«Το προσωπικό είναι πολιτικό». «Είμαστε πλειοψηφία – απαιτούμε ισοτιμία!». «Δικαίωμά μας να κυκλοφορούμε άφοβα τη νύχτα!». «Έξω οι νόμοι από το κορμί μας – ελεύθερες και δωρεάν εκτρώσεις!». «Γυναίκες, να κάνουμε το φόβο μας εξέγερση!». «Γυναίκα χωρίς άντρα/Ψάρι χωρίς ποδήλατο!». Και βέβαια το κλασικό: «Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου, είμαι ο εαυτός μου!». Συνθήματα-κραυγές της πρώτης φεμινιστικής «σποράς» στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, συνθήματα γυναικών εξεγερμένων που έβλεπαν ότι η επιστροφή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ελάχιστα είχε αλλάξει τη δική τους καθημερινότητα μέσα σε ένα συντηρητικό, αυστηρά πατριαρχικό περιβάλλον – η σεξουαλική επανάσταση, η γυναικεία απελευθέρωση, η ισότητα των φύλων και όλη η έμφυλη κοσμογονία που έφερε η δεκαετία του '60 είχαν μεν ήδη δώσει «δείγματα γραφής» στον κινηματογράφο, το τραγούδι και τις κοινωνικές σχέσεις τουλάχιστον στις μεγάλες πόλεις, με τον ερχομό όμως της χούντας (που ορισμένοι τελευταία βρίσκουν εκσυγχρονιστική) τα γυναικεία δικαιώματα στριμώχτηκαν κι αυτά στον «γύψο».
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '70 οι Ελληνίδες ήταν πραγματικά το αδύναμο φύλο - από εργασιακής, δικαιωματικής και θεσμικής βεβαίως πλευράς γιατί στην καθημερινή ζωή δίχως αυτές σπίτι δεν στεκόταν. Με το Σύνταγμα του 1975 καθιερώθηκε για πρώτη φορά η πλήρης ισότητα των φύλων. Οι αποφασιστικές όμως τομές στο Οικογενειακό Δίκαιο, το Εργατικό κ.λ.π. συμβαίνουν αρχές της δεκαετίας του '80: Καταργείται η προίκα, θεσπίζεται το νομοθετικό πλαίσιο για τους βιασμούς και δύο χρόνια μετά η βουλή νομιμοποιεί τις εκτρώσεις, έστω υπό προϋποθέσεις. Η «Αλλαγή», σε συνδυασμό με τη μαζική είσοδο των γυναικών στην παραγωγή που ξεκινά ουσιαστικά τότε κάνει πράγματι τη διαφορά, μολονότι απέφυγε να εμβαθύνει ιδιαίτερα σε αυτή ή να αναβαθμίσει πολιτικά και πολιτειακά τη γυναικεία παρουσία. Θα κατηγορηθεί κιόλας στην πορεία για «ανώδυνη ενσωμάτωση» του γυναικείου ζητήματος και «κατεθυνόμενο» φεμινισμό, αναμφίβολα όμως τότε έγινε η πρώτη μεγάλη τομή.
Η «Αλλαγή», σε συνδυασμό με τη μαζική είσοδο των γυναικών στην παραγωγή που ξεκινά ουσιαστικά τότε κάνει πράγματι τη διαφορά, μολονότι απέφυγε να εμβαθύνει ιδιαίτερα σε αυτή ή να αναβαθμίσει πολιτικά και πολιτειακά τη γυναικεία παρουσία.
Δεν ξέρω πόσα νέα κορίτσια γνωρίζουν ότι πριν από καμια σαρανταριά και ούτε χρόνια μια σειρά αυτονόητα σήμερα δικαιώματα όπως η έκτρωση, η μη καταβολή προίκας, η διατήρηση του οικογενειακού τους επωνύμου και μετά τον γάμο, η επιλογή ονόματος για το παιδί της, η ασφάλισή του στο επαγγελματικό ταμείο της, το δικαίωμα να αποφασίζει γι΄αυτό αν ήταν εξώγαμο και ανήλικο, η διατήρηση της υπηκοότητάς της αν παντρευόταν αλλοδαπό, το να σηκώσει χρήματα από την τράπεζα δίχως συζυγική συγκατάθεση, το να αφήσει σε περίπτωση αποδημίας τη σύνταξή της στον άντρα ή τα παιδιά της κ.ά. ανήκαν στη σφαίρα του φανταστικού. Χρειάστηκαν σκληροί αγώνες και φωτισμένα μυαλά για την αναμόρφωση του Οικογενειακού Δικαίου - πού βρισκόταν εντελώς έξω τόσο από τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις και πρακτικές της εποχής όσο κι από την κοινωνική εξέλιξη, με την τότε ΕΟΚ να «πιέζει» επίσης για θεσμικές αλλαγές σε αυτή την κατεύθυνση -, για να αναγνωριστεί στο γυναικείο σώμα το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, για να νομοθετηθούν υπέρ ισότητας ποσοστώσεις στα κέντρα λήψης πολιτικών αποφάσεων με το πιο σκοταδιστικό κομμάτι της κοινωνίας να ειρωνεύεται τις πρώτες εκείνες ακτιβίστριες ως «άπλυτες», «αξύριστες», «αγάμητες», «κρυπτολεσβίες» κ.λπ. ενώ και μερίδα του πιο προοδευτικού κόσμου κοίταγε περισσότερο πώς θα πατρονάρει παρά πώς θα στηρίξει ουσιαστικά τον αγώνα τους, όπως εξομολογούνται σήμερα κάποιες εξ εκείνων. Οι φεμινίστριες, ανάμεσά τους η Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών και η Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών, διαμαρτύρονται για τον εξευτελισμό του γυναικείου σώματος στα καλλιστεία, αναδεικνύουν την αντισύλληψη ως προϋπόθεση αυτοδιάθεσης και με «οδηγό» τα σχετική καμπάνια της Αυτόνομης Κίνησης Γυναικών, διεκδικούν ελεύθερες και δωρεάν εκτρώσεις - αίτημα που στηρίζουν η «επίσημη» ΕΓΕ («Αίγες» για τους μισογύνηδες λαϊκιστές της εποχής) - καθώς και αρκετά γυναικεία σωματεία. Παράλληλα, το Σπίτι των Γυναικών πρωτοστατεί σε κινητοποιήσεις κατά των βιασμών τόσο μέσα στην οικογένεια όσο κι έξω από αυτήν, της σεξουαλικής παρενόχλησης και κάθε μορφής έμφυλης βίας.
«Οι φεμινιστικές πρωτοβουλίες της περιόδου εκείνης περιλαμβάνουν μια ευρεία γκάμα δραστηριοτήτων εκδοτικού χαρακτήρα, καθώς και διαδηλώσεις, δημόσιες συγκεντρώσεις, εκθέσεις, συζητήσεις, συναντήσεις για το συντονισμό της φεμινιστικής δράσης, προβολές, μουσικές εκδηλώσεις, εκδρομές. Μέσα από τις δράσεις αυτές οι φεμινίστριες θα διεκδικήσουν -και θα κερδίσουν- διακριτή πολιτική παρουσία... η εκδοτική δραστηριότητα, θεωρητική ή διακηρυκτική, υποδηλώνει την επιθυμία των γυναικείων κινήσεων να καταγραφούν ως συλλογικότητες, να κάνουν γνωστούς τους προβληματισμούς που παράγονται στο εσωτερικό τους, να συμβάλουν στη διαμόρφωση ενός δημόσιου χώρου ανταλλαγής απόψεων και ιδεών. Οι εκδόσεις μαρτυρούν ταυτόχρονα τη θέληση να συνδεθεί το γυναικείο κίνημα με τη θεωρία, να γνωρίσει τις σχετικές διεθνείς επεξεργασίες, αλλά και να αφηγηθεί την ιστορία του. Οι επιλογές αυτές γίνονται φανερές στα περιεχόμενα της Σκούπας (1979-1981), του σημαντικότερου ίσως φεμινιστικού περιοδικού της πρώτης περιόδου ενώ την ίδια χρονιά (1979) δημιουργείται η Εκδοτική Ομάδα Γυναικών... Οι ιδέες, ωστόσο, δοκιμάζονται και στο δρόμο. Και κοινοποιούνται με αφίσες, προκηρύξεις, συλλογή υπογραφών. Οι φεμινίστριες οργανώνουν διαδηλώσεις για να παρέμβουν μαχητικά σε όλα τα ζητήματα που περιλαμβάνει η ατζέντα τους: τα καλλιστεία, το οικογενειακό δίκαιο, τις εκτρώσεις, τη βία και τους βιασμούς, το δικαίωμα των γυναικών να κυκλοφορούν ελεύθερα, το δικαίωμά τους να εκφράζουν ισότιμα τη σεξουαλικότητά τους, ετεροφυλόφιλη ή ομοφυλόφιλη κ.ο.κ. Οι διαδηλώσεις αυτές θα μείνουν στην ιστορία για την πολυχρωμία τους, τα ευφάνταστα συνθήματα, το δυναμισμό τους», γράφουν στο συνοδευτικό κείμενο της έκθεσης οι Μαρία Ρεπούση, Αγγέλικα Ψαρά και Άννα Μιχοπούλου που έκανε μια αξιέπαινη ερευνητική δουλειά. Η δημοτικότητα που αποκτούν στο τέλος εκείνης της περιόδου οι λεγόμενες γυναικείες, φεμινιστικές ή έμφυλες σπουδές πιστοποιούν αφενός τη μεγάλη μεταβολή στις κυρίαρχες αντιλήψεις, αφετέρου την επιθυμία των πρωτοπόρων εκείνων φεμινιστριών να αναμετρηθούν με τον βαθιά έμφυλο χαρακτήρα των επιστημών και το ρόλο τους στη διαιώνιση των σχέσεων κυριαρχίας ανάμεσα στα φύλα.
Πού βρισκόμαστε σήμερα; Μπορεί πολλά από εκείνα τα αιτήματα να έχουν ικανοποιηθεί, μπορεί οι ζωές των νέων κοριτσιών να έχουν αλλάξει θεαματικά συγκριτικά με εκείνες των γιαγιάδων τους, μπορεί η αμφίβολη και με πολλές υποσημειώσεις ισότητα στην αγορά εργασίας και την κατανάλωση να ενισχύουν μια επίφαση απέραντης ελευθερίας, μπορεί φεμινιστικά κείμενα και αφίσες «του δρόμου», κάποτε, να φτάσουν να εκτίθενται μέσα στο ίδιο το κοινοβούλιο, όμως όλα δείχνουν ότι ο δρόμος της ελευθερίας, της ισοτιμίας και της αξιοπρέπειας είναι για τις γυναίκες ακόμα μακρύς και δύσβατος.
Στην Ελλάδα του 2017 η οικονομική κρίση κατατρέχει καταρχήν τον γυναικείο πληθυσμό (30% ανεργία έναντι 21% των ανδρών), οι σεξιστικές αντιλήψεις και νοοτροπίες είναι πάντα εδώ όπως απέδειξαν και οι αντιδράσεις για την Έμφυλη Εβδομάδα στα σχολεία, η ενδοοικογενειακή βία «χτυπάει κόκκινο» (τα στοιχεία λένε ότι την υφίστανται μία στις τρεις γυναίκες, με τα ποσοστά να έχουν σχεδόν διπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια), οι κατηγορούμενοι για βιασμό ή σεξουαλική παρενόχληση άνδρες εξακολουθούν να τη βγάζουν, κατά κανόνα, «καθαρή» ή με ποινές-χάδια με τα θύματα να κατηγορούνται ακόμα από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης ότι εκείνα είναι που καταρχήν «ευθύνονται» με τελευταίο δείγμα την ιστορία του επιδειξία ψευτοπαπά, οι γυναίκες πολιτικοί κ.λπ. δημόσια πρόσωπα συνεχίζουν να στοχοποιούνται με βάση όχι τις πολιτικές τους απόψεις και δράσεις αλλά τα υποτιθέμενα κουσούρια του φύλου τους, τα κοριτσάκια βαφτίζονται ακόμα έξω από το ιερό ως «μιαρά» αποκλειστικά από άνδρες ιερείς, εννοείται, οι (συχνά συγκαλυμμένες) διακρίσεις δεν φαίνεται να έχουν απαλειφθεί ούτε από τους πιο προοδευτικούς πολιτικούς ή επαγγελματικούς χώρους, η υιοθέτηση αρσενικών χαρακτηριστικών συστατικό επιτυχίας: «Η μετριότητα σε έναν άντρα συγχωρείται, εμείς πρέπει να είμαστε τέλειες σε όλα μας!..», μου έλεγε προ καιρού η Άννα Καραμάνου, μια από τις δυναμικότερες Ελληνίδες φεμινίστριες της μεταπολίτευσης και είχε μεγάλο δίκιο! Οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν αφορούν βέβαια μόνο την Ελλάδα, οι γυναίκες φαίνεται ότι «αφυπνίζονται» ξανά διεθνώς εξαιτίας και της επανεμφάνισης ενός πατριαρχικής κοπής συντηρητισμού, απόδειξη και το περσινό μαζικό Women's March στην Ουάσινγκτον.
«Η μετριότητα σε έναν άντρα συγχωρείται, εμείς πρέπει να είμαστε τέλειες σε όλα μας!..», μου έλεγε προ καιρού η Άννα Καραμάνου, μια από τις δυναμικότερες Ελληνίδες φεμινίστριες της μεταπολίτευσης και είχε μεγάλο δίκιο!
Επιπλέον, ένας νέος ριζοσπαστικός γυναικείος λόγος που αναζητά την πρόκληση και επέκταση των κοινωνικών ορισμών του φύλου και της σεξουαλικότητας (το λεγόμενο τρίτο κύμα του φεμινισμού) κάνει πια κι εδώ αισθητή την παρουσία του. Με όλα τα τυχόν λάθη, τις τυχόν υπερβολές, τις τυχόν παρανοήσεις που μπορεί να συνέβησαν ή και να συμβαίνουν στην πορεία του - π.χ. οι κριτικές για φονταμενταλισμό και νεοπουριτανισμό που ορισμένοι απευθύνουν, δίκαια είτε άδικα, σε κάποιο "ακραίο" κομμάτι του -, το γυναικείο κίνημα όπως και όλα τα κοινωνικά κινήματα συνέβαλαν και συμβάλλουν αποφασιστικά στο να γίνει ο κόσμος μας δικαιότερος, συναρπαστικότερος, ανθρωπινότερος. Το προσωπικό, άλλωστε, δεν έπαψε ποτέ να είναι και πολιτικό.
Για όλα αυτά και για πολλά άλλα η έκθεση «Ο φεμινισμός στα χρόνια της μεταπολίτευσης, 1974-1990: ιδέες, συλλογικότητες, διεκδικήσεις» που θα συνεχίζεται μέχρι τα Χριστούγεννα στο Ίδρυμα της Βουλής παραθέτοντας φωτογραφίες, πρωτοσέλιδα εφημερίδων, έντυπα, χειρόγραφα, αφίσες και οπτικοακουστικά τεκμήρια, βιβλία, περιοδικά κ.λπ. αναφορικά με τις ιδέες, τις διεκδικήσεις, τη συγκρότηση δυναμικών συλλογικοτήτων και τη δράση τους στο πλαίσιο του εγχώριου φεμινιστικού κινήματος μεταπολιτευτικά είναι μια θαυμάσια αφορμή ανασκόπησης και αναστοχασμού – θα τη σύστηνα δε εξίσου σε γυναίκες, άνδρες και οποιαδήποτε άλλη έμφυλη ατομικότητα. Εκτός από τη Μαρία Ρεπούση και την Αγγέλικα Ψαρά, την επιστημονική επιτροπή συμπληρώνουν οι Νίκη Μαρωνίτη, Βαγγέλης Καραμανωλάκης και Ντίνα Βάιου. Η επιμέλεια είναι της Άννας Ενεπεκίδου και το υλικό προέρχεται από τα αρχεία της ΕΡΤ, του ΑΣΚΙ, του (πολύ σημαντικού) Αρχείου Γυναικών Δελφύς, της ΕΓΕ, της Εθνικής Πινακοθήκης, του Μουσείου Μπενάκη, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, τη γ.γ Ισότητας, τα Ιδρύματα Καραμανλή και Παπανδρέου, το Λύκειο Ελληνίδων, το Ιστορικό Αρχείο του ΚΚΕ και την ιστοσελίδα του περιοδικού Κατίνα.
Info:
«Ο φεμινισμός στα χρόνια της μεταπολίτευσης, 1974-1990: ιδέες, συλλογικότητες, διεκδικήσεις», εκθεσιακός χώρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, Βασιλίσσης Σοφίας 11, τηλ.: 210 3735249 & 210-3735247, www.foundation.parliament.gr, διάρκεια έως 17/12.
