Τι γνωρίζουμε σχετικά με τον χρόνο; Η γλώσσα ισχυρίζεται πως "κυλάει", κινείται σαν αργός ποταμός που θέλοντας και μη μας παίρνει μαζί του και στο τέλος μας ξεβράζει στις όχθες του, κι εκείνος συνεχίζει. Ο χρόνος κυλάει. Κινείται προς τα εμπρός. Ή μήπως όχι;
Οι ποιητές λένε πως ο χρόνος σκοντάφτει, πλησιάζει ύπουλα ή επιβραδύνεται, ακόμα ακόμα σταματά κάποιες φορές. Λένε πως κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από το παρελθόν, πως έχει αποτυπωθεί σε αντικείμενα, ανθρώπους και τοπία. Όσο η Ιουλιέτα περιμένει τον Ρωμαίο, ο χρόνος σέρνεται: θέλει να αναλάβει ο Φαέθων τα ηνία του άρματος του Ήλιου, να μαστιγώσει τα άλογα και να "φέρει άμεσα την νεφελώδη νύχτα". Όταν ξυπνάμε από ένα έντονο όνειρο αντιλαμβανόμαστε αμυδρά πως η αίσθηση του χρόνου που έχουμε δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση.
Ο Carlo Rovelli είναι ένας Ιταλός θεωρητικός φυσικός που επιθυμεί να βοηθήσει τους μη μυημένους να αντιληφθούν το πόσο συναρπαστικό είναι το επιστημονικό του πεδίο. Το βιβλίο του "Επτά σύντομα μαθήματα Φυσικής" με τα συνεκτικά και σπινθηροβόλα δοκίμια πάνω σε θέματα όπως οι μαύρες τρύπες και τα κβάντα, έχει πουλήσει πάνω από 1,3 εκ. αντίτυπα παγκοσμίως. Τώρα κυκλοφόρησε το νέο του πόνημα, "The Order of Time", ένα ιλιγγιώδες και ποιητικό έργο που μας ωθεί να ξεχάσουμε όλα όσα γνωρίζουμε για τον χρόνο, ιδίως την άποψη ότι "κυλά" ή ακόμα και το ότι υπάρχει στ' αλήθεια.
Μιλάει για την χρήση LSD όπως περίπου περιγράφει το ότι διάβαζε τον Αϊνστάιν ως φοιτητής σε μια ηλιόλουστη παραλία της Καλαβρίας και αποστρέφοντας το βλέμμα άρχισε να φαντάζεται τον κόσμο, όχι όπως τον έβλεπε καθημερινά, αλλά ως τον ανεξέλεγκτο και κυματοειδή χωροχρόνο που περιέγραφε ο σπουδαίος φυσικός.
Ο Rovelli σπούδασε στην Μπολόνια, μάλιστα αστειεύεται λέγοντας "Θέλω να καμώνομαι πως είμαι σαν τον Κοπέρνικο, έκανα τις προπτυχιακές μου σπουδές στην Μπολόνια και τις μεταπτυχιακές στην Πάδοβα". Πρόκειται για ένα εύχαρι, στιβαρό τύπο στα 60κάτι, ο οποίος όμως περνάει μια φάση νοσταλγίας. Ζει στην Μασσαλία, όπου από το 2010 κι έπειτα είναι επικεφαλής της ομάδας κβαντικής βαρύτητας στο Centre de physique théorique. Πριν από αυτό εργαζόταν στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ, στις ΗΠΑ, επί μία δεκαετία.
Επισκέπτεται σπάνια την Μπολόνια, και όταν το κάνει συναντά παλιούς φίλους. Στην περιοχή του πανεπιστημίου, η Piazza Verdi είναι γεμάτη με φοιτητές. Σημαίες, πανό με αντιφασιστικά συνθήματα, κάτι προς υποστηριξη των Κούρδων, ένα πλακάτ που καλεί τους περαστικούς να μην ξεχάσουν τον Giulio Regeni, τον υποψήφιο διδάκτορα του Πανεπιστημίου του Cambridge που σκοτώθηκε στην Αίγυπτο το 2016.
"Στην εποχή μου ήταν οδοφράγματα και αστυνομία" λέει. Ως φοιτητής ήταν παθιασμένος ακτιβιστής. Τι ήθελαν εκείνος κι οι σύντροφοι του; "Μικροπράγματα! Θέλαμε έναν κόσμο χωρίς σύνορα, χωρίς ρκάτος, χωρίς πόλεμο, χωρίς θρησκεία, χωρίς σχολεία, χωρίς προσωπική ιδιοκτησία."
Τώρα θεωρεί πως ήταν υπερβολικά ριζοσπαστικός και ήταν δύσκολο να προσπαθείς να μοιράζεσαι τα αγαθά και να ζεις χωρίς ζήλια. Και μετά ήρθε το LSD. Πήρε κάποιες φορές κι αποδείχθηκε πως αυτό ήταν το στοιχείο που ξύπνησε το ενδιαφέρον του για την φυσική εν γένει, και συγκεκριμένα για το ζήτημα του χρόνου. "Ήταν μια εξαιρετικά δυνατή εμπειρία που με άγγιξε και διανοητικά" θυμάται. "Μεταξύ των παράξενων φαινομένων ήταν η αίσθηση πως ο χρόνος έχει σταματήσει. Στο μυαλό μου συνέβαιναν πράγματα αλλά το ρολόι δεν προχωρούσε, η ροή του χρόνου δεν κυλούσε πια. Ήταν μια απόλυτη ανατροπή της δομής της πραγματικότητας." Αναφέρει παραισθήσεις με παραμορφωμένα αντικείμενα, έντονα και εκτυφλωτικά χρώματα, αλλά επίσης θυμάται να αναρωτιέται τι συμβαίνει καθ' όλη την διάρκεια της εμπειρίας του.
"Και σκέφθηκα: 'Λοιπόν, πρόκειται για μια ουσία που αλλάζει τα πράγματα στο μυαλό μου. Πως όμως γνωρίζω ότι η συνήθης αντίληψη μου είναι η ορθή, και αυτή είναι λανθασμένη; Αν αυτοί οι δύο τρόποι αντίληψης του κόσμους είναι τόσο διαφορετικοί, τι σημαίνει ότι κάποιος από τους δύο είναι ο σωστός;" Μιλάει για την χρήση LSD όπως περίπου περιγράφει το ότι διάβαζε τον Αϊνστάιν ως φοιτητής σε μια ηλιόλουστη παραλία της Καλαβρίας και αποστρέφοντας το βλέμμα άρχισε να φαντάζεται τον κόσμο, όχι όπως τον έβλεπε καθημερινά, αλλά ως τον ανεξέλεγκτο και κυματοειδή χωροχρόνο που περιέγραφε ο σπουδαίος φυσικός. Η πραγματικότητα, όπως λέει και ο τίτλος ενός από τα βιβλία του, δεν είναι αυτό που φαίνεται.
Οι συντηρητικοί Βερονέζοι γονείς του τρόμαξαν τότε. Ο πατέρας του, σήμερα κοντά στα 90, εξεπλάγην όταν οι καθηγητές του νεαρού Κάρλο τον ενημέρωσαν ότι στ΄αλήθεια τα πάει καλά στις σπουδές του, παρά τα μακριά μαλλιά, τις ριζοσπαστικές πολιτικές απόψεις και περιστασιακά μπλεξίματα με την αστυνομία. Μετά το απότομο τέλος του κύματος αισιοδοξίας της φοιτητικής επανάστασης εξαιτίας της δολοφονίας του πρωθυπουργού Aldo Moro το 1978, ο Rovelli άρχισε να παίρνει την φυσική στα σοβαρά. Όμως η διαδρομή του προς την σπουδαία πανεπιστημιακή σταδιοδρομία ήταν κι αυτή λαβυρινθώδης και αντισυμβατική. "Σήμερα όλοι ανησυχούν επειδή δεν υπάρχουν δουλειές. Όταν ήμουν νέος το όλο ζήτημα ήταν να αποφύγεις την δουλειά. Δεν ήθελα να αποτελέσω μέρος του 'παραγωγικού συστήματος'" λέει ο ίδιος.
Έτσι, η πανεπιστημιακή καριέρα φάνταζε ως καλός τρόπος προκειμένου να αποφύγει τον κόσμο της συμβατικής εργασίας, και για κάποια χρόνια ακολουθούσε απλά την περιέργεια και τα ενδιαφέροντα του χωρίς καριερίστικες φιλοδοξίες. Πήγε στο Τρέντο, στην βόρειο Ιταλία, για να συμμετάσχει σε μία ερευνητική ομάδα που τον ενδιέφερε, μάλιστα κοιμόταν για κάποιους μήνες στο αυτοκίνητο του. "Ντους έκανα στο πανεπιστήμιο για να είμαι αξιοπρεπής." Μετακόμισε στο Λονδίνο γιατί τον ενδιέφερε η δουλειά του Chris Isham, και στην συνέχεια στις ΗΠΑ για να βρίσκεται κοντά σε φυσικούς όπως ο Abhay Ashtekar και ο Lee Smolin. "Η πρώτη εργασία μου καθυστέρησε τρομακτικά να δημοσιευθεί σε σύγκριση με το τι κάνουν οι νέοι σήμερα. Κι αυτό ήταν προνόμιο. Ήξερα περισσότερα πράγματα, υπήρχε περισσότερος χρόνος."
Τα εκλαϊκευμένα βιβλία ήρθαν επίσης σχετικά αργά, μετά την δημοσίευση της πανεπιστημιακής μελέτης για την κβαντική βαρύτητα το 2004. Αν το Seven Brief Lessons ήταν μια διαυγής εισαγωγή, το The Order of Time εμβαθύνει και προχωρά παρακάτω, ασχολείται με "όσα πραγματικά κάνω στο επιστημονικό πεδίο, όσα κατά βάθος σκέφτομαι και όσα είναι σημαντικά για εμένα".
Η εργασία του Rovelli ως φυσικού, σε αδρές γραμμές, ασχολείται με το μεγάλο κενό που άφησε αφ' ενός ο Αϊνστάιν, και αφ' ετέρου η ανάπτυξη της κβαντικής θεωρίας. Αν η θεωρία της γενικής σχετικότητα περιγράφει έναν κόσμο καμπύλου χωροχρόνου όπου όλα είναι συνεχή, η κβαντική θεωρία περιγράφει έναν κόσμο όπου διακριτές ποσότητες ενέργειας αλληλεπιδρούν. Όπως λέει κι ο ίδιος ο Rovelli, "η κβαντομηχανική δεν μπορεί να ασχοληθεί με την καμπυλότητα του χωροχρόνου, και η γενική σχετικότητα δεν μπορεί να εξηγήσει τα κβάντα".
Αμφότερες οι θεωρίες είναι επιτυχημένες. Η εμφανής ασυμβατότητα τους όμως αποτελεί ένα άλυτο πρόβλημα και ένας από τους σκοπούς των θεωρητικών φυσικών είναι να αποπειραθούν να κατασκευάσουν ένα θεωρητικό πλαίσιο εντός του οποίου να ισχύουν και οι δύο. Το πεδίο της θεωρίας του βρόγχου του Rovelli, ή αλλιώς κβαντική βαρύτητα βρόγχων, προσφέρει μια πιθανή απάντηση στο πρόβλημα, όπου ο ίδιος ο χωρροχρόνος γίνεται αντιληπτός ως κοκκιώδης, μια λεπτή δομή που αποτελείται από βρόγχους.
Η θεωρία των χορδών προσφέρει ένα άλλο μονοπάτι προς την επίλυση του προβλήματος. Όταν ερωτάται τι πιστεύει για την πιθανότητα να είναι λάθος η δουλειά του στην κβαντική βαρύτητα βρόγχων, εξηγεί ευγενικά πως το να κάνει κάποιος λάθος δεν είναι το ζήτημα, αλλά το να συμμετέχει στην συζήτηση. Κι εξάλλου "Αν ρωτήσεις ποιος διαθέτει την μακρύτερη και πιο εντυπωσιακή λίστα αποτελεσμάτων, αναμφισβήτητα είναι ο Αϊνστάιν. Αν όμως ρωτήσεις ποιος είναι ο επιστήμονας με τα περισσότερα λάθη, και πάλι είναι ο Αϊνστάιν."
Κι ο χρόνος τι δουλειά έχει εδω; Όπως κατέδειξε κι ο Αϊνστάιν πριν πολλά χρόνια, ο χρόνος είναι σχετικός. Για παράδειγμα ο χρόνος κυλάει βραδύτερα για ένα αντικείμενο που κινείται με μεγαλύτερη ταχύτητα από κάποιο άλλο.
Στον σχετικό αυτό κόσμο, ένα απόλυτο "τώρα" είναι κάπως άνευ νοήματος. Ο χρόνος λοιπόν δεν είναι μια ξεχωριστή ποιότητα που κυλαέι γύρω μας αδιατάρακτα. Ο χρόνος, όπως λέει ο Rovelli "μέρος μιας πολύπλοκης γεωμετρίας που είναι συνυφασμένη με την γεωμετρία του χώρου".
Για τον Rovelli, υπάρχουν κι άλλα θέματα: σύμφωνα με την θεωρία του, ο χρόνος αυτός καθεαυτός εξαφανίζεται στο πιο θεμελιώδες επίπεδο. Οι θεωρίες του μας ζητούν να αποδεχθούμε την έννοια πως ο χρόνος δεν είναι παρά μια λειτουργία της δικής μας "θολής" ανθρώπινης αντίληψης. Βλέπουμε τον κόσμο μέσα από ένα θαμπό γυαλί, παρακολουθούμε το θέατρο σκιών στην σπηλιά του Πλάτωνα. Σύμφωνα με τον Rovelli, η αδιαμφισβήτητη εμπειρία του χρόνου συνδέεται άρρηκτα με τον τρόπο που συμπεριφέρεται η θερμότητα. Στο The Order of Time, αναρωτιέται γιατί είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε μόνο το παρελθόν και όχι το μέλλον. Το κλειδί, όπως αφήνει να εννοηθεί, είναι η μονοκατευθυντήρια ροή θερμότητας από τα ζεστά αντικείμενα προς εκείνα που είναι πιο κρύα. Ένα παγάκι που πέφτει σε μία ζεστή κούπα καφέ θα ψύξει τον καφέ. Η διαδικασία όμως δεν είναι αναστρέψιμη: πρόκειται για μονόδρομο, όπως αποδεικνύεται από τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής.
Ο χρόνος, όπως τον βιώνουμε, είναι επίσης μονόδρομος. Το εξηγεί μάλιστα σε σχέση με την έννοια της εντροπίας -του μέτρου της αταξίας των πραγμάτων. Η εντροπία στο παρελθόν ήταν χαμηλότερη. Η εντροπία στο μέλλον είναι υψηλότερη, υπάρχει μεγαλύτερη αταξία, καθώς υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες. Η τράπουλα του μέλλοντος είναι ανακατεμμένη και γι' αυτό αβέβαιη, σε αντίθεησ με την τακτοποιημένη και πιο προβλέψιμη τράπουλα του παρελθόντος. Όμως η εντροπία, η θερμότητα, το παρελθόν και το μέλλον είναι ποιότητες που δεν ανήκουν στην θεμελιώδη γραμματική του κόσμου, αλλά στην δική μας επιφανειακή παρατήρηση του. "Αν παρατηρήσω την κατάσταση των πραγμάτων μικροσκοπικά," γράφει ο Rovelli, "τότε οι διαφορές μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος εξαφανίζονται...στην στοιχειώδη γραμματική των πραγμάτων δεν υφίσταται διάκριση μεταξύ αίτιου και αιτιατού."
Προκειμένου να γίνουν κατανοητά αυτά θα πρέπει να διαβάσετε τα βιβλία του Rovelli ακόμα κι αν η κοπάνα στην φυσική φάνταζε ιδανική όταν πηγαίνατε σχολείο. Γιατί ακριβώς αυτοί οι άνθρωποι είναι οι καλύτεροι αναγνώστες για τα βιβλία του.
"Προσπαθώ να γράφω σε διαφορετικά επίπεδα," εξηγεί. "Σκέφτομαι εκείνους που όχι μόνο δεν γνωρίζουν από φυσική, αλλά δεν ενδιαφέρονται κιόλας. Φαντάζομαι ότι μιλάω στην γιαγιά μου που ήταν οικιακή βοηθός. Επίσης σκέφτομαι ορισμένους νεαρούς φοιτητές φυσικής αλλά και κάποιους από τους συναδέλφους μου που θα το διαβάσουν. Προσπαθώ λοιπόν να απευθύνομαι σε ανθρώπους με διαφορετικού επιπέδου γνώσεις, αλλά έχω πάντα στο μυαλό μου εκείνον που δεν έχει ιδέα. "
Οι μεγαλύτεροι fans του είναι όσοι δεν ξέρουν τίποτα και οι συνάδελφοι του στα πανεπιστήμια, οι περισσότεροι επικριτές του είναι όσοι βρίσκονται στην μέση του φάσματος "εκείνοι που ξέρουν κάτι λίγο από φυσική". Επίσης δεν εκτιμά πολύ τα σχολικά βιβλία. "Το να υπολογίζεις την ταχύτητα μιας μπάλας που πέφτει...ποιος νοιάζεται; Στην επόμενη ζωή μου θα ήθελα να γράψω ένα σχολικό εγχειρίδιο φυσικής" λέει.
Επιπλέον θεωρεί την διαίρεση του κόσμου σε "δύο κουλτούρες", από τη μία τις φυσικές επιστήμες και από την άλλη τις ανθρωπιστικές, ως "ηλίθια". Είναι σαν να πάρεις μια χώρα και να διαιρέσεις τα παιδιά σε ομάδες και να μιλάς στην μία ομάδα για μουσική, σε άλλη ομάδα για λογοτεχνία κι εκείνοι που τα πάνε καλά στην μουσική να μην τους επιτρέπεται να διαβάσουν βιβλία και στους άλλους να μην επιτρέπεται να ακούνε μουσική."
Σε ένα σημείο του Seven Lessons συγκρίνει την φυσική με την ποίηση: και οι δύο προσαθούν να περιγράψουν το αόρατο. Θα μπορούσε να προσθέσει κανείς πως η φυσική, όταν εγκαταλείπει την μητρική της γλώσσα των μαθηματικών εξισώσεων, βασίζεται κυρίως σε μεταφορές και αναλογίες.
Η χαρά στην ανάγνωση των βιβλίων του προκύπτει και από το ευρύ πολιτιστικό του πρίσμα. Η ιστορικότητα προσφέρει ένα πλαίσιο στο υλικό του. Διδάσκει εξάλλου κι ένα μάθημα ιστορίας της επιστήμης, όπου συνδυάζει τις φυσικές με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Και πλάι στον Αϊνστάιν, τον Λούντβιχ Μπόλτζμαν και τον Ρότζερ Πένροουζ εμφανίζονται προσωπικότητες όπως ο Προυστ, ο Δάντης, ο Μπετόβεν και ιδιαίτερα ο Οράτιος (κάθε κεφάλαιο ξεκινά με ένα απόσπασμα του Ρωμαίου ποιητή, σαν να θέλει να μας γειώσει με το ανθρώπινο συναίσθημα πριν αναχωρήσουμε για τον ιλιγγιώδη κόσμο των μαύρων τρυπών, spinfoam και νέφη πιθανοτήτων.
"Διαθέτει μια οικεία, λυρική και εξαιρετικά έντονη πλευρά, και είναι ο καλύτερος βάρδος του χρόνου που κυλά" λέει ο Rovelli αναφερόμενος στον Οράτιο. "Υπάρχει μια αίσθηση νοσταλγίας, αλλά δεν είναι αλγεινή, είναι μάλλον ένα κάλεσμα 'Να ζήσουμε την ζωή έντονα'. Ο Ερνέστο, ένας φίλος μου που αποβίωσε αρκετά νέος, μου χάρισε μια μικρή συλλογή έργων του και έκτοτε το έχω πάντα μαζί μου."
Ο Rovelli θεωρεί πως δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ μιας άποψης του σύμπαντος όπου η ανθρώπινη ζωή είναι μικρή και άνευ σημασίας, και τις καθημερινές χαρές και οδύνες μας. Ή μεταξύ της "ψυχρής επιστήμης" και τον εσώτερο, πνευματικό βίο μας. "Είμαστε μέρος της φύσης, κι έτσι η χαρά και η λύπη είναι πτυχές της ίδιας της φύσης, η φύση είναι πολύ πιο πλούσια από ένα μάτσο άτομα και μόρια." Σε ένα σημείο του Seven Lessons συγκρίνει την φυσική με την ποίηση: και οι δύο προσαθούν να περιγράψουν το αόρατο. Θα μπορούσε να προσθέσει κανείς πως η φυσική, όταν εγκαταλείπει την μητρική της γλώσσα των μαθηματικών εξισώσεων, βασίζεται κυρίως σε μεταφορές και αναλογίες.
Ο Rovelli διαθέτει ένα χάρισμα για αξιομνημόνευτες συγκρίσεις. Ένα παράδειγμα είναι η εξήγηση της ψευδαίσθησης της στρωτής "ροής" του χρόνου: "Τα γεγονότα στον κόσμο δεν σχηματίζουν μια τακτοποιημένη σειρά όπως οι Άγγλοι, συνωστίζονται χαοτικά όπως οι Ιταλοί." Λέει πως η έννοια του χρόνου "έχει χάσει τα διάφορα επίπεδα της, σταδιακά." Έχει απομείνει ένα "κενό, ανεμοδαρμένο τοπίο όπου έχει εξαφανιστεί κάθε ίχνος χρονικότητας...ένας κόσμος απογυμνωμένος στα βασικά, που λαμπυρίζει με μια άγονη και ανησυχητική ομορφιά".
Ο Rovelli θυμίζει επίσης τον Λουκρήτιο, τον Ρωμαίο συγγραφέα του 1ου αιώνα μ.Χ. που έγραψε το επικά μακρύ ποίημα "Περί της Φύσεως των Πραγμάτων." Ο συσχετισμός αυτός δεν είναι παράξενος, καθώς ο Rovelli είναι θαυμαστής του. Ο Λουκρέτιος υπέθεσε σωστά ότι υπάρχουν τα άτομα, μια θεωρία που παρέμεινε αναπόδεικτη μέχρι την συνεισφορά του Αϊνστάιν το 1905 και μάλιστα μέχρι και το 1890 την απέρριπταν ως παράλογη.
Ο Rovelli μοιράζεται με τον Λουκρέτιο όχι μόνο την ευφυή χρήση της γλώσσας, αλλά και μια αίσθηση της θέσης της ανθρωπότητας μέσα στην φύση: είναι ταυτόχρονα μέρος της αλλά και σε θέση να θαυμάσει την εξαίσια ομορφιά της. Πρόκειται για μια ορθολογική τοποθέτηση που θεωρεί πως η καλύτερη κατανόηση του σύμπαντος, η απόρριψη ψευδών πεποιθήσεων και προκαταλήψεων, μπορεί να προσφέρει μια κάποια γαλήνη. Ωστόσο ο άνθρωπος Rovelli αναγνωρίζει επίσης πως η στόφα της ανθρωπότητας είναι υφασμένη από αγάπη, φόβο, πόθο και πάθος: όλα αυτά νοηματοδοτούνται από τις σύντομες ζωές μας, αυτόν τον απειροελάχιστο χρόνο που μας έχει δοθεί.
Πηγή: The Guardian
