Βάσει των απελπιστικών δεδομένων, η επιβολή του εγκλεισμού είναι προφανώς το βασικότερο μέτρο ατομικής και κοινωνικής προστασίας. Πρόκειται για ένα έκτακτο, επώδυνο μέτρο κοινής σωτηρίας που εκ των πραγμάτων περιστέλλει τις λειτουργίες της Πόλεως και τους ελεύθερους θεσμούς της.
Ποιος είναι ο εχθρός; Ο θάνατος, σε τελευταία ανάλυση. Σε τι αποβλέπουν τα μέτρα προστασίας και προφύλαξης; Στην υπεράσπιση της ζωής. Αλλά τι είναι ζωή; Πώς μπορεί να συλληφθεί γενικότερα η ζωή χωρίς την πραγματικότητα του θανάτου; Ο θάνατος δεν υπάρχει εκτός ζωής. Όπως η υγεία, έτσι και ο θάνατος είναι επιβεβαίωση της ζωής. Η ζωή αποκτά νόημα, επειδή ακριβώς υπάρχει ο θάνατος. Σε αντίθεση με τις θρησκείες που έδιναν νόημα στον θάνατο για να αποκτήσει νόημα η ζωή, ο σύγχρονος πολιτισμός αντιλαμβάνεται τη ζωή ως απόλυτη αξία, αποδιώχνοντας παντοιοτρόπως την ιδέα του θανάτου. Και αυτό, νομίζω, έχει τεράστιες επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα.
Οι επιπτώσεις της πανδημίας είναι απρόβλεπτες, αλλά ο απαραίτητος σχεδιασμός της αντιμέτωπισής της θα αποτελέσει οπωσδήποτε επιστημονικό-τεχνικό κεκτημένο.
Εφόσον η πανδημία αποτελεί άμεση απειλή θανάτου και εφόσον η επαφή είναι βασικό μέσο εξάπλωσης του θανατηφόρου ιού, η σύγχρονη τεχνολογία είναι σε θέση να σχεδιάσει και να υλοποιήσει λύσεις για την οργάνωση νέων τρόπων συνύπαρξης που θα αποκλείουν τον «συγχρωτισμό».
Συγχρωτίζομαι [συν+χρώς = επιδερμίδα] σημαίνει έρχομαι σε στενή επαφή, σε στενή σχέση, συναναστρέφομαι.
Ποιος είναι ο εχθρός; Ο θάνατος, σε τελευταία ανάλυση. Σε τι αποβλέπουν τα μέτρα προστασίας και προφύλαξης; Στην υπεράσπιση της ζωής. Αλλά τι είναι ζωή; Πώς μπορεί να συλληφθεί γενικότερα η ζωή χωρίς την πραγματικότητα του θανάτου; Ο θάνατος δεν υπάρχει εκτός ζωής. Όπως η υγεία, έτσι και ο θάνατος είναι επιβεβαίωση της ζωής. Η ζωή αποκτά νόημα, επειδή ακριβώς υπάρχει ο θάνατος.
Ήδη, από τις αρχές του αιώνα μας, έχει διανοιχθεί η προοπτική μιας νέας μορφής κοινωνικότητας εκτός «συγχρωτισμού», χάρη στις νέες τεχνολογίες επικοινωνίας: τηλεργασία, τηλεδιάσκεψη, τηλεϊατρική, ηλεκτρονικό εμπόριο κ.λπ. Οι ηλεκτρονικές συσκευές δεν καθορίζουν μόνο την παρουσία μας στον χρόνο και τον χώρο, πληροφορούν για κάθε μας κίνηση. Πόσα βήματα κάναμε μέσα στη μέρα, πόσοι ήταν οι χτύποι της καρδιάς και πόση η πίεσή μας. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ολοένα και περισσότερο διαφημίζεται η χρήση ηλεκτρονικών εμφυτευμάτων αυτομετρήσεως και αυτοπαρακολούθησης.
Σκοπός της ζωής φαίνεται να είναι η αποτελεσματικότερη διευκόλυνση της ζωής. Διευκόλυνση σημαίνει άρση των προσκομμάτων, ελευθέρωση από τις αντιπαραγωγικές συνήθειες και τα περιττά βάρη της πρακτικής ζωής. Η «άυλη» τεχνολογική διαμεσολάβηση αποτελεί πλέον γενικευμένο κανόνα. Παντού επιδιώκεται ο περιορισμός των αντι-οικολογικών αναγκών, όπως η μετακίνηση. Η προσωπική επαφή και σχέση τείνει να αντικατασταθεί από την εξ αποστάσεως επικοινωνία. Τα πάντα είναι ασφαλώς ζήτημα συνήθειας. Μέσα σε λίγες δεκαετίες, ο σύγχρονος άνθρωπος μεταβλήθηκε σε επικοινωνιακό ον, με όλα τα θετικά και αρνητικά της «πληροφόρησης». Παρά τις τεχνικές διευκολύνσεις, εντούτοις, το ερώτημα «τι είναι ζωή» παραμένει επί της ουσίας αναπάντητο, και ας νομίζουμε ότι είναι απλώς και μόνο ζήτημα προσωπικής αντίληψης.
Υποτεθείστω ότι η πανδημία διαρκεί «επ' αόριστον» με αλλεπάλληλες κορυφώσεις. Εκ των πραγμάτων, θα καταστεί αναγκαία και υποχρεωτική για όλους μια λύση τεχνολογικής φύσεως, όπως τα ηλεκτρονικά εμφυτεύματα. Ο εμβολιασμός ήταν ανέκαθεν υποχρεωτικός, η μη συμμόρφωση επέσυρε κυρώσεις. Αλλά με το ηλεκτρονικό εμφύτευμα τίθεμαι στη διάθεση πληροφοριακών κέντρων παρακολούθησης που υπερβαίνουν τον τομέα της υγείας. Γίνεται αισθητός ένας νέος κίνδυνος ολοκληρωτικών στάσεων και αποκλεισμών, εντελώς διαφορετικής φύσεως σε σύγκριση με τις παραδοσιακές καραντίνες ή τις απομονωμένες κοινότητες χρόνιων μεταδοτικών νοσημάτων.
Κάθε πολιτισμός παράγει τις ασθένειές του. Οι ασύλληπτοι πειραματισμοί του τεχνικο-επιστημονικού σύμπαντος είναι μοιραίο να γεννούν ασύλληπτες ασθένειες. Ώστε μπορεί να φαντασθεί κανείς μια κοινωνία άτεγκτων υγειονομικών κανόνων σε σύγκριση με τους οποίους οι παλαιοί στρατιωτικοί νόμοι θα ωχριούν, διότι κανένα είδος αντίστασης δεν θα έχει πλέον εγκυρότητα. Η ισχύουσα αυστηρή νομοθεσία περί προσωπικών δεδομένων θα αποβεί αλυσιτελής μπροστά στην επαπειλούμενη δημόσια υγεία. Ήδη, ο απλός καπνιστής αποβάλλεται διά ροπάλου, βάσει στατιστικών στοιχείων, τα οποία είναι αδύνατο να συμπεριλάβουν τις εξαιρέσεις ή να τις εξηγήσουν. Και ενώ η ιδεολογία του αδιαφοροποίητου κυριαρχεί ολοένα και περισσότερο, ακούμε έκπληκτοι ότι οι γυναίκες είναι ανθεκτικότερες από τους άνδρες στη συγκεκριμένη πανδημία. Οι δε επεξηγήσεις είναι τόσο γενικές και αόριστες που τα χάνεις. Εντούτοις, όλα εξαρτώνται από την «αλήθεια» της επιστήμης που υπερασπίζεται τη ζωή, ταυτίζοντάς την με την υγειονομία.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι κάτι δεν πάει καλά με αυτή την «επιστημονική» αντίληψη, διότι η υγειονομία αφενός αδυνατεί να καλύψει το ολικό νόημα της ζωής και αφετέρου είναι εξαρτημένη από τα εκάστοτε επιστημονικά δεδομένα. Μπορεί μεν η υγεία να είναι απαραίτητη για τη ζωή, ανέκαθεν όμως υπήρχαν υψηλότερες «πνευματικές αξίες» της ζωής, συχνά μάλιστα έρχονταν σε κατάφωρη αντίθεση με την υγιεινή ζωή. Ποια είναι τα όρια της υγειονομίας; Ή μήπως αυτό που αποκαλείται «πνευματική ζωή» είναι δευτερεύουσας σημασίας; Η απάντηση είναι κρίσιμη, διότι αν η πνευματική ζωή περιέλθει σε δεύτερη μοίρα, τότε υποβιβάζεται και η έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας. Και ακριβώς, εξ ονόματος της ζωής, που κανείς δεν μας λέει τι είναι, παρά μόνο ότι πρέπει απλώς να προστατεύεται και να διευκολύνεται, καθίσταται δυνατή η επιβολή των στυγνότερων περιορισμών. Η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει στα ουσιαστικά ερωτήματα του ανθρώπου και της ανθρώπινης ζωής. Και γι' αυτό, νομίζω, πρέπει να αυτοπεριορίζεται. Το γεγονός ότι μια μερίδα επιστημόνων καταφεύγει στη «θεωρία της αγέλης» δείχνει περίτρανα πόσο περιορισμένη είναι η επιστημονικο-τεχνική αντίληψη περί ανθρώπου. Τον αντιμετωπίζει βιολογικά, ως απλώς και μόνο έμβιο οργανισμό.
Κάθε πολιτισμός παράγει τις ασθένειές του. Οι ασύλληπτοι πειραματισμοί του τεχνικο-επιστημονικού σύμπαντος είναι μοιραίο να γεννούν ασύλληπτες ασθένειες. Ώστε μπορεί να φαντασθεί κανείς μια κοινωνία άτεγκτων υγειονομικών κανόνων σε σύγκριση με τους οποίους οι παλαιοί στρατιωτικοί νόμοι θα ωχριούν, διότι κανένα είδος αντίστασης δεν θα έχει πλέον εγκυρότητα. Η ισχύουσα αυστηρή νομοθεσία περί προσωπικών δεδομένων θα αποβεί αλυσιτελής μπροστά στην επαπειλούμενη δημόσια υγεία.
Το τηλεοπτικό κλάμα του συμπαθούς εκπροσώπου της δημόσιας υγείας φέρνει στο φως όλο το αδιέξοδο της επιστημονικής κοσμοαντίληψης που αρνείται να κατανοήσει την περατότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Να εννοήσει δηλαδή τη βαθύτερη αλήθεια του θανάτου ως προσωπικής ολοκλήρωσης του ατομικού βίου. Ο αγώνας υπέρ της υγείας γίνεται εφιάλτης χωρίς την κατανόηση του θανάτου ως καταστατικού νοήματος της ίδιας της ζωής. Στις παραδοσιακές κοινωνίες η μακροβιότητα π.χ. είχε ουσιαστική σημασία ως ζωντανή μνήμη και σκεύος μεταβίβασης. Η τεχνολογική κοινωνία τής αφαιρεί κάθε νόημα, διότι δεν μπορεί αφ' εαυτής να συγκροτήσει νόημα ζωής. Παρά τις τρομακτικές προοπτικές της, η τεχνολογία έχει μια πλευρά διαρκούς μελό σε όλες τις εκφάνσεις της.
Το πρόσφατο ζήτημα της θείας μετάληψης δείχνει επίσης πόσο δύσκολη αποβαίνει η κατανόηση του παρόντος στην προοπτική του τεχνολογικού μέλλοντος που καταρτίζεται σε οικουμενική κλίμακα, με πιθανά αποτελέσματα παντελώς ασύλληπτα για τα ιστορικά δεδομένα. Μέχρι σήμερα οι επιδημίες περνούσαν με τον έναν ή άλλον τρόπο και με λογής-λογής μεταφυσικές παραμυθίες. Σήμερα όμως μόνη ελπίδα ζωής φαίνεται να είναι συνάρτηση της τεχνολογίας που μεταβάλλει άρδην το σύμπαν, εκμηδενίζοντας τα μόνιμα υπαρξιακά ερωτήματα.
Η θεολογία εξηγεί και εμβαθύνει στα μυστήρια της πίστεως. Εμπλουτίζει με άλλα λόγια το νόημά της. Αλλά χωρίς πίστη, συνεπώς χωρίς πλήρωμα, καταντά ένας απλός κλάδος ιστορικής γνώσης. Ο σύγχρονος πιστός μπορεί μεν να αγνοεί τις «κτιστές και άκτιστες ενέργειες», πλην όμως έχει ανάγκη από το νόημα που δίνει η Εκκλησία στον θάνατο και που δεν το βρίσκει πουθενά αλλού.
Όπως όλες οι εκκλησίες ανεξαρτήτως δόγματος, έτσι και η Ορθόδοξη Εκκλησία στηρίζεται στον «συγχρωτισμό» των πιστών. Άρα, είτε θα εξακολουθήσει να υπάρχει ως σύναξη πιστών είτε θα πάψει να υφίσταται με τη μορφή που γνωρίζουμε. Ποια μπορεί να είναι η μορφή της Εκκλησίας χωρίς αισθητή παρουσία; Αλλά και ποια θα είναι η έννοια του πλησίον ή του συμπολίτη στον «ανέπαφο» κόσμο;
Όσοι αντιλαμβάνονται την Εκκλησία ως κάτι το παρωχημένο, ως τη μέγιστη «ψευδαίσθηση» (Μαρξ, Φρόιντ κ.λπ.), βρήκαν την ευκαιρία να την πολεμήσουν, αναζωπυρώνοντας το αίτημα του χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας. Η Εκκλησία, υποστηρίζουν, πρέπει να υποταχθεί στο κράτος, εφόσον είναι δημόσιος οργανισμός (αποσιωπώντας το ειδικό καθεστώς του δημόσιου αυτού οργανισμού). Αλλά και ως δημόσιος οργανισμός, η Εκκλησία είναι αρμόδια να λάβει τα οικεία μέτρα. Αναφύεται το ερώτημα της ιδιότυπης σχέσης πιστού και πολίτη, διότι αν η πίστη συνεπάγεται αποφάσεις ακατανόητες για τον μη πιστό, η πανδημία δεν παύει να είναι κοινή απειλή. Η Εκκλησία όμως δίνει απάντηση στο ερώτημα του θανάτου και ενόψει αυτού προετοιμάζει τον πιστό.
Άλλοι πάλι, οι αποκαλούμενοι «εκσυγχρονιστές της Εκκλησίας» πρότειναν έκτακτα μέτρα αντικαταστάσεως των παραδοσιακών τελετών. Εκ πρώτης όψεως, δεν έχουν άδικο. Αλλά οι παραδοσιακές τελετές δεν είναι είδος καρυκεύματος. Είναι η ίδια η ιερή λειτουργία ως μέθεξη. Χωρίς την τελετουργική μέθεξη δεν νοείται εκκλησία. Η θεολογία εξηγεί ακριβώς το μυστήριο της μεθέξεως. Υπάρχει δηλαδή, επειδή υπάρχει η ιερή τελετή. Άρα ένα ηλεκτρονικό εμφύτευμα μπορεί να διασφαλίσει τη σύναξη των πιστών. Κατά πόσο μια τέτοια λύση συμβιβάζεται με την χριστιανική ιδέα του ανθρώπου;
Τα ερωτήματα που αφορούν την Εκκλησία αφορούν εξίσου την ίδια την ουσία της Πόλης. Πρόκειται για το μέγα πρόβλημα του «συγχρωτισμού», της αισθητής παρουσίας, της σχέσης μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων, είτε είσαι πιστός, είτε απλώς πολίτης. Πρόκειται δηλαδή για την αόρατη οργάνωση της «ανέπαφης κοινωνίας» που προετοιμάζεται πυρετωδώς και είναι σε θέση να εκμεταλλευθεί επιτήδεια το καλύτερο (προβλεπτό ή απρόβλεπτο) δώρο: την πανδημία.
Γι' αυτό χρειάζεται σκέψη και περισυλλογή.
*Ο Αντώνης Ζέρβας είναι συγγραφέας.
σχόλια