Οπως όλοι ξέρουμε, η αστρολογία είναι μια κοροϊδία, απάτη, μύθευμα, άχρηστο κατάλοιπο από τους αιώνες της δεισιδαιμονίας, σωστά;
Μμμ... δεν είμαι σίγουρος, μακάρι η ζωή να ήταν τόσο απλή.
Ας πιάσουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Για τη σύγχρονη αστρολογία υπάρχουν δύο περίφημες κριτικές του Αντόρνο: Theses Against Occultism (1946-7) και κυρίως το The Stars Down to Earth (1953). Τι λέει, λοιπόν, με δυο λόγια; Ότι η αστρολογία επιτυγχάνει αυτό που οι παραδοσιακές θρησκείες πλέον δεν μπορούν: εσωτερικεύει την κυριαρχία και συσκοτίζει τη συνείδηση ώστε να μη διακρίνει τις υλικές, οικονομικές αιτίες. Ένα παράδειγμα: πάνε κάπου οκτώ χρόνια που διάβασα μια έρευνα ενός αμερικανού δημοσιογράφου, δεν μπορώ να βρω πλέον το σχετικό paper. Ο τύπος μελέτησε συστηματικά τις αστρολογικές στήλες περιοδικών που απευθύνονταν σε αγοραστές χαμηλού εισοδήματος – ας πούμε, σαν τη Ραδιοτηλεόραση – σε αντιδιαστολή με τις αστρολογικές στήλες περιοδικών που απευθύνονταν σε πιο καλοστεκούμενους αγοραστές – ας πούμε, σαν το Esquire. Βρήκε λοιπόν ότι οι αστρολόγοι των πρώτων έτειναν να συμβουλεύουν τους αναγνώστες: «προσέξτε τα έξοδά σας», «κάντε οικονομία», «μη σπαταλάτε» κ.λπ. Αντίθετα, οι αστρολόγοι των δεύτερων έτειναν πολύ περισσότερο να συμβουλεύουν: «κάντε ένα δώρο στον εαυτό σας», «πραγματοποιήστε αυτό το ταξίδι που πάντα ονειρευόσασταν», «χαλαρώστε και μη νοιάζεστε για τα χρήματα» κ.λπ. Ανέλυσε τα ευρήματά του και διαπίστωσε ότι η διαφορά ήταν πέραν του στατιστικά σημαντικού• συνθηματικά λοιπόν: οι λαϊκοί αστρολόγοι προτρέπουν για οικονομία, ενώ οι αστρολόγοι της μεσαίας τάξης προτρέπουν για κατανάλωση. Οι ταξικές διαφορές χαραγμένες στις ουράνιες σφαίρες. Σχεδόν ακούει κανείς τον Αντόρνο να επικροτεί ικανοποιημένος.
Τελειώσαμε λοιπόν με την αστρολογία; Αυτό ήταν, τα είπαμε όλα;
Όχι, κάτι παραμένει στο φινάλε. Διότι όταν κάποιος δηλώνει π.χ. «ως Κριός είμαι ξεροκέφαλος», κανείς δεν ξέρει τις εσωτερικές του διεργασίες. Μπορεί να το εννοεί με τη στενόμυαλη έννοια, να πιστεύει δηλαδή ότι έχει καταδικαστεί δια βίου σε αυτοκαταστροφικό πείσμα επειδή έτυχε να γεννηθεί Κριός• μπορεί όμως, αντίθετα, να καλύπτεται πίσω από το άλλοθι του Κριού για να δικαιολογήσει τις πεισματικές αντιδράσεις, που ούτως ή άλλως θα είχε σε συγκεκριμένες βιοτικές περιστάσεις. Αν δεν είχε έρθει σε επαφή με τη αστρολογία, θα δικαιολογούσε ενδεχομένως το πείσμα του π.χ. με το αρβανίτικο αίμα του ή με τη μανιάτικη καταγωγή του. Διαβάζω εδώ τα αποτελέσματα μιας έρευνας που έκανε η Μπρίτζετ Μακένι-Κοστέλο από το πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια: ο κόσμος χρησιμοποιεί την αστρολογία σαν εργαλείο πλοήγησης στη ζωή του, για να χαράξει στρατηγικές δράσεις και διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης, για να κατασκευάσει και να προβάρει τον εαυτό του, καθώς επίσης και για να χειριστεί τα συναισθήματά του. Ειδικά οι γυναίκες, που τραβάνε μεγαλύτερο συναισθηματικό και κοινωνικό ζόρι, και οι άνθρωποι μειωμένης κοινωνικής δύναμης. Ο κόσμος επίσης χρησιμοποιεί την αστρολογία και για να αμφισβητήσει την ηγεμονική επιστήμη.
Το κοινό της αστρολογίας δεν είναι πρόβατα, παθητικοί δέκτες! Είναι ενεργοί χρήστες που τη χρησιμοποιούν για ψυχολογικούς αλλά και κοινωνικούς σκοπούς. Κάποιος μπορεί να το κάνει για να διαλέξει ρόλους, να βρει αυτόν που του ταιριάζει περισσότερο. Κάποιος άλλος τη χρησιμοποιεί για να κατατάξει στο κουτάκι του Σκορπιού, του Ταύρου, του Λέοντα κ.λπ. έναν καινούργιο άνθρωπο στη ζωή του, να αρχίσει έτσι να χτίζει μια ερμηνεία γι’ αυτόν. Κάποια γυναίκα μπορεί να ψάχνει την ερωτική της υπογραφή – είναι πιστή Πηνελόπη, επικίνδυνη Μάτα Χάρι, μοιραία Ιουλιέτα ή μήπως η Κόκκινη Γυναίκα της Βαβυλώνας; – και να υπογραμμίζει με την αστρολογία την επιλογή της. Κάποιος άντρας βρίσκει στην αστρολογία την πρόφαση που έψαχνε για να ξεκινήσει την προσωπική του επανάσταση και να πάψει πια να νοιάζεται για τη γνώμη των άλλων. Μπορούμε τώρα να ξαναδιαβάσουμε την έρευνα του αμερικανού δημοσιογράφου που προανέφερα: είναι η λαϊκή αστρολογία που επιχειρεί να πείσει τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα ότι η πενιχρή αγοραστική τους δυνατότητα αποτελεί θέλημα των άστρων («συσκότιση της συνείδησης», κατά Αντόρνο); Ή μήπως το αντίστροφο, είναι τα λαϊκά στρώματα που χρησιμοποιούν την αστρολογία ως αγχολυτικό κι επικυρώνουν με την αυθεντία των άστρων την οικονομία που, ούτως ή άλλως, είναι αναγκασμένα να κάνουν; Νομίζω ότι όποιος θέλει να απευθυνθεί στις μάζες, θα πρέπει να προβληματιστεί γύρω από αυτά τα θέματα και να μην έχει άκαμπτες απόψεις. Ξεχάσαμε όμως το τελευταίο από τα συμπεράσματα της δρ. Μακένι-Κοστέλο:
Το περιοδικό Time του 1941 ενημέρωνε εδώ για μια αστρονομική επιτροπή στην Αμερική της εποχής, που θρηνολογούσε για την ολοένα αυξανόμενη απήχηση της αστρολογίας. Επί τούτου, η επιτροπή σχεδίαζε επίθεση σε δύο μέτωπα: καμπάνια προκειμένου να ενισχυθούν οι αντι-αστρολογικοί νόμοι (!) όλων των Πολιτειών και προτροπή στους επιστήμονες, «κατά τα καθήκοντά τους προς τη δημοκρατία», να εξηγούν στο κοινό ότι η αστρολογία δεν έχει καμία επιστημονική βάση και δεν επβεβαιώνεται από τη στατιστική. Χαριτολογώντας το περιοδικό προέβλεπε μπελάδες για την αστρολογία• ο αναγνώστης ας κρίνει πόσο μέσα έπεσε και πόσο επιτυχημένο ήταν το έργο της επιτροπής. Αργότερα, ο γνωστός Καρλ Σέιγκαν (Carl Sagan) προσπάθησε με τη σειρά του να κλείσει οριστικά το κεφάλαιο «αστρολογία», την οποία έβλεπε αποκλειστικά ως μια ψευδαίσθηση που προκαλείται από την έλλειψη επιστήμης. Θεωρούσε ότι αν διαφωτίσει τον κόσμο για τη δύναμη της βαρύτητας, τα αστέρια νετρονίων, τις ιδιότητες της ύλης κ.λπ., τότε αυτός θα συνειδητοποιούσε την πλάνη της αστρολογίας και θα επέστρεφε στο σωστό δρόμο της επιστήμης• ο αναγνώστης ας κρίνει και τη δική του επιτυχία επίσης. Το έργο του Σέιγκαν σήμερα συνεχίζει ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, ο οποίος παρατηρεί με πικρία ότι πωλούνται πολύ περισσότερα βιβλία αστρολογίας παρά αστρονομίας. Καμία έκπληξη: η ενοχλητική πραγματικότητα συνηθίζει να μην κάνει το χατίρι των φωτισμένων σοφών, των αποκλειστικών μετόχων της εταιρείας Έσχατη Αλήθεια Ε.Π.Ε., και να τους βγάζει από τα ρούχα τους με την «ανωριμότητα» και την «οπισθοδρομικότητα» του απλού κόσμου.
Κακά τα ψέμματα: όλοι εμείς οι σπουδαγμένοι είμαστε μέλη μιας καλοστεκούμενης μειοψηφίας, καθότι η ακαδημαϊκή εκπαίδευση, όπως και να το κάνουμε, απευθύνεται περισσότερο στα ανώτερα παρά στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Ναι, ακόμα και στην Ελλάδα. Όλοι εμείς που βγάλαμε μια σχολή, σημαίνει ότι μπορούσαμε να το αντέξουμε οικονομικά, καθώς επίσης κι ότι είχαμε το περιθώριο για την απαιτούμενη μελέτη, δε χρειαζόταν να δουλεύουμε 8ωρο κάθε μέρα από τα είκοσί μας. Υπάρχουν φυσικά εξαιρέσεις, όμως ο κανόνας είναι αυτός – ναι, ακόμα και στην Ελλάδα. Οι εκπρόσωποι της επιστήμης είμαστε κομισάριοι ενός τυραννικού καθεστώτος, που διατρανώνουμε την υπεροχή μας σε σχέση με τους ακατάρτιστους μουζίκους, όλους αυτούς που δεν είχαν το κίνητρο, τα χρήματα, τον χρόνο και το καθαρό μυαλό να βγάλουν μια πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Είμαστε κατεστημένο.
Πηγαίνουμε λοιπόν με την έπαρση της αστρονομίας, της στατιστικής και της σύγχρονης φυσικής μας στους αστρόπληκτους για να αντικρούσουμε την πλάνη τους παραβλέποντας το πιο σημαντικό: ότι όλοι αυτοί είναι πιόνια στο κοινωνικό παιχνίδι, άγονται και φέρονται από τη ζωή και ψάχνουν έναν τρόπο να το παλέψουν. Δεν τον ενδιαφέρει τον άλλον η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην επιστήμη και την ψευδοεπιστήμη! Έναν τρόπο να τα βγάλει πέρα στη ζωή του θέλει, μια πρόφαση να εκφράσει τον εαυτό του, ένα πρόσχημα να τακτοποιήσει κάπως τον μη-ελέγξιμο κόσμο γύρω του, μια μέθοδο να αντιμετωπίσει το κακότροπο αφεντικό, τους πιεστικούς συγγενείς, όλους τους ανθρώπους του.
Ο Αντόρνο είναι πολύ εύστοχος όταν επισημαίνει ότι οι αστρολογικές στήλες ανάγουν π.χ. το θέμα της υγείας στα καπρίτσια των άστρων, αποσιωπώντας έτσι τη διαφορετική πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας που έχει κάποιος ανάλογα με τη θέση του στην κοινωνική πυραμίδα. Αυτή όμως είναι μόνο η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη είναι πως ό,τι βγήκε από τον τόρνο του Αντόρνο προϋποθέτει ένα ακροατήριο άβουλο, που υποβάλλεται σε ομαδική ύπνωση, καταπίνει αμάσητα τα προϊόντα της μαζικής κουλτούρας και τα συμπαραδηλούμενα που αυτά φέρουν. Όμως ο κόσμος δεν είναι τόσο χαζός! Καταλαβαίνει και ψυχανεμίζεται πολλά, χρησιμοποιεί ενεργητικά τη μαζική κουλτούρα, την κόβει και τη ράβει στα μέτρα του – συχνά με τρόπους που κανένας Αντόρνο δε φανταζόταν. Κάτι από την έπαρση του επιστήμονα-κομισάριου αντανακλάται κι εδώ, στις υπόρρητες απαξιώσεις κάποιων ελιτιστών διανοούμενων της μεσαίας τάξης, που μιλάνε κι αυτοί στο πόπολο σαν τον ναυαγοσώστη.
Οπότε λοιπόν, έχω μια πρόταση για όλους εμάς τους επιστήμονες-κομισάριους που επιχειρούμε να διαφωτίσουμε τον ακατάρτιστο μουζίκο περί της αστρολογίας. Υπάρχει τρόπος. Όχι όμως εξηγώντας του για την ελλειπτική και τους νόμους του Κέπλερ, όχι έτσι. Πιστεύω ότι θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό αν του δίναμε τη μισή μας περιουσία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο αστρόπληκτος θα αποκτήσει καινούργιες δυνατότητες στη ζωή, θα γίνει ίσως λιγότερο πιόνι και πολύ πιθανόν να πάψει πλέον να χρειάζεται την παλιά του νοηματοδότηση – δηλαδή, την αστρολογία. Έτσι μάλιστα.
Το Κοινό Της Αστρολογίας
Ποιο είναι όμως το κοινό της αστρολογίας; Όλη η κοινωνία! Ναι, ακόμα και οι πλούσιοι• ναι, ακόμα και οι μορφωμένοι. Πιο συγκεκριμένα: η πίστη στην αστρολογία είναι περισσότερο έντονη στις γυναίκες και στις μειονότητες, συσχετίζεται αρνητικά με το εισόδημα και τη μόρφωση, πάντως διαχέεται σε όλο τον κοινωνικό ιστό. Όλα αυτά βέβαια από έρευνες στην Αμερική, διότι «Ελλάδα» και «έρευνα» είναι αμοιβαίως αποκλειόμενες έννοιες.
Η αστρολογία λοιπόν είναι σαν την παχυσαρκία και το διαζύγιο: και τα τρία καταναλώνονται κυρίως από χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Όσο αυξάνει το εισόδημα, τόσο μειώνεται η πιθανότητα παχυσαρκίας, τα ποσοστά διαζυγίου και η πίστη στην αστρολογία, όμως δεν αποτελεί προϊόν αποκλειστικά για λαϊκή κατανάλωση. Τα χαμηλά στρώματα την καταναλώνουν περισσότερο και, το πιο σημαντικό, την καταναλώνουν διαφορετικά:
Ο Μαρξ θεωρούσε ότι η θρησκεία είναι το όπιο του λαού. Χρειάστηκε να έρθει αργότερα ο Μαξ Βέμπερ για να ξεκινήσει μια πιο ολοκληρωμένη έρευνα γύρω από τη θρησκεία και τις λειτουργίες της: εκτός από κοινωνικό όπιο, είναι και κοινωνικό τσιμέντο, ενώ αποτελεί προϊόν που καταναλώνεται από όλη την κοινωνία, όχι μόνο από τα λαϊκά στρώματα. Απλώς, τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα τη χρησιμοποιούν αλλιώς. Άλλος ο χριστιανισμός του πρίγκηπα κι άλλος ο χριστιανισμός του ζητιάνου. Στην Κοινωνιολογία της Θρησκείας, ο Βέμπερ κατέδειξε ότι για τα ανώτερα στρώματα δεν αρκεί που απολαμβάνουν υψηλό κοινωνικό στάτους• θέλουν να νιώθουν επιπλέον ότι τους αξίζει αυτό το στάτους, δεν το απόκτησαν τυχαία. Ο χριστιανισμός κι οι υπόλοιπες οργανωμένες θρησκείες έπαιξαν ιστορικά αυτόν τον ρόλο, παρείχαν ερμηνεία στους κοινωνικά ισχυρούς ώστε αυτοί να νιώθουν ότι αξίζουν τα προνόμιά τους. Κάτι αντίστοιχο μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει σήμερα με την αστρολογία, αν θυμηθούμε την έρευνα του αμερικανού δημοσιογράφου: τα ίδια τα ζώδια προτρέπουν τους αναγνώστες περιοδικών τύπου Esquire να απολαύσουν τη μεσοταξική τους κατανάλωση. Είναι θέλημα Θεού αστέρων.
Η αστρολογία λοιπόν είναι κάτι που αφορούσε τον Ρίγκαν, τον Γιέλτσιν, τον Ντε Γκολ, τον Μιτεράν και τον Ανδρέα επί Μιμής, με τον συρφετό από μάγους, αστρολόγους, καφετζούδες κ.λπ. που κουβαλούσε. Οπότε, η αστρολογία, μέσω αυτών των ηγετών, ενδεχομένως να επηρέασε π.χ. την εισβολή στη Γρανάδα, αμερικάνικες προεδρικές εκλογές, τη γαλλική πολιτική στην Αλγερία, τη συμφωνία αφοπλισμού ΗΠΑ – ΕΣΣΔ, ως και την αποπομπή Τσοβόλα από την Κεντρική Επιτροπή του ΠΑΣΟΚ. Ενδεχομένως και όχι. Διότι δε σημαίνει αναγκαστικά ότι όλοι οι παραπάνω βασίστηκαν στην αστρολογία για να πάρουν αποφάσεις• ίσως κι αυτοί να τη χρησιμοποίησαν ως αγχολυτικό για να ελαφρύνουν το στρες από την απόφαση που ήδη είχαν λάβει μέσα τους. Ίσως να τη χρησιμοποίησαν για να επιβεβαιώσουν τη μοναδικότητά τους, τις σοφές αποφάσεις τους και τη δικαιωματική ανάδειξή τους στην πολιτική κορυφή – η λειτουργία της θρησκείας/αστρολογίας στα υψηλά κοινωνικά στρώματα. Το προϊόν είναι διαταξικό και, με τον τρόπο του, οφελεί όλους. Εκτός φυσικά από τον Τσοβόλα.
Στο Φινάλε...
Ο Κίργκεγκορ τόνισε ότι η επίκληση της πραγματικότητας είναι η εύκολη λύση, μια πρόφαση για να καμωθούμε ότι δεν έχουμε επιλογή (στα χνάρια του κι ο Βασίλης Νικολαΐδης με την Οδό Σανταρόζα: η παρακολούθηση της δίκης των φονιάδων, κατά κάποιον τρόπο συνιστά συμμετοχή στο έγκλημά τους). Οφείλουμε να είμαστε κριτικοί και να πατάμε κατά καιρούς το κουμπάκι που λέει OFF στο τηλεκοντρόλ της πραγματικότητας, προκειμένου να διατηρήσουμε σώο αυτό που μας πραγματώνει εσωτερικά. Η ευθύνη είναι απέναντι στον εαυτό μας, όχι απέναντι σ’ αυτό το τρολ που λέγεται «πραγματικότητα».
Ήταν ο Φίλιπ Ντικ όμως που το προχώρησε ακόμα περισσότερο: πραγματικότητα είναι αυτό που σε βοηθάει να τα βγάλεις πέρα με τη ζωή σου, να διατηρήσεις την ανθρωπιά σου και να καλλιεργήσεις ένα όραμα ομορφιάς. Τελεία και παύλα. «Λένε τώρα ότι ο Μέρσερ είναι απάτη», παρατηρεί η μις Μάρστιν στο Ηλεκτρικό Πρόβατο. «Ο Μέρσερ δεν είναι απάτη», απαντά ο Ντέκαρτ, «εκτός κι αν η πραγματικότητα είναι απάτη».
Κάλλιστα λοιπόν μπορεί να είναι πραγματικά κι ο Μέρσερ κι η αστρολογία κι οτιδήποτε, αρκεί να βοηθάνε τον κόσμο να κρατήσει τη ζωή του ταξιδεύοντας ανάμεσα σε κίτρινα πεύκα. Άσχετα τι λέμε όλοι εμείς οι σπουδαγμένοι και μέτοχοι της εταιρείας Έσχατη Αλήθεια Ε.Π.Ε. Που κατακεραυνώνουμε από ψηλής καθέδρας τους αστρόπληκτους προκειμένου να μην τους δώσουμε τα λεφτά μας. Μα αν θέλουμε πραγματικά ο άλλος να δει το φως το αληθινό της επιστήμης και να ξεκολλήσει από τα μυθεύματα, τότε ας τον βοηθήσουμε να γίνει λιγότερο πιόνι στο παιχνίδι της ζωής! Ας του δώσουμε τη μισή μας περιουσία. Αν δεν είμαστε διατεθειμένοι να το κάνουμε, τότε ας βγάλουμε τον σκασμό κι ας αποδεχτούμε το αγχολυτικό που επέλεξε για να αντιμετωπίσει τον βιοτικό πονοκέφαλο, το διαπασών που βρήκε για να κουρδίσει τον εαυτό του, τον εργολάβο που διάλεξε για να κατασκευάσει τον κοινωνικό χώρο γύρω του. Μα πες μου εσύ που όλα τα ξέρεις, ποιος είναι ο δρόμος για τα αστέρια;
σχόλια