Όσο κι αν ακούγεται περίεργο, το βάψιμο σε δημόσιους χώρους συμβαίνει από την αρχαιότητα και δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Από τα χαράγματα στους τοίχους των αρχαίων κτιρίων και αργότερα το βάψιμο με μπογιά, σπρέι και μαρκαδόρο, μέχρι την τεχνική του στένσιλ και του πέιστ οι άνθρωποι έβρισκαν και βρίσκουν πάντα τρόπους να αποτυπώνουν στον τοίχο ονόματα, συνθήματα, σκέψεις και πολύχρωμες τοιχογραφίες που συνθέτουν τον πολυδιάστατο καμβά των απρόσκλητων επεμβάσεων στο αστικό τοπίο. Από τα αρχαία ακιδογραφήματα μέχρι τα σημερινά ταγκς, τα γκραφίτι επεμβαίνουν με διάφορους τρόπους στο δημόσιο χώρο και πολύ συχνά συνυπάρχουν με αρχαιότητες και μνημεία. Η συνύπαρξη αυτή πότε μοιάζει λογική και αναμενόμενη, πότε επιθετική και ανεπιθύμητη και βεβαίως καλεί αρχαιολόγους, συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, αρχιτέκτονες και άλλους επιστήμονες να προβληματιστούν πάνω σε αυτήν. Πόσο δύσκολη και επίπονη είναι η διαδικασία απομάκρυνσης των γκραφίτι από ιστορικά κτήρια και μνημεία; Αντιμετωπίζουμε με διαφορετικό τρόπο ένα αρχαίο όνομα γραμμένο σε έναν τοίχο από ένα σύγχρονο ταγκ; Μπορεί το αρχαίο τοπίο να συνυπάρξει ή και να συνδιαλλαγεί με το σύγχρονο γκραφίτι; Στο πλαίσιο των «Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς», που είναι αφιερωμένες στο δίπολο «Βία και Ανεκτικότητα», η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων σε συνεργασία με την ομάδα ST.A.CO. (Street Art Conservators) του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης του ΤΕΙ Αθήνας, διοργανώνουν ανοιχτή συζήτηση με τίτλο «Θink – Γκραφίτι: αρχαία και νέα ίχνη στην πόλη» και με θέμα τη σχέση του γκραφίτι με τα μνημεία και το ιστορικό τοπίο. Στη συζήτηση συμμετέχουν αρχαιολόγοι, συντηρητές και καλλιτέχνες, κάποιοι από τους οποίους δίνουν τις δικές τους απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα στο Lifo.gr. Στη συζήτηση συμμετέχουν οι: Μαρία Χατζηδάκη, Καθηγήτρια Εφαρμογών Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Τ.Ε.Ι. Αθήνας και μέλος st.a.co. (Street Art Conservators), Λίζυ Αναματερού, Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων (ΔΣΑΝΜ), Πολύνα Ξηραδάκη Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, μέλος st.a.co. (Street Art Conservators) και Δημήτρης Χατζηγιάννης, Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων (ΔΣΑΝΜ).
—Πόσο παλιά είναι η πρακτική του γραψίματος στο δημόσιο χώρο; Έχουμε αρχαία δείγματα;
Λ.Α.: Το γράψιμο στο δημόσιο χώρο είναι μια πολύ παλιά συνήθεια του ανθρώπου. Πάντα οι άνθρωποι εξέφραζαν την επιθυμία τους, την παρουσία τους, τον πόθο τους, την αντίθεσή τους σε δημόσιους χώρους.
Μ.Χ. Η γραφή στο δημόσιο χώρο είναι προφανώς συνυφασμένη με τη γραφή ως οπτική και συμβολική επικοινωνία. Η προϊστορία του γκραφίτι ξεκινά από τις βραχογραφίες για να φτάσει στο σημερινό τάγκινγκ, και την τέχνη του δρόμου. Έχουμε πολλά καταγεγραμμένα αρχαία γκραφίτι, θα μας μιλήσουν για αυτά την Κυριακή, εδικά δε για παραδείγματα από μνημεία της Αθήνας. Όλα αυτά κάνουν μια πολύ γοητευτική ιστορία γύρω από τα μνημεία. Είναι γνωστά τα χαράγματα στον Παρθενώνα, τα διαφημιστικά για τα πορνεία της Πομπηίας, το όνομα του λόρδου Βύρωνα στο ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, του Ρεμπώ στο Λούξορ. Υπάρχει και το σχετικά πρόσφατο εξαιρετικό βιβλίο του Τέου Ρόμβου το Λίθινο χρονικό της Σύρου που έχει μια πολύ ενδιαφέρουσα καταγραφή αρχαίων έως και σύγχρονων χαραγμάτων σε λίθους.
—Πότε άρχισε να γίνεται πρόβλημα το βάψιμο με διάφορους τρόπους πάνω σε κτίρια της πόλης;
Μ.Χ. Από τη στιγμή που μαζευτήκαμε πολλοί, υπήρχαν υλικά διαθέσιμα και νέοι άνθρωποι που ασφυκτιούσαν και διεκδικούσαν χώρο. Μιλάμε δηλαδή για τις ΗΠΑ τέλος δεκαετίας ‘60. Να μην επαναλάβω την ιστορία του Taki 183.
—Πόσο δικαιούται ένας καλλιτέχνης να αφήνει το αποτύπωμά του στο αστικό τοπίο και ποια είναι τα όρια που δεν πρέπει να ξεπερνάει; Μπορεί να συνυπάρξουν το παλιό με το καινούργιο –ειδικά σε αρχαία μνημεία ή σε εμβληματικά κτίρια;
ΔΧ: Τα τυπικά όρια που δεν πρέπει να ξεπερνάει ο οποιοσδήποτε γράφει κάτι στο δημόσιο χώρο ορίζονται από το νομικό πλαίσιο. Υπ’ αυτήν την έννοια όλα τα γκραφίτι είναι πέραν των ορίων του νόμου. Παρόλα αυτά θεωρώ πως πολλά από αυτά είναι αποδεκτά από μεγάλη μερίδα του κόσμου. Όσον αφορά τη συνύπαρξη παλαιού και νέου πιστεύω ότι υπάρχουν περιθώρια για κάτι τέτοιο και αυτές τις εναλλακτικές προσεγγίσεις θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε στη συζήτηση της Κυριακής. Σημειωτέον ότι μνημεία μιας συγκεκριμένης εποχής ‘’συνυπάρχουν’’ με γκραφίτι μιας άλλης (πχ. κλασσικές αρχαιότητες με γκραφίτι του 19ου αιώνα) χωρίς αυτή η συνύπαρξη να μοιάζει παράταιρη.
M.X. Το αστικό τοπίο είναι κάτι που αλλάζει. Ο ηλιακός μου θερμοσίφωνας αφήνει το αποτύπωμά του στο αστικό τοπίο. Θα ήμουν μάλλον παράλογη αν με ενοχλούσε μια τοιχογραφία του WD ή ένα έργο του Κακάο. Το παλιό με το καινούριο συνυπάρχει αναγκαστικά, πέρα από το τι θα απαντήσω εγώ. Κοιτάω έξω από το παράθυρό μου και βλέπω τυφλές όψεις πολυκατοικιών του ‘80, αστεράκια από ηλιακούς θερμοσίφωνες και τον Παρθενώνα. Έχω μάθει να το αντέχω και εν τέλει το βρίσκω ενδιαφέρον. Η επέμβαση στο τοπίο που φιλοξενεί και αρχαία μνημεία είναι δεδομένη. Για παράδειγμα ένας αρχιτέκτονας είναι καλλιτέχνης και φυσικά δικαιούται να αφήνει το αποτύπωμά του. Αυτό που βλέπω από το παράθυρό μου δε νομίζω βέβαια ότι θα το υπέγραφαν πολλοί αρχιτέκτονες... Ζούμε σε μια σύγχρονη πόλη με ενδιαφέρουσες –όχι ωραίες- ασυνέχειες και ετεροτοπίες. Οι αρχαιολογικοί χώροι είναι τέτοιες κλειστές μάλλον ετεροτοπίες. Τα όρια και η ανεκτικότητα δοκιμάζονται και η κάθε κοινωνία δείχνει τι αντέχει. Το κτήριο του Πολυτεχνείου αποκαταστάθηκε σχεδόν αμέσως. Όμως ό,τι και να πούμε υπάρχει η ισχύουσα νομοθεσία που είναι αρκετά σαφής και δεν επιτρέπει επεμβάσεις που προκαλούν φθορά, απώλεια υλικού ή αλλοιώνουν τον χαρακτήρα μνημείων που υπάγονται στον αρχαιολογικό νόμο.
—Έχει όρια η καλλιτεχνική έκφραση;
Μ.Χ. Νομίζω ναι. Θα απαντήσουν βέβαια και οι καλλιτέχνες που θα είναι στη συζήτηση της Κυριακής. Λογικά η κοινωνία και το οικονομικό, πολιτικό, ηθικό πλαίσιο θέτουν τα όρια. Τα όρια όμως αλλάζουν, επεκτείνονται ή περιορίζονται. Υπάρχει στου Ψυρρή ένα ωραίο γκραφίτι που απαντά καλύτερα στην ερώτησή σας λέει: «the ladder is the limit». Για τον συγκεκριμένο γκραφιτά η σκάλα είναι το όριο. Σωστό. Μέχρι εκεί πάει.
—Πόσο δύσκολη και επίπονη είναι η διαδικασία απομάκρυνσης των γκραφίτι από ιστορικά κτήρια και μνημεία;
Λ.Α.: Είναι μια εξαιρετικά επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία. Συχνά έχουμε απομείωση του αυθεντικού υλικού λόγω της επέμβασης καθαρισμού. Επίσης κάποια από τα υλικά που χρησιμοποιούνται σε αυτές τις επεμβάσεις είναι τοξικά και επικίνδυνα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον.
Μ.Χ. Είναι πολύ δύσκολη και πολύ επίπονη. Οι συνάδελφοί μας συντηρητές που εργάζονται στη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων και την Εφορεία Αρχαιοτήτων της Αθήνας έχουν μεγάλη εμπειρία και θα μιλήσουν για αυτό στην εκδήλωση της Κυριακής 27/9/15 . Το χειρότερο είναι ότι η επανάληψη αυτής της διαδικασίας είναι εν τέλει επιζήμια για τα μνημεία, τους ανθρώπους αλλά και το περιβάλλον.
—Αντιμετωπίζετε με διαφορετικό τρόπο ένα αρχαίο όνομα γραμμένο σε έναν τοίχο από ένα σύγχρονο ταγκ;
Μ.Χ. Ναι, μάλλον. Στη μια περίπτωση είναι σα να σου γνέφει κάποιος από μακριά, από το βάθος της λαγότρυπας και στην άλλη σα να σε χαιρετά κάποιος από τη γωνία. Προφανώς κάθε περίπτωση ανήκει σε διαφορετικό πακέτο συμφραζομένων που εμείς οφείλουμε να διαβάσουμε.
Δ.Χ.: Κατά κανόνα αντιμετωπίζονται διαφορετικά. Αλλά αυτόν τον κανόνα θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε, αναλυτικά ή και αποδομητικά. Να συμπληρώσω ότι η παλαιότητα ενός γκραφίτι δεν είναι το μόνο στοιχείο που επηρεάζει την αντιμετώπισή του από την πλευρά του συντηρητή. Αλλιώς θα προσεγγίσουμε ένα γκραφίτι με σπρέι και αλλιώς ένα σύγχρονο χάραγμα. Η ιστορική, η κοινωνική, η πολιτική και η αισθητική αξία ενός γκραφίτι σε ένα μνημείο (παλαιότερα ή σύγχρονα αμφότερα) επηρεάζουν τις αποφάσεις της συντήρησης.
—Δεν μπορεί να γίνει ένα έργο στο δρόμο κλασικό με τον ίδιο τρόπο που είναι σήμερα κλασική μια παλιά τοιχογραφία; Με τι κριτήρια μπορείς να πεις ότι ένα σύγχρονο έργο είναι βανδαλισμός;
Π.Ξ. Η σύγχρονη δημόσια τέχνη δεν είναι κάτι που ξεκίνησε σήμερα αλλά θα μπορούσαμε να πούμε πως ξεκινάει από τους Μουραλίστας στο Μεξικό, όπου ήδη τα έργα τους διατηρούνται και προστατεύονται. Σε ότι αφορά τα γκραφίτι επειδή διέπονται και από τους δικούς τους νόμους και κανόνες του δρόμου, υπάρχουν έργα που μπορούν να χαρακτηριστούν κλασικά από τους ίδιους τους καλλιτέχνες και από το κοινό τους... Στην περίπτωση των δημόσιων τοιχογραφίων (murals) υπάρχει μια διαφορετική αντιμετώπιση λόγω της νόμιμης φύσης τους, μεγαλύτερο μέρος του κοινού τις βλέπει σαν "τεχνη" και όχι σαν βανδαλισμό.
Μ.Χ. Με την έννοια των χαρακτηριστικών και σημαντικών έργων ναι. Υπάρχουν δημόσιες τοιχογραφίες του Σικέιρος και του Ριβέρα που θεωρούνται κλασικές, το Τουτομόντο του Χέρινγκ στην Πίζα, τα γκραφίτι στο τείχος του Βερολίνου, τα στένσιλ του Μπάνκσι. Στην Αθήνα η τοιχογραφία στην Πειραιώς των Carpe Diem από τους Woozy, Same84, Os Gemeos, Nina, Nunca, είναι χαρακτηριστική της πόλης και μάλιστα οι st.a.co. με το Εργαστήριο Συντήρησης Τοιχογραφίας του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης του Τ.Ε.Ι. Αθήνας ασχολούνται με τη μελέτη της. Το έργο στο Πολυτεχνείο για κάποιους θεωρείται, κατά κάποιο τρόπο, ήδη κλασικό και ας μην υπάρχει πια. Σήμερα με τα ψηφιακά μέσα καταγραφής και το διαδίκτυο ένα έργο γίνεται γνωστό γρήγορα και από κει και πέρα διατηρείται ψηφιακά ακόμη και αν ως φυσικό αντικείμενο δεν υπάρχει πλέον. Τα έργα πια αναρτώνται σε άλλου είδους τοίχο… Από την άλλη δεν υπάρχει χώρος και χρόνος για να επηρεάσει και να απλώσει ρίζες ένα έργο. Όλα γίνονται γρήγορα και βασίζονται σε εντυπώσεις προς κατανάλωση. Ο χρόνος μας δεν είναι ο χρόνος του 19ου αιώνα. Τέλος, σε γενικές γραμμές βανδαλισμός είναι όταν μια επέμβαση γίνεται με πρόθεση τη φθορά, την καταστροφή. Από την ομάδα εργασίας μας ο Δημήτρης Χατζηγιάννης είναι ο ειδικός στους βανδάλους και φαντάζομαι θα απαντήσει αναλυτικά την Κυριακή.
Δ.Χ.: Ο βανδαλισμός είναι μια καθαρά αρνητική έννοια. Πιστεύω πως η αισθητική διάσταση ενός γκραφίτι είναι αυτή που το χαρακτηρίζει ως βανδαλισμό και έπονται η κοινωνικοπολιτική ή η ιστορική του σημασία. Ως εκ τούτου πρόκειται για μια εξαιρετικά υποκειμενική αξιολόγηση. Αντιμέτωπος με ένα σύγχρονο γκραφίτι ο συντηρητής θα πρέπει έχει συναίσθηση τόσο των ευρύτερων όσο και των καθαρά προσωπικών του κριτηρίων σχετικά με το πότε και το γιατί ένα γκραφίτι χαρακτηρίζεται ως βανδαλισμός. Η ανάλυση και η ερμηνεία της φθοράς, σε εννοιολογικό και σε πρακτικό επίπεδο, είναι το πρώτο βήμα για μια επέμβαση συντήρησης.
—Δεν θα μπορούσαν τα graffiti και το σύγχρονο street art να αξιοποιηθούν και να γίνουν αξιοθέατα για κάποιο ειδικό κοινό με τον ίδιο τρόπο που είναι κι ένα αρχαίο μνημείο;
Δ.Χ.: Το γκραφίτι και η στριτ αρτ μπορούν να γίνουν αξιοθέατα και όχι μόνο ως μεμονωμένα έργα. Σε περιοχές της πόλης και δη σε περιοχές με ιστορικό ‘’άρωμα’’ όπως η Πλάκα ή του Ψυρρή συναντάμε μέρη κατάγραφα από κάθε λογής γκραφίτι. Αυτή η συνθήκη μεταλλάσσει πλήρως την ατμόσφαιρα και την αισθητική μιας περιοχής. Μπορεί σε πολλούς αυτή η αλλαγή να είναι συνώνυμη της παρακμής και της εγκατάλειψης. Παρόλα αυτά αποτελεί μια μάλλον αυθόρμητη προσθήκη στην πλούσια στρωματογραφία της πόλης, συνυφασμένη με τη νεανική κουλτούρα και συμπαθή σε μέρος του κοινού. Συμβάλλει έτσι στην εικόνα μιας πόλης που εκτός από όμορφη, γραφική, ιστορική κλπ. παραμένει ζωντανή, σύγχρονη και σε αλληλεπίδραση με το σήμερα.
Π.Ξ. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα μεγάλο ενδιαφέρον για το γραφίτι και τη στριτ αρτ, αξιοποιώντας τις συγκεκριμένες μορφές τέχνης με διάφορους τρόπους. Ήδη στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις όπως είναι το Λονδίνο, το Βερολίνο αλλά και η Αθήνα έχουν δημιουργηθεί οργανωμένες ξεναγήσεις για τη δημόσια τέχνη στην πόλη. Από ότι φαίνεται η δημόσια τέχνη έχει αρχίσει τα τελευταία χρόνια να αποκτά φανατικούς οπαδούς, διαφόρων ηλικιών και σίγουρα είναι ένας τρόπος να προσεγγίσει μια πόλη πιο εναλλακτικό τουρισμό.
Μ.Χ. Ναι αυτό ήδη συμβαίνει. Υπάρχουν καλλιτέχνες και ομάδες που κάνουν ξεναγήσεις και στην Αθήνα. Και η ομάδα μας, οι st.a.co., οργανώνει βόλτες για φίλους. Μας ενδιαφέρει να δείξουμε πώς διαβάζουμε ένα έργο σε συνδυασμό με το περιβάλλον του. Μας ενδιαφέρει ακόμη και καμιά φορά μας γοητεύει η φθορά των υλικών. Οι συντηρητές αντέχουν τη φθορά, εκεί που εσείς βλέπετε ερείπια εμείς βλέπουμε σεντόνια σκόνης με αραχνάκια να παραμονεύουν, μανιτάρια από την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, ξεφλουδισμένα στρώματα που δείχνουν τον πόνο των πραγμάτων και αποκαλύπτουν υποκείμενα στρώματα. Είναι κάτι μεταξύ Έντγκαρ Άλλαν Πόε και Άρθουρ Κόναν Ντόιλ το να διαβάζεις ένα έργο. Η ύλη είναι πολύ γοητευτική. Είναι καλύτερα από αυτά τα σίριαλ που μπαίνουν σε μια σκηνή εγκλήματος με μια λάμπα υπεριώδους και υποτίθεται ότι τα βλέπουν όλα. Και σας διαβεβαιώνω ότι υπάρχει αυτό το ειδικό κοινό για την βόλτα στην πόλη.
Της συζήτησης θα προηγηθεί η προβολή του βραβευμένου ντοκιμαντέρ «Ζωντανοί μες στο τσιμέντο» του Γιώργου Γκουνέζου, η προβολή ντοκιμαντέρ της JumpCat Team αφιερωμένου στους ST.A.CO. από τη σειρά «Ακαδημαϊκό Τέταρτο» του καναλιού της Βουλής καθώς και προβολή οπτικού υλικού σχετικού με την παρουσία γκραφίτι σε μνημεία της πόλης.
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί την Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου στις 19.30 στην αυλή του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, Ερμού 134 με ελεύθερη είσοδο.
σχόλια