Από το 1881 που η αρχαιολογική σκαπάνη ασχολήθηκε με την ανασκαφή και ανάδειξη του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου, η πρώτη εκδήλωση που επίσημα καταγράφεται να λαμβάνει μέρος στον «ιερό χώρο», ήταν το 1935 με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Τον Σεπτέμβριο του 1938, μόλις έξι χρόνια μετά την ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου, ο Δημήτρης Ροντήρης στήνει την πρώτη παράσταση τραγωδίας στο αρχαίο θέατρο στην σύγχρονη εποχή σκηνοθετώντας την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, με πρωταγωνίστριες τις δύο μεγάλες αντίπαλους, Κατίνα Παξινού και Ελένη Παπαδάκη, και αναμφίβολα αν δεν ήταν ο πόλεμος και η κατοχή η εξέλιξη θα ήταν άλλη. Έπρεπε να περιμένουμε άλλα δεκαέξι χρόνια. Το 1954, μαζί με τις αποκαταστάσεις που επιχειρούνται στο κτίσμα, πάλι ο Ροντήρης ήταν αυτός που έκανε την εκκίνηση με τον «Ιππόλυτο» με την Έλσα Βεργή ως Φαίδρα και τον Αλέκο Αλεξανδράκη στον ομώνυμο ρόλο. Τη μουσική την υπέγραφε ο Μητρόπουλος, τα σκηνικά ο Κλέοβουλος Κλώνης και τα κοστούμια ο Αντώνης Φωκάς, ένα δίδυμο που θα συνδεόταν με την αναβίωση του αρχαίου δράματος όσο λίγοι. Στον χορό συμμετείχαν και δύο νεαρές ηθοποιοί που αργότερα θα γινόντουσαν ιδιαίτερα δημοφιλείς από τον κινηματογράφο, η Μάρω Κοντού και η Μαίρη Χρονοπούλου. Την πρεμιέρα τίμησε η βασιλική οικογένεια της Ελλάδας και καθώς προσκαλέστηκαν για την περίσταση πολλοί βασιλικοί οίκοι, ουκ ολίγοι γαλαζοαίματοι κατέφθασαν απ' όλη την Ευρώπη. Από δίπλα και μέλη του υπουργικού συμβουλίου και πρεσβευτές πολλών χωρών.
Παρόλο που η Περιηγητική Λέσχη έσπευσε να συμβάλει στο γεγονός από την πρώτη στιγμή, πολλοί θεατρόφιλοι της εποχής επέλεξαν τη θάλασσα ως τρόπο μετάβασης τους, καθώς η διαδρομή με αυτοκίνητο έφτανε τις τέσσερις ώρες. Με λεωφορεία, ιδιωτικά αυτοκίνητα και ημιφορτηγά, οι Αθηναίοι που το αποτόλμησαν να κατέβουν να δουν την παράσταση του '54, υπολογίζονταν στους δέκα χιλιάδες, οι οποίοι κατέλαβαν ολόκληρο το κοίλο, αφήνοντας ελάχιστες θέσεις άδειες στα άνω άκρα. Μετά από αυτή την πετυχημένη «γενική πρόβα» ο τότε διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου Αιμίλιος Χουρμούζιος, που θα έμενε στη θέση του εννέα χρόνια, θέσπισε και επίσημα τον θεσμό των «Επιδαυρίων».
Στις 19 Ιουνίου 1955 «ανοίγει η αυλαία» θριαμβευτικά, με μία ανεπανάληπτη ερμηνεία της Κατίνας Παξινού ως «Εκάβη» υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Αλέξη Μινωτή. Παρουσία του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος τα επόμενα χρόνια γίνεται τακτικός της Επιδαύρου, όπως άλλωστε και όλη η μεγαλοαστική Αθήνα. Το 1956 η Παξινού επιστρέφει με μια συγκλονιστική «Μήδεια» και ο Άλκης Θρύλος γράφει στην Νέα Εστία: «...το άπειρο πλήθος που είχε υπεργεμίσει το πελώριο θέατρο της Επιδαύρου είχε προσκοληθεί σαν ηλεκτρισμένο στην παράσταση, και φυσικά ανταπέδωσε στους ερμηνευτάς την έκταση του, και συντελούσε η έξαρσή τους να πολλαπλασιασθεί.... Θέλω ν' αναφέρω ακόμα τη βαθύτερη συγκίνηση που με κατέβαλε όταν είδα τα πλήθη λαού να συρρέουν και να πλημμυρίζουν το θέατρο. Απ' όλα τα μέρη της Πελοποννήσου, της Αττικής και πιθανόν και της επίλοιπης Ελλάδας προσήλθε κόσμος, με αυτοκίνητα, με λεωφορεία, με μοτοσυκλέττες, ακόμα και με φορτηγά όπου είχε συσσωρευθεί αψηφώντας τη λαύρα του ήλιου». Στην «Αντιγόνη» με την Άννα Συνοδινού, το ίδιο καλοκαίρι καταφθάνει μια τέτοια κοσμοπλημμύρα που δεν είχε προηγούμενο, ούτε και ξανασυνέβη έκτοτε. Σε άρθρο της Καθημερινής της 10 Ιουλίου αναφέρεται ότι: «Περί την 7ην εσπερινήν το θέατρο ήτο ασφυκτικώς πλήρες. Εις μιαν στιγμήν θεαταί του άνω διαζώματος, ανεξελέκτως, εισώρμησαν και διασπάσαντες την ζώνην της χωροφυλακής, κατέλαβον θέσεις εις το κάτω διάζωμα, προοριζομένας δια θεατάς που επλήρωσαν εισιτήρια 100, 60 και 40 δραχμών, πολλοί των οποίων, κατόπιν τούτου, έμειναν άνευ θέσεως, όρθιοι, εντός του θεάτρου, αναγκασθέντες εν τέλει να καθήσουν κατά γης».
Το καλοκαίρι του 1957 η Μαίρη Αρώνη υποδύεται τη Λυσιστράτη σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού. Η πρώτη ελληνίδα πρωταγωνίστρια που έπαιξε Αριστοφάνη στην Επίδαυρο στη σύγχρονη εποχή. Σε έναν ρόλο που επανέλαβε επανειλημμένως και αδιαλείπτως τα επόμενα 25 χρόνια. Το Εθνικό Θέατρο είχε για δύο δεκαετίες την αποκλειστική ευθύνη ανεβάσματος αρχαίου δράματος στην Επίδαυρο και μόνο μετά το 1974 με τη Μεταπολίτευση ανατράπηκε αυτή η σύμβαση. Με εξαίρεση τις δύο παραστάσεις όπερας με την Κάλλας. Τον Αύγουστο του 1960 «Νόρμα» του Μπελίνι και το 1961 «Μήδεια» του Κερουμπίνι, η ίδια θρυλική παράσταση του Ντάλλας σε σκηνοθεσία του Μινωτή και σκηνικά κοστούμια του Τσαρούχη.
Μια φήμη ήθελε τη θρυλική υψίφωνο να έχει ζητήσει να ψεκαστούν όλα τα δέντρα ώστε να ψοφήσουν τα τζιτζίκια και να μην παρεμβάλλονται στη φωνή της.
Ήταν ακριβώς την εποχή που όλα τα φώτα ήταν στραμμένα στους δύο Έλληνες με την παγκόσμια ακτινοβολία, την «απόλυτη» ντίβα Μαρία Κάλλας και τον πανίσχυρο μεγαλοεφοπλιστή Αριστοτέλη Ωνάση. Όταν η θαλαμηγός Χριστίνα λοιπόν, κατέπλευσε τον Αύγουστο του '60 στο λιμανάκι της παλιάς Επιδαύρου, όλη η Αθήνα έκλεισε ραντεβού με το αργολικό θέατρο. Ο Αρίστος άφησε τη Μαρία με τις φίλες της, συμπεριλαμβανομένου της θρυλικής δημοσιογράφου και μεγαλοκουτσομπόλας Έλσα Μάξουελ στα καταλύματα της Επιδαύρου, η υψίφωνος επέλεξε τον ξενώνα του Μουσείου, και ο ίδιος απέπλευσε για δουλειές στην Αίγυπτο. Οι γλωσσούδες της εποχής έχουν να λένε για ένα περιστατικό που έχει αποκτήσει διαστάσεις ανεκδότου. Είχε καταφέρει τόσο πολύ να απελπίσει τον Φωκά που είχε αναλάβει τη «Νόρμα», για το χρώμα του κοστουμιού της, ο οποίος πηγαινοερχόταν στο Άργος για να το αλλάζει στις πρωτόγονες συνθήκες ενός καθαριστηρίου, που στο τέλος τον έστρεψε εναντίον της. Όταν λοιπόν σε μια πρόβα, όπου ίσως ένοιωθε και η ίδια σαν τελειομανής που ήταν, ότι η φωνή της είχε αρχίσει να την προδίδει, αρνούμενη στον διευθυντή ορχήστρας Τούλιο Σεραφείμ να φορέσει ένα βέλο, με την φράση «ma non poso, non poso» δηλαδή «δεν μπορώ, δεν μπορώ» ο Φωκάς αγανακτισμένος είπε το μνημειώδες «μη σώσεις και πόσεις!». Η πρεμιέρα της «Νόρμας» ήταν μία καταστροφή! Ο δημοσιογράφος Γιώργος Παπαστεφάνου, δεκεννιάχρονο αγόρι που μόλις είχε προσληφθεί από το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας, θυμάται: «Εκείνη την Κυριακή 21 Αυγούστου 1960 ήταν μια ηλιόλουστη μέρα, κάναμε μπάνιο, και είχαμε προετοιμαστεί για την παράσταση. Δέκα λεπτά πριν αρχίσει, ξεκίνησε ένα ψιλοβρόχι που σύντομα έγινε μια απίστευτη νεροποντή. Η Κατίνα Παξινού να φωνάζει στους φίλους της 'c' est une tragedie, une tragedie', όλοι τρέχαμε στα αυτοκίνητα και στα λεωφορεία να προστατευτούμε, τα οποία σύντομα έγιναν όλα αποδυτήρια καθώς ο κόσμος έβγαζε τα ρούχα του που ήταν μούσκεμα. Μία κωμικοτραγική κατάσταση, φανταστείτε μόνο τις κυρίες με την κόμμωση λάχανο κατεστραμμένη. Επιστρέψαμε την Τετάρτη για την κανονική «πρώτη» και με το που μπήκε η Κάλλας από τη δεξιά πλευρά της ορχήστρας με σηκωμένα τα χέρια να τραγουδάει, μια ηλεκτρική εκκένωση διαπέρασε τους δεκαπέντε χιλιάδες θεατές. Μία παρουσία μοναδική, όπου ο μύθος συμπλήρωνε την εξαιρετική σκηνική παρουσία της τεράστιας ερμηνεύτριας. Επέστρεψα να την δω και την Παρασκευή σε μια εποχή που ήταν ολόκληρη περιπέτεια να ταξιδεύσεις μέχρι εκεί. Η τρίτη και τελευταία παράσταση αναβλήθηκε λόγω υψηλού πυρετού. Την επόμενη χρονιά, η εμπειρία της «Μήδειας» ήταν εξίσου συγκλονιστική». Μια φήμη ήθελε τη θρυλική υψίφωνο να έχει ζητήσει να ψεκαστούν όλα τα δέντρα ώστε να ψοφήσουν τα τζιτζίκια και να μην παρεμβάλλονται στη φωνή της. Ο Παπαστεφάνου που επίσης θυμάται τις δύο παραστάσεις με δέος συμπληρώνει: «Κάποιοι ειδικοί είχαν κρίνει αυστηρά τις ψηλές της νότες, αλλά εγώ αδυνατώ να ξεχάσω τη σκηνή που σέρνεται στο χώμα ψάχνοντας το μαχαίρι, ενώ τραγουδούσε. Ήταν μια Θεά!».
Το ίδιο καλοκαίρι του '60, ένας φίλος της ντίβας αλλά και της Παξινού, ο Λουκίνο Βισκόντι, με τον οποίο η τελευταία είχε συνεργαστεί στο «Ρόκκο και τ' αδέλφια του», συνοδευόμενος από την Ρόμυ Σνάιντερ και τον Αλαίν Ντελόν, παραβρέθηκε για χάρη της μεγάλης τραγωδού στην πρεμιέρα των «Φοινισσών». Ο εγγονός της, ηθοποιός Αλέξανδρος Αντωνόπουλος που πάντα την ακολουθούσε στην Επίδαυρο, λέει: «Δεν ήταν σύνηθες εκείνο τον καιρό να καταφθάνουν διεθνείς προσωπικότητες, και ως θεσμός η Επίδαυρος δεν είχε ακόμα καθιερωθεί. Η γενική δοκιμή γινόταν μπροστά στους κατοίκους του Λυγουριού. Η Παξινού προτιμούσε να μένει στον ξενώνα του Μουσείου ενώ ο Μινωτής έμενε πάντα στο Ξενία. Δίπλα μας κοιμόταν η Ελένη Ζαφειρίου και μαζί της προετοίμαζε σαντουιτσάκια και καφέ σε θερμός για όλο το θίασο καθώς οι πρόβες ήταν πολύωρες. Η παράσταση που εγώ θυμάμαι σαν την πιο μεγαλειώδη είναι εκείνη του «Αγαμέμνων» του 1965. Είχε βγει κραδαίνοντας τον πέλεκυ και καθώς τον γύρισε μια φορά στον αέρα, δώδεκα χιλιάδες θεατές έκαναν πίσω φοβισμένοι. Μια δύναμη που μόνο στην Επίδαυρο έφτανε τα όρια της έκφρασης, γέμιζε την ορχήστρα, και την έκανε να φαίνεται τεράστια. Ο κόσμος στο τέλος αποθέωσε τόσο εκείνην όσο και τον Μινωτή που την είχε σκηνοθετήσει». Το ζεύγος Παξινού-Μινωτή κυριάρχησε απόλυτα στην Επίδαυρο καθ' όλη την δεκαετία του '60, και μέχρι τη δικτατορία. Όταν το 1972 η Παξινού καταβεβλημένη από τον καρκίνο, συνοδευόμενη από τον εγγονό της επισκέφτηκε για τελευταία φορά ως θεατής την Επίδαυρο, ολόκληρο το θέατρο όρθιο, σαν να 'ξεραν ότι δεν θα την ξανάβλεπαν, την αποχαιρέτησαν με ένα χειροκρότημα τόσο θερμό που ποτέ ξανά δεν ξανακούστηκε από τότε όμοιο του, ούτε στην πιο εξαιρετική παράσταση!
Το 1971 εγκαινιάζονται οι «έκτατες συμπράξεις» κι έτσι ο Νίκος Κούρκουλος ερμηνεύει τον Ορέστη, ενώ το 1973 ο Μάνος Κατράκης, τον Οιδίποδα. Εντωμεταξύ ένας νέος σκηνοθέτης με νεωτεριστικές ιδέες για την εποχή κάνει την εμφάνιση του, ο Σπύρος Ευαγγελάτος. Με τη Μεταπολίτευση πέφτει η μονοκρατορία του Εθνικού στα Επιδαύρια, αρχής γενομένης με την ιστορική παράσταση «Όρνιθες» του Θεάτρου Τέχνης του Κάρολου Κουν, με μουσική Χατζιδάκι και σκηνικά κοστούμια Τσαρούχη. Παράλληλα το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, κατεβάζει την Συνοδινού ως Ηλέκτρα σε σκηνοθεσία Βολανάκη.
Τα χρόνια που ακολούθησαν, μια περίοδος πολιτικών ζυμώσεων και καλλιτεχνικών αναζητήσεων, όλο και πιο πολύ οι παραστάσεις της Επιδαύρου έτειναν προς τον πειραματισμό και ο ακαδημαϊσμός της σχολής Ροντήρη σταδιακά εγκαταλείφθηκε. Το 1980 η κάθοδος του Θεάτρου Τέχνης με την αισχύλεια τριλογία «Ορέστεια» και τη Μελίνα Μερκούρη στο ρόλο της Κλυταιμνήστρας, γεμίζει για μια ακόμα φορά ασφυκτικά το θέατρο από κόσμο που πήγε να τιμήσει τόσο την ίδια όσο και τον Κουν, θυμίζοντας άλλες εποχές. Νέα ήθη και νέες παρουσίες, και μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα ότι η Ελλάδα αλλάζει σελίδα. Όταν κατέφθασε να παρακολουθήσει την παράσταση το ζεύγος Ανδρέα και Μαργαρίτας Παπανδρέου, σύσσωμο το κοινό, σηκώθηκε να τους χειροκροτήσει. Ένα χρόνο μετά, με την πρώτη εκείνη σαρωτική εκλογή του ΠΑΣΟΚ η πρωταγωνίστρια εκείνης της βραδιάς, γινόταν η μακροβιότερη υπουργός πολιτισμού που είχε ποτέ η χώρα.
Το καλοκαίρι του 1982 ο εκ Παρισίων ορμώμενος σκηνοθέτης Ανδρέας Βουτσινάς, κατέβασε με το ΚΘΒΕ την τραγικο-κωμωδία «Ελένη» του Ευριπίδη με πρωταγωνίστρια την Αλεξάνδρα Λαδικού. Μια παράσταση όπου η έμφαση στο κωμικό – σατυρικό στοιχείο, τα βεγγαλικά, το σιντριβάνι με τα νερά να εκτοξεύονται στην αναγνώριση Μενελάου – Ελένης, το γυμνό της Λυδίας Φωτοπούλου ως Θεονόη, έβαλαν τη σφραγίδα του σκηνοθέτη σε μια πρωτόγνωρη για αρχαίο δράμα ελευθερία. Ο Βουτσινάς υποκλίθηκε κρατώντας τη σκυλίτσα του τη Μίκα, -μάλιστα η Ειρήνη Παπά το ενέκρινε και έλεγε στα καμαρίνια αργότερα «γιατί όχι και η Μίκα; Γιατί όχι;»-συνήθεια που κράτησε σε όλες τις επόμενες πρεμιέρες του, αφού κυριάρχησε σκηνοθετικά καθ' όλη τη δεκαετία του '80, προσελκύοντας πάντα πλήθος κόσμου.
Όλο και πιο πολλοί πετυχημένοι ηθοποιοί διεκδικούν από 'κει και πέρα το δικαίωμα τους να παίξουν στην Επίδαυρο. Το ΄82 ο Κούρκουλος ερμηνεύει Οιδίποδα σε σκηνοθεσία Βολανάκη, το '83 ο Μιχάλης Κακογιάννης σκηνοθετεί την Παπά στην «Ηλέκτρα» με σκηνικά του γλύπτη Τάκι και μουσική του Βαγγέλη Παπαθανασίου, το '85 η Καρέζη με τον Καζάκο παίζουν «Μήδεια». Αλλά η παράσταση που κουβάλησε ολόκληρη την Ελλάδα στο θέατρο της αργολικής γης, ακόμα και ανθρώπους που ίσως να αγνοούσαν την ύπαρξη του, ήταν το '86 η «Λυσιστράτη» με την Αλίκη Βουγιουκλάκη σε σκηνοθεσία του Αλέξη Σολόμου και μουσική Μάνου Χατζιδάκι.
Η Επίδαυρος στη δεκαετία του '90 πέρασε μια περίοδο φοβερής αισθητικής και ερμηνευτικής έκπτωσης για να φτάσει πρόσφατα στο άλλο άκρο, του απόλυτου εστετισμού και της επικυριαρχίας του σκηνοθέτη- δημιουργού. Τώρα πια κατεβαίνει κανείς κυρίως για να απολαύσει πρωτοποριακό θέαμα από ηχηρά ονόματα της εγχώριας και διεθνούς πρωτοπορίας και σημαντικά θεατρικά συγκροτήματα ακόμα και εκτός ελληνικού δραματολογίου. Δικαιώνοντας όσους ανέκαθεν ισχυρίζονταν ότι η Επίδαυρος είναι ένα θέατρο που ανήκει στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά.
