Ένας φαντασμαγορικός απολογισμός στον δρόμο προς το μέλλον
Η διεθνής κοινότητα τις τελευταίες δύο δεκαετίες θέτει διαρκώς σχεδόν ανέφικτους, μεγαλεπήβολους στόχους, ενώ παράλληλα βιώνουμε συλλογικά έναν καταιγισμό θεωρητικά μικρότερης κλίμακας επιτευγμάτων, τα οποία ωστόσο έχουν μεταμορφώσει όχι μόνο την καθημερινότητά μας αλλά και την αντίληψή μας για τον κόσμο.
Παρά τις τέσσερις παγκόσμιες πανδημίες (SARS/2003, H1N1/2009, Ebola/2013, SARS-Cov-19/2019), τις τέσσερις παγκόσμιες κρίσεις (υγειονομική, ενεργειακή, πληθωριστική, κλιματική) και τη μετάβαση σε ένα νέο μοντέλο παγκόσμιας τάξης χάρη στην ευρεία χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, γινόμαστε μάρτυρες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και μιας ασύλληπτης σειράς τεχνολογικών επιτευγμάτων, τα οποία έχουν μεταμορφώσει τη ζωή μας σε τέτοιο βαθμό, που έχουμε ξεχάσει πώς ζούσαμε χωρίς αυτά∙ τα έξυπνα τηλέφωνα, τα flash drives, το Facebook, το Google maps, το Skype, το YouTube, το Bluetooth είναι μερικά από τα βασικά συστατικά της σύγχρονης πραγματικότητας και όλα ανεξαιρέτως δημιουργήματα των τελευταίων δύο δεκαετιών.
Στα τεχνολογικά θαύματα της τελευταίας 25ετίας συγκαταλέγονται επίσης τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, οι τεχνητές καρδιές, οι 3D εκτυπωτές, η έρευνα για τα βλαστοκύτταρα, τα οχήματα χωρίς οδηγό, αλλά και μεγάλης κλίμακας τεχνολογικές κατακτήσεις που ανοίγουν νέους δρόμους για την υγεία και την περίθαλψη και θα μας επιτρέψουν να κατακτήσουμε άλλους πλανήτες και νέα γνωστικά πεδία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ο λόγος για τον μεγάλο επιταχυντή αδρονίων του CERN, την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και την ανακάλυψη του «γενετικού ψαλιδιού» CRISPR, το γραφένιο, τους πυραύλους πολλαπλών χρήσεων και το τηλεκατευθυνόμενο μηχανοκίνητο όχημα Curiosity, το οποίο, «οργώνοντας» την επιφάνεια του Άρη, μας αποκάλυψε ότι υπάρχει νερό σε τουλάχιστον ακόμα έναν πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος – όλα μαζί έχουν πλάσει ένα παρόν που θυμίζει μέλλον.
Ένας από τους μεγαλύτερους μύθους του 20ού αιώνα, και μότο του αμερικανικού ονείρου, το «the sky is the limit» («ο ουρανός είναι το όριο»), μάλλον καταρρέει (ευτυχώς), μαζί με την αυτοκρατορία που τον γέννησε.
Η λίστα των μεγάλων προσδοκιών
Επειδή στις κοινωνίες αρέσουν τα ορόσημα, ίσως γιατί μέσω αυτών χαρτογραφούν ευκολότερα την πορεία τους στον χρόνο ή γιατί ενίοτε τους επιβάλλεται από τη συγκυρία, η ανθρωπότητα έχει θέσει μια σειρά από στόχους που προσδοκά να επιτύχει κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, κάτι σαν μια συλλογική new century’s resolution list, προκαλώντας αναπόφευκτα και μια συλλογική απορία: είναι εφικτοί όλοι αυτοί οι στόχοι;
Στον αγώνα των υπεραισιόδοξων στόχων πρωτοστατούν η Ε.Ε. και τα Ηνωμένα Έθνη. Το 2015, ο ΟΗΕ ανακοίνωσε τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης με χρονοδιάγραμμα υλοποίησης το 2030, περιλαμβάνοντας resolutions όπως η επίτευξη μηδενικής φτώχειας και πείνας, η εξασφάλιση καθολικής ποιοτικής εκπαίδευσης, η κατάκτηση της ισότητας (όλων) των φύλων, η μεταμόρφωση των αστικών κέντρων σε πράσινες, έξυπνες πόλεις, η παροχή φθηνής και καθαρής ενέργειας για όλους, η προστασία των οικοσυστημάτων αλλά και η υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή.
Έναν χρόνο αργότερα, οι ηγέτες του κόσμου υπέγραψαν την περίφημη Συμφωνία του Παρισιού, σύμφωνα με την οποία η ανθρωπότητα και κυρίως οι μεγάλες βιομηχανίες και επιχειρήσεις καλούνται να μειώσουν μέχρι το 2030 τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα κατά 43%, και έως το 2050 να τις μηδενίσουν! Απώτερος στόχος είναι να μην ξεφύγει το φαινόμενο της υπερθέρμανσης του πλανήτη περισσότερο από τον 1,5°C. Για την ιστορία, αξίζει να αναφερθεί ότι συλλογικά μετά βίας αγγίζουμε το 2,6% στο ποσοστό μείωσης εκπομπών CO2 μόλις πέντε χρόνια πριν από τη χρονιά-ορόσημο. «Πρωταθλητές» στις κακές επιδόσεις είναι η Κίνα, οι ΗΠΑ, η Ινδία, η Ε.Ε., η Ρωσία, και η Βραζιλία, υπεύθυνες για το 63% των παγκόσμιων εκπομπών για το 2023, σε ακραία αντίθεση με τις 47 λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, οι οποίες παράγουν μόλις το 3%.
Εγκεφαλικά πλαστικοί
Δημοφιλές επικοινωνιακά resolution είναι και ο στόχος μείωσης της χρήσης των πλαστικών. Xρονιά-ορόσημο στη μάχη κατά του πλαστικού ήταν το 2019, όταν η παγκόσμια κοινωνία των πολιτών, περιβαλλοντικές ΜΚΟ αλλά και η διεθνής επιστημονική κοινότητα ξεκίνησαν μια συλλογική προσπάθεια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, με τη μία έρευνα μετά την άλλη να αποκαλύπτουν ίχνη μικροπλαστικού στα ψάρια, στη βροχή, στον αέρα που αναπνέουμε, μέχρι και στα κύτταρα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Καλαμάκια από χαρτί, οδοντόβουρτσες από μπαμπού, τέλος κατανάλωσης στις πλαστικές σακούλες και καμπάνιες όπως αυτή με τίτλο «Στο ποτήρι μου» μας ενθαρρύνουν να μειώσουμε την κατανάλωση πλαστικών προϊόντων. Οι επιπτώσεις της εξάπλωσης του μικροπλαστικού επισημαίνονται διαρκώς μέσω επιστημονικών ερευνών σε καλλιέργειες κυττάρων, στη θαλάσσια άγρια ζωή και σε ζωικά μοντέλα, αποδεικνύοντας ότι τα μικροπλαστικά μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στο DNA, αλλαγές στη γονιδιακή δραστηριότητα, ακόμα και καρκίνο. Προς το παρόν, οι προσπάθειες της διεθνούς κοινότητας να εξασφαλίσουν μια διακρατική, δεσμευτική συνθήκη σε έναν παγκόσμιο στόχο μείωσης της χρήσης πλαστικού πέφτουν στο κενό. Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 2024, η INC5, η πέμπτη διάσκεψη του ΟΗΕ για μια παγκόσμια συνθήκη για τα πλαστικά, ολοκληρώθηκε άνευ συμφωνίας.
Άλλο ένα ανέφικτο resolution είναι αυτό της μείωσης κατανάλωσης κρέατος, στο οποίο επίσης αποτυγχάνουμε εντυπωσιακά. Με βάση τις επίσημες προβλέψεις, έως το 2050 ο παγκόσμιος πληθυσμός θα έχει αγγίξει τα 10 δισ. Τουτέστιν, πρέπει να αυξήσουμε την παραγωγή τροφής, αλλά με βιώσιμο τρόπο, καθώς μας πιέζει ο στόχος των μηδενικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (κάπως σαν να θέλεις να συνδυάσεις το κόψιμο του καπνίσματος με τη δίαιτα – δεν γίνεται). Με βάση τον στόχο Zero CO2 πρέπει να σταματήσουμε σχεδόν κάθε κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών, να μειώσουμε την απώλεια και σπατάλη τροφής στο μισό και ταυτόχρονα να εξαλείψουμε τις ανισότητες στην κατανάλωση. Σύμφωνα με τον Tim Searchinger, ανώτερο ερευνητή στο Κέντρο Πολιτικής Έρευνας για την Ενέργεια και το Περιβάλλον του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, και ανώτερο συνεργάτη και τεχνικό διευθυντή του Προγράμματος Τροφίμων στο Παγκόσμιο Ινστιτούτο Πόρων, ακόμα και ο στόχος μιας μείωσης της τάξεως του 30% είναι εξαιρετικά φιλόδοξος.
Στο παγκόσμιο resolution της ανακύκλωσης, το πιο επιτυχημένο παράδειγμα είναι η Ε.Ε. Το σχέδιο δράσης της του 2020 για την κυκλική οικονομία στοχεύει στη μείωση κατά 50% της συνολικής ποσότητας των μη-ανακυκλούμενων αστικών απορριμμάτων έως το 2030. Μέχρι τότε, όλα τα κράτη μέλη της Ε.Ε. πρέπει να ανακυκλώνουν τουλάχιστον το 60% των αστικών απορριμμάτων τους. Με βάση τα επίσημα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, κάθε Ευρωπαίος παράγει κατά μέσο όρο περίπου 5 τόνους απορριμμάτων ετησίως, εκ των οποίων ανακυκλώνεται περίπου το 40,8%. Ωστόσο, τα ποσοστά ανακύκλωσης ποικίλλουν σημαντικά ανά χώρα. Το 2021, τα ποσοστά κυμαίνονταν από 68% στη Γερμανία έως 11% στη Ρουμανία. Εννέα χώρες πέτυχαν ποσοστά ανακύκλωσης 50% ή υψηλότερα, ενώ άλλες τέσσερις ανακύκλωσαν λιγότερο από το 20% των αστικών απορριμμάτων. Παρά τον στόχο του 2030, συνολικά στην Ε.Ε. των 27, μεταξύ 2010 και 2020, το μερίδιο των αποβλήτων που αποστέλλονταν σε χώρους υγειονομικής ταφής μειώθηκε από 23% σε 16%, παρόλο που η συνολική ποσότητα αποβλήτων που παράγεται συνέχισε να αυξάνεται.
Σχετικά με τον στόχο της καθολικής πρόσβασης σε προσιτή οικονομικά, πράσινη περιβαλλοντικά ενέργεια έως το 2050, τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να βασίζονται σε ξύλο, κάρβουνο ή ζωικά απόβλητα για το μαγείρεμα και τη θέρμανσή τους, ενώ ο τομέας της ενέργειας αποτελεί τον κυρίαρχο παράγοντα της κλιματικής αλλαγής, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 60% των συνολικών παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι δε παγκόσμιες εκπομπές CO2 έχουν αυξηθεί από το 1990 περισσότερο από 46%. Θα έλεγε κανείς με βεβαιότητα ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός απέχει έτη φωτός ακόμα και από τον Τύπο I της κλίμακας Kardashev...
Στα καλά νέα της ημέρας
Παρότι ο «Economist» επέλεξε ως λέξη της χρονιάς για το 2024 την ελληνικής προέλευσης «kakistocracy», που σημαίνει «διακυβέρνηση από τους λιγότερο κατάλληλους ή ικανούς πολίτες ενός κράτους», οι δημοκρατίες σήμερα αριθμητικά ξεπερνούν τις απολυταρχίες, σύμφωνα με στοιχεία από το Varieties of Democracy Project του Πανεπιστημίου του Γκέτεμποργκ, το οποίο παρακολουθεί τα παγκόσμια εκλογικά συστήματα. Ο 21ος αιώνας, αν και δεν του φαίνεται, έχει επίσης λιγότερους πολέμους και περισσότερη ειρήνη. Την τελευταία 25ετία, σύμφωνα με το Uppsala Conflict Data Program του Ινστιτούτου Ερευνών Ειρήνης του Όσλο, καταγράφηκαν λιγότεροι θάνατοι που σχετίζονται με τον πόλεμο, ίσως και λόγω της αλλαγής της φύσης των πολεμικών συγκρούσεων.
Να σώσουμε τη Δουλτσινέα από τα μάγια
Επιστρέφοντας στο αρχικό ερώτημα, γιατί θέτουμε ανέφικτους στόχους, τις απαντήσεις θα τις βρούμε μάλλον στη φιλοσοφία, στην ψυχολογία και κυρίως στη φαντασία. Η σχέση του ανθρώπου με το ανέφικτο και το ουτοπικό, άλλωστε, είναι η κινητήρια δύναμη του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι, ο χαρισματικός ιστορικός που, κόντρα στην προτίμηση του μεταμοντερνισμού στη μικρο-ιστορία, (επανα)κατέστησε τη «μεγάλη αφήγηση» δημοφιλή στην ιστορική επιστήμη, υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι πρωτίστως ένα είδος που δημιουργεί μυθοπλασία. Στην πραγματικότητα, λέει ο διακεκριμένος επιστήμονας, οι άνθρωποι ζούσαν πάντα στην εποχή της μετα-αλήθειας. Ο Χόμο Σάπιενς είναι ένα είδος μετα-αλήθειας, του οποίου η δύναμη εξαρτάται από τη δημιουργία και την πίστη σε μυθοπλασίες.
I will survive?
Ένας από τους μεγαλύτερους μύθους του 20ού αιώνα, και μότο του αμερικανικού ονείρου, το «the sky is the limit» («ο ουρανός είναι το όριο»), μάλλον καταρρέει (ευτυχώς), μαζί με την αυτοκρατορία που τον γέννησε. Οι ουτοπίες και τα οράματα λειτουργούν βεβαίως ως μοχλοί κινητοποίησης, ωστόσο η προσγείωση στην πραγματικότητα και η αποτυχία επίτευξης των στόχων προκαλούν ματαίωση που δεν σχετίζεται με τις ικανότητες ή την προσπάθεια που έχουμε καταβάλει αλλά με το ανέφικτο του στόχου. Ίσως μια ρεαλιστικότερη προσέγγιση να ήταν αποτελεσματικότερη, ειδικά στη σύγχρονη συγκυρία, που αφενός δεν υπάρχουν περιθώρια για πειραματισμούς εξαιτίας των πιέσεων που ασκεί η κλιματική κρίση, αφετέρου οι ραγδαίες κοινωνικοπολιτικές μεταβάσεις γεννούν χίμαιρες και οι κοινωνίες είναι ευάλωτες συναισθηματικά σε αυτές. Καλό θα ήταν, λοιπόν, να ανακαλύψουμε τον «προσωπικό μας ουρανό», όπως λέει και ο επιστημονικός συνεργάτης και καθηγητής του ΙΔΕ του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας, Θοδωρής Σπηλιώτης, στο τελευταίο του βιβλίο, «Φτάσε εκεί που μπορείς».
Για να μην καταλήξουμε ως ανθρωπότητα να μοιάζουμε με την μπάντα του Τιτανικού κατά τη βύθιση, παίζοντας το «I will survive» σε ορχηστρικό rendition, θα ήταν χρησιμότερο, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, να επικεντρωθούμε σε πιο εφικτούς στόχους. Ωραίο είναι να στρέφεις το βλέμμα προς τα πάνω, αρκεί να ρίχνεις και καμιά ματιά μπροστά σου, γιατί αν δεν κοιτάς εκεί που θες να πας, θα πας εκεί που κοιτάς.
