Στο ποίημα «Μύθος» της Muriel Rukeyser, ένας τυφλός και γερασμένος πια Οιδίποδας ρωτάει τη Σφίγγα: «Γιατί δεν αναγνώρισα τη μητέρα μου;». Η Σφίγγα αποκρίνεται πως ο Οιδίποδας είχε απαντήσει λανθασμένα στο αίνιγμά της (τι είναι αυτό που περπατάει στα τέσσερα το πρωί, στα δύο το μεσημέρι και στα τρία το βράδυ;). «Εσύ απάντησες ο άνθρωπος. Δεν είπες τίποτα για τις γυναίκες». Και ανταπαντά ο Οιδίποδας πως «όταν λες άνθρωπος, συμπεριλαμβάνεις και τις γυναίκες. Όλοι το γνωρίζουν αυτό».
Στην πραγματικότητα όμως ήταν η Σφίγγα που είχε δίκιο, όχι ο Οιδίποδας. Όταν λέμε άνθρωπος, δεν «συμπεριλαμβάνουμε και τις γυναίκες». Ακόμα και αν, θεωρητικά, «όλοι το γνωρίζουν». Τα τελευταία σαράντα χρόνια πολυάριθμες μελέτες πάνω σε πολλές γλώσσες καταλήγουν σταθερά στο συμπέρασμα πως, όταν έχουμε γενικευτική χρήση του αρσενικού γένους (χρήση του αρσενικού άρθρου ή γένους με ουδέτερο τρόπο), στην πραγματικότητα δεν το εκλαμβάνουμε γενικευτικά. Αντίθετα, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων θεωρούμε ότι γίνεται αναφορά στο αρσενικό.
Το 2012, σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ διαπιστώθηκε ότι η μεγαλύτερη ανισότητα ως προς τo φύλο παρουσιάζεται στις χώρες με γλώσσες που διαθέτουν γραμματικά γένη και διατηρούν έντονη τη διάκριση αρσενικού/θηλυκού σχεδόν σε κάθε γλωσσική εκφορά.
Στη γενικευτική χρήση του αρσενικού είναι πολύ πιθανότερο οι άνθρωποι να φέρουν στον νου τους διάσημους άντρες παρά διάσημες γυναίκες, να αντιληφθούν ένα επάγγελμα ως ανδροκρατούμενο και να προτείνουν άντρες υποψήφιους για θέσεις εργασίας και πολιτικά αξιώματα. Είναι λιγότερο πιθανό γυναίκες να κάνουν αίτηση και να τα πάνε καλά σε συνεντεύξεις για θέσεις εργασίας που έχουν διαφημιστεί με γενικευτική χρήση ίου αρσενικού. Στην πραγματικότητα, η γενικευτική χρήση του αρσενικού προσλαμβάνεται τόσο συχνά απλώς ως χρήση του αρσενικού, ώστε ανατρέπει ακόμα και ισχυρά και καθιερωμένα στερεότυπα, με αποτέλεσμα επαγγέλματα που θεωρούνται τυπικά γυναικεία, όπως, για παράδειγμα, «αισθητικός», να εκλαμβάνονται ξαφνικά ως αντρικά. Καταφέρνει να διαστρεβλώσει ακόμα και επιστημονικές μελέτες, δημιουργώντας κατά κάποιον τρόπο ένα έμφυλο κενό μεταδεδομένων. Σε επιστημονικό άρθρο που δημοσιεύτηκε ίο 2015, εξετάζονται οι προκαταλήψεις στην αυτοαξιολόγηση στο πλαίσιο ψυχολογικών ερευνών, και συμπεραίνεται πως η γενικευτική χρήση του αρσενικού σε ερωτηματολόγια επηρεάζει τις γυναικείες απαντήσεις, διαστρεβλώνοντας δυνητικά «τη σημασία των αποτελεσμάτων». Οι συγγραφείς κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι αυτή η χρήση «ενδεχομένως αποτυπώνει μη πραγματικές διαφορές ανάμεσα στις γυναίκες και τους άντρες, διαφορές που δεν θα εμφανίζονταν αν το ίδιο ερωτηματολόγιο χρησιμοποιούσε ουδέτερο γένος ή γένος προσαρμοσμένο στον εκάστο- τε ερωτώμενο ή ερωτώμενη».
Κι όμως, παρά τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν στη διάρκεια δεκαετιών και δείχνουν ότι η γενικευτική χρήση του αρσενικού κάθε άλλο παρά σαφής είναι, η επίσημη γλωσσική πολιτική πολλών κρατών εμμένει στη θέση ότι πρόκειται απλώς για μια τυπικότητα που πρέπει να διατηρηθεί για λόγους... σαφήνειας. Πολύ πρόσφατα, εν έτει 2017, η γαλλική Ακαδημία, η καθ’ ύλην αρμόδια αρχή για ζητήματα της γαλλικής γλώσσας, κατακεραύνωσε την προοπτική παρέκκλισης από τις νόρμες του γραπτού λόγου, όπου το αρσενικό αποτελεί συμπεριληππκή αναφορά και των δύο γενών. Η Ακαδημία θεωρεί δηλαδή ότι η υιοθέτηση εναλλακτικών ως προς τη γενικευτική χρήση του αρσενικού γένους αποτελεί «θανάσιμο κίνδυνο» για τη γαλλική γλώσσα. Παρόμοιες διαμάχες υπήρξαν και σε άλλες χώρες, όπως η Ισπανία και το Ισραήλ.
Σε αντίθεση με τις προηγούμενες περιπτώσεις, η σύγχρονη αγγλική είναι μια γλώσσα χωρίς γραμματικά γένη και η γενικευτική χρήση του αρσενικού είναι πλέον ιδιαίτερα περιορισμένη. Για παράδειγμα, αν και παλαιότερα όροι όπως «doctor» [γιατρός] και «poet» [ποιητής] αναφέ-ρονιάν αποκλειστικά στο αρσενικό πρόσωπο ή φύλο, ενώ η αναφορά στο θηλυκό γένος γινόταν συνήθως απαξιωιικά, δηλαδή με όρους όπως «doctoresses» [γιατρίνες] και «poetesses» [ποιητριούλες], πλέον αυτοί οι όροι είναι ασημάδευτοι ως προς το γραμματικό γένος και συμπεριλαμβάνουν και τα δύο φύλα. Όμως, αν και η επίσημη χρήση του αρσενικού γενικώ τω τρόπω διατηρείται μονάχα στα γραπτά ορισμένων λεπτολόγων που επιμένουν να χρησιμοποιούν το «αυτός» με την έννοια του «αυτός/ή», πλέον παρατηρείται επαναφορά της και σπιν ανεπίσημη γλώσσα, με φαινομενικά ασημάδευτους όρους, όπως τους αμερικανικούς «dude» [φίλε] και «guys» [παιδιά], και τον βρετανικό «lads» [παλικάρια]. Μάλιστα, μια πρόσφατη διαμάχη στο Ηνωμένο Βασίλειο καιέδειξε πως για κάποιους η γενικευτική χρήση του αρσενικού παραμένει θέμα μείζονος σημασίας. Συγκεκριμένα, το 2017 η Dany Cotton, η πρώτη γυναίκα επικεφαλής του πυροσβεστικού σώματος του Λονδίνου, πρότεινε την αντικατάσταση του όρου «fireman» (ο οποίος εμπεριέχει τον όρο «man» [άνδρας]) με τον πλέον καθιερωμένο, ασημάδευτο ως προς το φύλο και, ειλικρινά, πολύ καλύτερο όρο «firefighter», με αποτέλεσμα να δεχθεί έναν καταιγισμό από μηνύματα μίσους.
Γλώσσες όπως η γαλλική, η γερμανική και η ισπανική διαχωρίζουν τις λέξεις σε γραμματικά γένη και οι έννοιες του αρσενικού και του θηλυκού είναι συνυφασμένες με τη γλώσσα καθαυτήν, αφού κάθε ουσιαστικό κατηγοριοποιείται σε ένα γένος. Στην ισπανική, για παράδειγμα, το τραπέζι είναι ουσιαστικό θηλυκού γένους («la mesa roja» [το κόκκινο τραπέζι]), ενώ το αυτοκίνητο είναι αρσενικού γένους («el coche rojo» [το κόκκινο αυτοκίνητο]). Για τα ουσιαστικά που αναφέρονται σε ανθρώπους, ενώ υπάρχουν όροι τόσο για το αρσενικό όσο και για το θηλυκό, το γένος αναφοράς είναι πάντα το αρσενικό. Εάν πληκτρολογήσουμε στη μηχανή αναζήτησης της Google τον όρο «δικηγόρος» στα γερμανικά, θα το αποδώσει ως «anwalt», που σημαίνει άντρας δικηγόρος και χρησιμοποιείται γενικευτικά για το άτομο, ανεξαρτήτως φύλου, που ασκεί δικηγορία. Εάν θέλουμε να αναφερθούμε συγκεκριμένα σε μια γυναίκα δικηγόρο, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «anwaltin». (Παρεμπιπτόντως, όπως και σε αυτό το παράδειγμα, συχνά οι λέξεις θηλυκού γένους προέρχονται από μια τροποποίηση της ίδιας λέξης στο αρσενικό. Με τρόπο ανεπαίσθητο, ο θηλυκός τύπος αποτελεί μια μορφή παρέκκλισης από τον αρσενικό, σύμφωνα με την έννοια του «Άλλου» της Σιμόν ντε Μποβουάρ.) Η γενικευτική χρήση του αρσενικού χρησιμοποιείται επίσης όταν αναφερόμαστε σε ομάδες ανθρώπων, στις περιπτώσεις που είτε το φύλο είναι άγνωστο, είτε πρόκειται για μια μεικτή ομάδα αντρών και γυναικών. Κατά συνέπεια, μια ομάδα εκατό γυναικών εκπαιδευτικών στην Ισπανία θα χαρακτηριζόταν ως «las profesoras» [οι καθηγήτριες], αλλά με την προσθήκη ενός και μόνο άντρα η ομάδα γίνεται «los profesores» [οι καθηγητές]. Τέτοια είναι η δύναμη του αρσενικού ως βασικής συνθήκης.
Στις γλώσσες που διαχωρίζουν τις λέξεις σε γραμματικά γένη, η γενικευτική χρήση του αρσενικού παραμένει διάχυτη. Οι προκηρύξεις των θέσεων εργασίας γίνονται συνήθως με τη χρήση αρσενικού γένους, ειδικά όταν αφορούν διευθυντικούς ρόλους. Μια πρόσφατη αυστριακή έρευνα για τη γλώσσα που χρησιμοποιείται σε αγγελίες εργασίας για την κάλυψη διευθυντικών θέσεων κατέδειξε ότι η αναλογία της χρήσης του γενικευτικού αρσενικού έναντι των δικαιότερων επιλογών ως προς το φύλο (χρήση τόσο του θηλυκού όσο και του αρσενικού γένους) είναι 27 προς 1. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θεωρεί πως έχει βρει τη λύση σε αυτό το πρόβλημα, συνιστώντας από το 2008 την προσθήκη των αρχικών (m/f) στο τέλος των αγγελιών εργασίας στις γλώσσες με έμφυλο πρόσημο. Το σκεπτικό πίσω από αυτή την απόφαση είναι ότι, αν μας υπενθυμίζεται πως υπάρχουν και οι γυναίκες, τότε θα επιτευχθεί μια πιο «δίκαιη» γενικευτική χρήση του αρσενικού. Μια καλή ιδέα, που δεν στηρίχθηκε όμως σε δεδομένα. Όταν ο αντίκτυπος της ερευνήθηκε στην πράξη, έγινε αμέσως αντιληπτό ότι και με την προσέγγιση αυτή διατηρείται πλήρως η έμφυλη ασυμμετρία στην αγορά εργασίας, όπως ακριβώς και με τη γενικευτική χρήση του αρσενικού, κάτι που καταδεικνύει τη σημασία της συλλογής δεδομένων πριν από τη χάραξη μιας πολιτικής.
Άραγε μπορεί όλη αυτή η διαμάχη γύρω από τις λέξεις να επηρεάσει με κάποιον τρόπο την πραγματική ζωή; Ναι, όπως προκύπτει, μπορεί. Το 2012, σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ διαπιστώθηκε ότι η μεγαλύτερη ανισότητα ως προς τo φύλο παρουσιάζεται στις χώρες με γλώσσες που διαθέτουν γραμματικά γένη και διατηρούν έντονη τη διάκριση αρσενικού/θηλυκού σχεδόν σε κάθε γλωσσική εκφορά. Όμως συμβαίνει το εξής παράδοξο: οι χώρες των οποίων οι γλώσσες δεν διαθέτουν γραμματικά γένη (όπως τα ουγγρικά και τα φινλανδικά) δεν συγκαταλέγονται σε αυτές με την πλέον ισότιμη μεταχείριση ανδρών και γυναικών. Αντιθέτως, αυτή η τιμητική διάκριση ανήκει σε μια τρίτη κατηγορία. Πρόκειται για χώρες των οποίων οι γλώσσες διαθέτουν ασημάδευτα γραμματικά γένη, όπως η αγγλική.
Σε αυτές τις γλώσσες το φύλο δεν εμπεριέχεται στη λέξη καθαυτήν, προσδιορίζεται απλώς επεξηγηματικά («female teacher» [γυναίκα δασκάλα], «male nurse» [άντρας νοσοκόμος]). Οι συγγραφείς της έρευνας κατέληξαν στο συμπέρασμα πως, αν δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε το φύλο με οποιονδήποτε τρόπο, τότε δεν μπορούμε να δώσουμε έμφαση στην «παρουσία ίων γυναικών στον κόσμο», άρα ούτε και να «διορθώσουμε» την υπόρρητη προκατάληψη σε μια γλώσσα. Εν ολίγοις, επειδή σε κάθε γλώσσα, ελλείψει αντίθετων ενδείξεων, η παρουσία του άντρα είναι δεδομένη, έχει μεγάλη σημασία όταν δεν έχουμε καν την κυριολεκτική δυνατότητα να αναφερθούμε στις γυναίκες.
Είναι δελεαστικό να σκεφτούμε ότι η ενσωματωμένη στη γλώσσα μεροληψία υπέρ των αντρών αποτελεί απλώς κατάλοιπο οπισθοδρο- μικών εποχών, αλλά τα στοιχεία δεν δείχνουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Η «γρηγορότερα αναπτυσσόμενη γλώσσα» του κόσμου, που χρησιμοποιείται από άνω του 90% του παγκόσμιου πληθυσμού στο διαδίκτυο, είναι τα emoji. Αυτή η γλώσσα γεννήθηκε στην Ιαπωνία της δεκαετίας του 1980 και οι γυναίκες είναι οι τακτικότερες χρήστριές της: το 78% των γυναικών -έναντι του 60% των αντρών- χρησιμοποιεί συχνά emoji. Και όμως, μέχρι και το 2016, ο κόσμος των emoji ήταν παραδόξως ανδροκρατουμενος.
Τα emoji που διαθέτουμε στα έξυπνα τηλέφωνα επιλέγονται από τη Unicode Consortium, μια ομάδα οργανισμών με κάπως πομπώδες όνομα και έδρα τη Σίλικον Βάλεϊ, που συνεργάζονται για να διασφαλίσουν την τήρηση καθολικών, διεθνών προτύπων λογισμικού. Αποφασίζοντας να εντάξει ένα συγκεκριμένο emoji (π.χ. ο/η «κατάσκοπος») στην τρέχουσα συλλογή της, η Unicode αποφασίζει για τον κώδικα που θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί. Κάθε κατασκευάστρια εταιρεία τηλεφώνων (ή κάθε πλατφόρμα όπως το Twitter και το Facebook) θα σχεδιάσει στη συνέχεια ένα emoji, αποδίδοντας τον/την κατάσκοπο με βάση m δική της αντίληψη για τη μορφή του/της. Όμως όλες θα χρησιμοποιούν τον ίδιο κώδικα, έτσι ώστε να διευκολύνεται η επικοινωνία ανάμεσα στις διαφορετικές πλατφόρμες. Το emoji-φατσουλα με μάτια καρδούλες είναι πάντα ένα emoji-φατσούλα με μάτια καρδούλες.
Η Unicode κατά παράδοση δεν καθορίζει το φύλο για τους περισσότερους χαρακτήρες emoji. To emoji που οι περισσότερες πλατφόρμες αναπαριστούσαν αρχικά ως έναν άντρα που τρέχει δεν ονομάστηκε «άντρας που τρέχει». Ονομάστηκε απλώς «δρομέας». Ομοίως, το πρωτότυπο emoji στο οποίο απεικονίζεται αστυνομικός περιγράφηκε από τη Unicode ως «police officer» και όχι ως «policeman» (το οποίο, και πάλι, εμπεριέχει τον όρο «man» [άνδρας]). Οι μεμονωμένες πλατφόρμες ήταν αυτές που στο σύνολό τους ερμήνευαν αυτούς τους ασημάδευτους ως προς το φύλο όρους ως αρσενικούς.
Η μεροληψία υπέρ του αρσενικού είναι τόσο βαθιά ριζωμένη στον ψυχισμό μας, που ακόμα και ουδέτερες ως προς το γένος λέξεις ερμηνεύονται ως αρσενικές.
Το 2016, η Unicode αποφάσισε να κάνει κάτι γι’ αυτό. Εγκαταλείποντας την προηγούμενη «ουδέτερη» στάση της απέναντι στα δύο φύλα, αποφάσισε να ορίσει ρητά το φύλο σε όλα τα emoji που απεικόνιζαν ανθρώπους. Έτσι, στη θέση του «δρομέα» που είχε εκπροσωπηθεί γενικά ως «άντρας δρομέας», η Unicode εξέδωσε κώδικα ξεχωριστά για τους άντρες και τις γυναίκες δρομείς. Πλέον υπάρχουν αρσενικές και θηλυκές επιλογές για όλα τα επαγγέλματα και αθλήματα. Είναι μια μικρή αλλά σημαντική νίκη.
Η εύκολη λύση είναι να κατηγορήσει κάποιος τις κατασκευάστριες εταιρείες κινητών και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για σεξισμό (δικαίως, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αν και συχνά ο σεξισμός εκδηλώνεται εν αγνοία τους). Στην πραγματικότητα, όμως, ακόμα και αν είχαν καταφέρει να σχεδιάσουν μια εικόνα δρομέα ουδέτερη ως προς το φύλο, θα εξακολουθούσαμε στην πλειονότητά μας να εκλαμβάνουμε τον δρομέα ως άντρα, καθώς θεωρούμε τα περισσότερα πράγματα αρσενικά, εκτός κι αν υπάρχει ειδική σήμανση που τα καθιστά θηλυκά. Και ενώ ευχόμαστε φυσικά οι οργισμένοι γραμματικοί να συνηθίσουν στην ιδέα του «αυτός/ή» (ή ακόμα χειρότερα, θεός φυλάξοι,«αυτή/ός») αντί του σκέτου «αυτός», χωρίς να θεωρούν ότι είναι το χειρότερο πράγμα που τους έχει συμβεί, η αλήθεια είναι πως η απομάκρυνση από τη γενικευτική χρήση του αρσενικού θα μας φέρει μόνο στα μισά της διαδρομής. Η μεροληψία υπέρ του αρσενικού είναι τόσο βαθιά ριζωμένη στον ψυχισμό μας, που ακόμα και ουδέτερες ως προς το γένος λέξεις ερμηνεύονται ως αρσενικές.
__________________
Από το βιβλίο «Αόρατες Γυναίκες, Προκαταλήψεις και διακρίσεις σε έναν κόσμο για άντρες» της Caroline Criado Perez,
Μετάφραση: Κατερίνα Γουλέτη, Βασιλική Μήσιου, εκδ. Μεταίχμιο
