Πόσο σημαντική είναι η μνήμη για τον άνθρωπο; Γιατί μια ανάμνηση αντέχει στον χρόνο; Τι μας επιφυλάσσει η 4η Βιομηχανική Επανάσταση; Πότε θα μετατραπεί ο άνθρωπος σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας; Ο Νεκτάριος Ταβερναράκης είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ITE), αντιπρόεδρος του European Research Council και καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Με τις επιστημονικές του μελέτες έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση των μηχανισμών νευροεκφυλισμού, μνήμης και μάθησης, καθώς και της γήρανσης. Επίσης, έχει συνεισφέρει στην ανάπτυξη καινοτόμων πειραματικών εργαλείων και μεθόδων για τη μελέτη του νευρικού συστήματος και της βιολογίας του κυττάρου.
Τον συναντώ διαδικτυακά με αφορμή το διαδικτυακό μάθημα «Επιστήμη και 4η Βιομηχανική Επανάσταση: Ένα στοίχημα για την ανθρωπότητα, ένα στοίχημα για μας», το οποίο έρχεται τον Φεβρουάριο στο Mathesis των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Πρόκειται για μια επισκόπηση των ραγδαίων αλλαγών που φέρνει στην ιατρική η φυσική και ιδιαίτερα η νανοτεχνολογία, αλλά και των νομικών θεμάτων που θα προκύψουν όταν έλθουμε αντιμέτωποι με τις εκφάνσεις της τεχνητής νοημοσύνης.
Από το γραφείο του στην Κρήτη μάς μίλησε αναλυτικά για τις προκλήσεις της εποχής μας, την έρευνα, τον γενετικό κώδικα, τα συναισθήματα, την ευτυχία αλλά και το τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
Η «τεχνητή ευτυχία» θα επιφέρει την ψυχική ισορροπία για μικρό χρονικό διάστημα, όχι ολοκληρωτικά. Είναι ψευδεπίγραφη και διαρκεί τόσο, όσο και ο ψηφιακός μας εαυτός.
— Ποια θεωρείτε ότι είναι η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας;
Σε ολόκληρο τον κόσμο, και ειδικά στην Ευρώπη, τα τελευταία χρόνια γίνεται μεγάλη συζήτηση για την ανάγκη της βιώσιμης ανάπτυξης, δηλαδή για μια ανάπτυξη ισόρροπη, που να περιλαμβάνει το σύνολο των ανθρώπινων κοινωνιών και να μην αποβαίνει καταστροφική για το περιβάλλον και τον πλανήτη. Κάτι τέτοιο είναι απολύτως αναγκαίο, καθώς ζούμε σε έναν πεπερασμένο κόσμο, με πεπερασμένους φυσικούς πόρους και δυνατότητες υποστήριξης αναπτυξιακών διαδικασιών.
Ακριβώς για τις προκλήσεις αυτές ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών καθόρισε το 2015 την περίφημη δέσμη των 17 στόχων για τη βιώσιμη ανάπτυξη, τα Sustainable Development Goals, με ορίζοντα υλοποίησης το 2030. Βασικοί ανάμεσα στους στόχους αυτούς είναι η εξάλειψη της φτώχειας και της πείνας και η καθολικά διαθέσιμη ποιοτική εκπαίδευση και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Το πέρας της πανδημίας είναι συνυφασμένο με μια πλειάδα προκλήσεων που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, στις οποίες έρχονται να προστεθούν, αποκτώντας ακόμα μεγαλύτερη σημασία, οι τομείς της υγείας, της οικονομίας και της εκπαίδευσης. Ίσως για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία σχεδόν όλες οι εκφάνσεις της καθημερινής ανθρώπινης δραστηριότητας έχουν υποστεί μια πρωτόγνωρη ανατροπή, και μάλιστα ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες. Μετά τη λήξη της πανδημίας αναμένεται να υπάρξει επαναπροσδιορισμός των παγκόσμιων προτεραιοτήτων.
— Τι πιστεύετε ότι θα αφήσει πίσω της η πανδημία;
Λαμβάνοντας υπόψη την πρωτόγνωρη για τα δεδομένα των τελευταίων δεκαετιών ανατροπή που βιώνουμε τα τελευταία δύο χρόνια σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας, θεωρώ ότι δημιουργήθηκαν μοναδικές ευκαιρίες για ριζική αναθεώρηση των αναπτυξιακών στρατηγικών σε παγκόσμιο επίπεδο. Συγκεκριμένα, η ενίσχυση της βασικής έρευνας αιχμής είναι σημαντικό να αποτελέσει προτεραιότητα στη χάραξη της παγκόσμιας πολιτικής, καθώς θα οδηγήσει σε ένα πιο ασφαλές μέλλον.
Η πανδημία Covid-19 ανέδειξε, μεταξύ άλλων, τη σπουδαιότητα και τη σημασία της έρευνας για την προστασία της ανθρωπότητας από απρόσμενες απειλές. Υπάρχουν άφθονα παραδείγματα στην Ιστορία, που η ανθρωπότητα αντιμετώπισε ιούς και λοιμώξεις που εξελίχθηκαν σε πανδημίες, οι οποίες ήταν υπεύθυνες για τον θάνατο μεγάλου μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού. Ασθένειες όπως η ελονοσία, η πανούκλα, η χολέρα, η ιλαρά, η ευλογιά και η γρίπη επηρέασαν καταλυτικά την παγκόσμια εξέλιξη, καθώς οδήγησαν στον αφανισμό σημαντικού μέρους του πληθυσμού.
Εκείνο που μας έχει διδάξει, λοιπόν, επανειλημμένως η Ιστορία είναι να είμαστε προετοιμασμένοι για το ενδεχόμενο παρόμοιων προκλήσεων. Αναδύεται έτσι ως ευκαιρία η ανάγκη να αντιληφθούν η κοινωνία και οι κυβερνήσεις τη σπουδαιότητα της ενίσχυσης της επένδυσης στην έρευνα και την ανεκτίμητη συμβολή της στην «οχύρωση» και στην προστασία της ανθρωπότητας. Είναι η πιο ασφαλής οδός για την αντιμετώπιση μελλοντικών απρόβλεπτων απειλών. Προς την ίδια κατεύθυνση, καταδεικνύεται ακόμα περισσότερο η επιρροή που θα έχουν οι τεχνολογίες που οδηγούν την 4η Βιομηχανική Επανάσταση, όπως η γενετική μηχανική, η πληροφορική, η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική και η νανοτεχνολογία.
— Ως αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας, πρόεδρος του ΙΤΕ αλλά και καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Κρήτης, ποια θα λέγατε ότι είναι τα προβλήματα της έρευνας στη χώρα μας;
Οι Έλληνες επιστήμονες που δραστηριοποιούνται σε ελληνικά ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια πετυχαίνουν να διεξάγουν έρευνα αντίστοιχη εκείνης που γίνεται σε φημισμένα ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα του εξωτερικού, να εξασφαλίζουν εξαιρετικά ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις, να δημοσιεύουν στα καλύτερα διεθνή επιστημονικά περιοδικά με υψηλότατη απήχηση και να τιμώνται με ιδιαίτερα σημαντικές διακρίσεις. Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι είναι εφικτό να γίνει έρευνα με αξιώσεις και στην Ελλάδα. Δηλαδή διαθέτουμε στη χώρα «θύλακες αριστείας», όπως τους αποκαλούμε.
Ωστόσο υπάρχουν κρίσιμα σημεία στα οποία η Ελλάδα μπορεί να εστιάσει ώστε να διασφαλίσει έναν σταθερό αναπτυξιακό σχεδιασμό στον τομέα της έρευνας και της καινοτομίας. Μεταξύ άλλων είναι η συντονισμένη προσπάθεια για την ανάσχεση του brain drain και του brain waste και η δημιουργία ενός ευνοϊκού θεσμικού πλαισίου που να απλοποιεί και να διευκολύνει την ερευνητική δραστηριότητα και την αξιοποίηση αυτής μέσω της προώθησης της νεοφυούς επιχειρηματικότητας σε ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια. Στόχος των δράσεων αυτών είναι να ενθαρρύνουν τους νέους επιστήμονες να παραμείνουν και να πραγματοποιήσουν την έρευνά τους στην Ελλάδα, συμβάλλοντας έτσι στον περιορισμό της φυγής τους στο εξωτερικό.
Είναι πολύ σημαντικό, ειδικά στην εποχή των οικονομικών προκλήσεων που διανύουμε, να αξιοποιήσει η χώρα τις δομές και τις ευκαιρίες που διαμορφώνονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο μέσω μηχανισμών στήριξης της έρευνας και της τεχνολογικής καινοτομίας που έχει δημιουργήσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Είμαι αισιόδοξος, καθώς γίνονται προσπάθειες και έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος στη διαμόρφωση ενός κατάλληλου πλαισίου στο χώρο της έρευνας στην Ελλάδα. Έτσι, πιστεύω ότι με τη συνεργασία όλων των εμπλεκομένων μερών θα μπορέσει να διαμορφωθεί το κατάλληλο νομικό πλαίσιο, το οποίο θα οδηγήσει το εκπαιδευτικό και το ερευνητικό οικοσύστημα της χώρας μας στην επόμενη μέρα.
— Αν σας ρωτούσα ποια είναι η μεγαλύτερη παθογένεια στον χώρο της εκπαίδευσης, τι θα μου απαντούσατε;
Αν θέλουμε να είμαστε συμμέτοχοι στην παγκόσμια οικονομία της γνώσης, είναι σημαντικό να μπορούμε να ακολουθήσουμε τις παγκόσμιες εξελίξεις, προκειμένου να είμαστε ανταγωνιστικοί. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα χωρών όπως η Γερμανία, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ελβετία, οι οποίες, επενδύοντας στην έρευνα και στην ανώτατη εκπαίδευση, μετασχηματίστηκαν, γνωρίζοντας αλματώδη ανάπτυξη.
Είναι επίσης σημαντικό να καλλιεργήσουμε μια κουλτούρα που να ενθαρρύνει τους ερευνητές και τους πανεπιστημιακούς καθηγητές να δραστηριοποιηθούν επιχειρηματικά, αξιοποιώντας έτσι τα ερευνητικά τους αποτελέσματα. Ελπίζω, λοιπόν, σύντομα να εδραιωθεί και στην Ελλάδα ένα κατάλληλο και αποτελεσματικό θεσμικό πλαίσιο, αντίστοιχο εκείνου άλλων ευρωπαϊκών χωρών, που θα στοχεύει στη διευκόλυνση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, της επιστημονικής έρευνας και της αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων.
— Σε μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική εποχή, όπως η σημερινή, ποια συμβουλή θα δίνατε σε έναν νέο φοιτητή;
Η συμβουλή μου για τα νέα παιδιά που ονειρεύονται να ακολουθήσουν μια επιτυχημένη ερευνητική πορεία είναι να είναι βέβαια ότι έχουν επιλέξει το ερευνητικό πεδίο που τους συναρπάζει και αγαπούν. Θεωρώ ότι αυτός είναι ο δρόμος για την επιτυχία, καθώς, όταν αγαπάς αυτό που κάνεις, η καθημερινότητα είναι ευχάριστη και δημιουργική.
Παράλληλα, είναι σημαντικό για τους νέους επιστήμονες να διατηρούν ανοιχτούς τους ορίζοντές τους και να είναι δεκτικοί σε νέες κατευθύνσεις που θα ανακύπτουν κατά τη διάρκεια της ερευνητικής τους αναζήτησης. Ιδιαίτερο πλεονέκτημα είναι η έμφυτη περιέργεια για ανακάλυψη και μάθηση, καθώς και οι αρετές της υπομονής και της επιμονής. Πρόκειται για αξίες που θα τους προστατεύσουν από τις αναπόφευκτες απογοητεύσεις που συχνά συνοδεύουν την ερευνητική δραστηριότητα, ενώ παράλληλα θα τους εφοδιάσουν με τη δύναμη να συνεχίσουν.
Παράλληλα, θεωρώ πως για έναν νέο επιστήμονα η κινητικότητα, η οποία περιλαμβάνει την κατάρτιση σε άλλη χώρα και στη συνέχεια επιστροφή με την εκπαίδευση και τη νέα γνώση που απέκτησε, είναι ευεργετική. Μάλιστα, η κινητικότητα είναι ωφέλιμη, απαραίτητη και δεν πρέπει να συγχέεται με το brain drain.
— Κρίνετε απαραίτητο τον γενετικό έλεγχο, ώστε να γνωρίζει κάθε άνθρωπος κάποιες βασικές πληροφορίες για τον οργανισμό του;
Βέβαια. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και άμεσα συνυφασμένο με μία από τις κύριες ερευνητικές κατευθύνσεις του ΙΤΕ. Συγκεκριμένα, συμμετέχει και στις τέσσερις εμβληματικές δράσεις του υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων και της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Καινοτομίας, συντονίζοντας μάλιστα το Εθνικό Δίκτυο Ιατρικής Ακριβείας για Νευροεκφυλιστικά Νοσήματα.
Το δίκτυο ήδη αναπτύσσει μητρώο ασθενών που πάσχουν από νευροεκφυλιστικά νοσήματα, δηλαδή ασθένειες όπως η νόσος Πάρκινσον, η πολλαπλή σκλήρυνση, η νόσος Αλτσχάιμερ, η νόσος Huntington και άλλες μορφές άνοιας που ταλαιπωρούν σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Τέτοιο εθνικό μητρώο δεν διέθετε η Ελλάδα και η ανάγκη δημιουργίας του προβάλλει επιτακτική. Το μητρώο θα συμβάλει στην πληρέστερη αποτύπωση και στον προσδιορισμό της γεωγραφικής κατανομής των νευροεκφυλιστικών νοσημάτων στον ελλαδικό χώρο.
Στο πλαίσιο των δράσεων του δικτύου γίνεται επίσης στοχευμένη γενετική ανάλυση δειγμάτων ασθενών με νευροεκφυλιστικά νοσήματα και επεξεργασία των δεδομένων που ανακτώνται. Η πληροφορία που συγκεντρώνεται από τις αναλύσεις αυτές είναι καταλυτικής σημασίας για την αναβάθμιση της περίθαλψης των ασθενών που πάσχουν από νευροεκφυλιστικές ασθένειες, καθώς θα συνδράμει στην επιλογή στοχευμένης θεραπείας με βάση τις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε ασθενούς.
Παράλληλα, επιτρέπει την ανίχνευση γενετικής προδιάθεσης σε νευροεκφυλιστικά νοσήματα και την έγκαιρη εφαρμογή κατάλληλης πρόληψης. Είναι σημαντικό να ταυτοποιηθούν ασθενείς που βρίσκονται σε πρόδρομα στάδια αυτών των παθήσεων, έτσι ώστε να είναι έτοιμοι να δεχτούν τις μελλοντικές αυτές στοχευμένες θεραπείες.
Για τους ασθενείς, η πρώιμη διάγνωση αλλά και η εξατομίκευση της θεραπείας συνεπάγεται αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της ασθένειας και λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους. Όσον αφορά το σύστημα υγείας, οι νέες δυνατότητες για ορθολογικό σχεδιασμό της αντιμετώπισης των ασθενών που προσφέρουν οι δράσεις θα οδηγήσουν σε οικονομία κλίμακας με περιστολή περιττών δαπανών και εξοικονόμηση πόρων.
— Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στην επιστήμη της μοριακής βιολογίας;
Η έρευνα, όπως και η ζωή, είναι μια συνεχής προσπάθεια με στόχο τη διαλεύκανση ερευνητικών ερωτημάτων που συνεχώς προκύπτουν. Έτσι, δεν θα μπορούσα να ξεχωρίσω κάτι συγκεκριμένο. Είχα την τύχη να νιώσω αρκετές φορές τη συγκίνηση της ανακάλυψης αλλά και την απογοήτευση της αποτυχίας. Θα έλεγα ότι η δίψα για την έρευνα και την ανακάλυψη όχι μόνο δεν μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου αλλά αυξάνεται. Για κάθε ερώτημα που καταφέρνουμε να απαντήσουμε γεννιούνται πολύ περισσότερα και ενδιαφέροντα ερωτήματα.
Μάλιστα, θα έλεγα ότι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της πραγματικά παραγωγικής ερευνητικής διαδικασίας δεν είναι μόνο πόσα αποτελέσματα γεννάει αυτή αλλά κυρίως πόσα νέα ερωτήματα ξεπηδούν στη θέση των παλιών. Ειδικά η βιολογία της γήρανσης αλλά και η λειτουργία του νευρικού συστήματος αποτελούν σχετικά νέα πεδία επιστημονικής ενασχόλησης με πάρα πολλές άγνωστες πτυχές.
Επομένως, υπάρχει εκτεταμένο και γόνιμο έδαφος για εξερεύνηση κι αυτό είναι κάτι που διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον για έρευνα. Έχουμε πολλά ακόμα να μάθουμε μέχρι να μπορούμε να πούμε ότι έχουμε κατανοήσει το φαινόμενο της γήρανσης ή τη λειτουργία του νευρικού συστήματος. Κάθε νέο ερώτημα αποτελεί μια πρόκληση για εμένα και το αντιμετωπίζω με τον ίδιο ενθουσιασμό, καθώς μοιάζει με ένα ταξίδι προς έναν άγνωστο προορισμό.
— Τι μας επιφυλάσσει η 4η Βιομηχανική Επανάσταση;
Λαμβάνοντας υπόψη ότι κάθε βιομηχανική επανάσταση υπήρξε ένα κβαντικό άλμα για την πρόοδο της ανθρωπότητας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η 4η Βιομηχανική Επανάσταση πρόκειται να αποτελέσει ένα ακόμη τέτοιο άλμα. Οι νέες τεχνολογίες υπόσχονται να ξεπεράσουν ή να επιβραδύνουν προβλήματα του ανθρώπου όπως οι αρρώστιες, οι αναπηρίες και η διαδικασία της γήρανσης.
Με τη ραγδαία πρόοδο που συντελείται στους τομείς της γενετικής μηχανικής, της τεχνητής νοημοσύνης και της νανοτεχνολογίας μπορούμε πλέον να τροποποιούμε βιολογικά συστήματα και οργανισμούς κατά βούληση, έξω από το πλαίσιο οποιασδήποτε εξελικτικής διαδικασίας. Τίθενται μάλιστα ζητήματα συγχώνευσης ανθρώπων με μηχανές και δημιουργίας νέων οργανισμών τόσο διαφορετικών που δεν θα εντάσσονται στη διαδικασία της βιολογικής εξέλιξης και θα αποτελούν νέα είδη.
Βρισκόμαστε στην αφετηρία της μετάβασης σε μια νέα εποχή, για την οποία όμως δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι, καθώς η κοινωνία δυσκολεύεται να παρακολουθήσει τις εξελίξεις. Αυτό οφείλεται στο ότι ως κοινωνία καθυστερούμε σημαντικά να μετατρέψουμε τη γνώση που αποκτούμε με ολοένα αυξανόμενους ρυθμούς σε αληθινή σοφία, την οποία χρειαζόμαστε για να λάβουμε τις καλύτερες αποφάσεις για το μέλλον.
Τα σημεία των καιρών και η κρίση αρχών και αξιών που διέρχονται οι σύγχρονες κοινωνίες καθιστούν σαφές ότι σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι σημαντικό να μετατρέψουμε την πληροφορία σε γνώση και τη γνώση τελικά στη σοφία που χάνουμε, και που είναι τόσο απαραίτητα. Ως ανθρώπινη κοινωνία, είναι σημαντικό να θεσπίσουμε ένα ολοκληρωμένο και καθολικά αποδεκτό πλαίσιο βιοηθικής, το οποίο θα καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούνται, με σύνεση και προς όφελος της κοινωνίας, οι νέες τεχνολογίες που οδηγούν την 4η Βιομηχανική Επανάσταση.
— Ποιες αλλαγές θα φέρει στη ζωή μας;
Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση βασίζεται σε νέες τεχνολογίες που βρίσκονται ακόμα υπό εξέλιξη ή είναι σε πρώιμο στάδιο εφαρμογής και υπόσχεται να μας οδηγήσει στο μέλλον με έναν τρόπο δραματικό, θα λέγαμε, τον οποίο ενδέχεται να μην έχουμε ακόμα ενδελεχώς αντιληφθεί και κατανοήσει. Οι κύριες τεχνολογίες που τη χαρακτηρίζουν είναι η γενετική μηχανική, η πληροφορική, η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική και η νανοτεχνολογία.
Τα παραπάνω αποτελούν νευραλγικούς τομείς της σύγχρονης έρευνας που θα καταλύσουν την έλευση της επόμενης βιομηχανικής επανάστασης. Πρόκειται για τη μετάβαση σε μια νέα εποχή που θα εγείρει σημαντικές προκλήσεις, οι οποίες σχετίζονται με την ηθική, την ιδιωτικότητα, την ασφάλεια, την ισότητα, την εξάλειψη αλλά και τη δημιουργία επαγγελμάτων ή δεξιοτήτων, την καινοτομία, την παραγωγή νέων αγαθών αλλά και με τον συνδυασμό των τεχνολογιών με τρόπους που ακόμα δεν μπορούμε να προβλέψουμε.
— Πιστεύετε ότι ο άνθρωπος θα μετατραπεί σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας;
Εξελίξεις που βασίζονται σε νέες τεχνολογίες, όπως η γενετική μηχανική, υπόσχονται να μας οδηγήσουν στο μέλλον με έναν τρόπο κατακλυσμιαίο, για παράδειγμα η ανάπτυξη μεθόδων και τεχνολογιών παρέμβασης στο ανθρώπινο DNA δημιουργεί τεράστια θέματα βιοηθικής. Είναι πλέον εφικτό, δηλαδή υπάρχει η σχετική τεχνολογία, για να τροποποιούμε κατά βούληση το ανθρώπινο γονιδίωμα. Μάλιστα, υπάρχουν αναφορές ότι αυτό ήδη γίνεται σε χώρες όπως η Κίνα.
Παράλληλα, εμφανίζεται η έννοια του μετανθρωπισμού και η δημιουργία του περίφημου Homo Deus (του Ανθρώπου-Θεού), ο οποίος πλέον θα μπορεί να ελέγχει την ίδια του τη φύση και εξέλιξη σε βαθμό που θα τον διαχωρίζει από τη βιολογική του υπόσταση. Η έννοια του μετανθρωπισμού έχει προταθεί ακριβώς για να περιγράψει τις δυνητικά συνταρακτικές συνέπειες της προοπτικής αυτής. Η εποχή του μετα-ανθρώπου αποτελεί την επόμενη φάση της εξέλιξης του ανθρώπου, η οποία δεν θα είναι καθαρά βιολογική.
Ωστόσο, οι νέες αυτές τεχνολογίες, εκτός από ωφέλιμες εφαρμογές, μπορούν να έχουν και καταστροφικές συνέπειες αν χρησιμοποιηθούν με εσφαλμένο τρόπο. Έτσι εγείρονται σοβαρά θέματα βιοηθικής, ιδιωτικότητας και κοινωνικής δομής σχετικά με την εξασφάλιση της συνετής χρήσης τέτοιων πραγματικά ανατρεπτικών τεχνολογιών. Τίθενται, λοιπόν, πολλές προκλήσεις, οι οποίες πρέπει να αναλυθούν με προσοχή και στόχο την αποφυγή ενδεχόμενων εφαρμογών ή χρήσεων των τεχνολογιών αυτών που μπορούν να αποβούν απολύτως καταστροφικές για το μέλλον της ανθρωπότητας.
— Μπορεί η αθανασία να είναι το επόμενο επιστημονικό στοίχημα;
Αν και μοιάζει παράδοξο, είναι γεγονός ότι στη φύση υπάρχουν οργανισμοί που πρακτικά δεν γερνούν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο κόκκινος αστακός, κάποια είδη χελώνας, κάποια είδη ψαριών και ο κόκκινος θαλάσσιος αχινός. Παρόλο που οι οργανισμοί αυτοί αντιμετωπίζουν απειλές στο περιβάλλον τους, όπως θηρευτές, ατυχήματα και ασθένειες που μπορεί να τους σκοτώσουν, αν βρεθούν σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον, όπως το εργαστήριο, δεν γερνούν.
Αυτό οφείλεται στην ικανότητά τους να ανανεώνουν τα κύτταρά τους και να επιδιορθώνουν τις βλάβες που συμβαίνουν με ρυθμό γρηγορότερο από εκείνον που αυτές συσσωρεύονται. Η μελέτη τέτοιων οργανισμών μάς προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για τους μηχανισμούς που προστατεύουν από βλάβες και είναι υπεύθυνοι για την αντιμετώπιση της γήρανσης. Η φύση, λοιπόν, έχει βρει ήδη λύσεις στο φαινόμενο της γήρανσης και συνεπώς εμείς μπορούμε να διδαχτούμε πολλά από τα βιολογικά συστήματα τα οποία μελετούμε.
Έτσι, μάθαμε πως η στρατηγική της γρήγορης και αποτελεσματικής επιδιόρθωσης βλαβών που συσσωρεύονται επιτρέπει τελικά σε κάποιους οργανισμούς να διατηρούνται σε σταθερά λειτουργικό επίπεδο, αποφεύγοντας το φαινόμενο της γήρανσης. Ωστόσο, παρ' όλη την τεράστια πρόοδο που έχει συντελεστεί, υπάρχουν περιορισμοί που δεν επιτρέπουν την εφαρμογή τέτοιων μελετών στον άνθρωπο.
— Θα έχει νόημα αν ο άνθρωπος αυξήσει το προσδόκιμο ζωής;
Παρόλο που δεν μπορούμε να μιλάμε για παρεμβάσεις επιμήκυνσης της ανθρώπινης ζωής και δεν έχει, βέβαια, βρεθεί ακόμα το ελιξίριο της νεότητας, η πρόοδος που έχει συντελεστεί και η γνώση που έχουμε αποκτήσει από τους οργανισμούς που έχουμε μελετήσει μπορεί να αξιοποιηθεί στον άνθρωπο. Ήδη τα αποτελέσματα της έρευνας αξιοποιούνται από τον σχετικό κλάδο της ιατρικής, τη γηριατρική, ο οποίος έχει αναπτυχθεί θεαματικά.
Έτσι, λοιπόν, έχουμε καταφέρει να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα προβλήματα του γήρατος, κυρίως αυξάνοντας την ποιότητα ζωής σε μεγάλες ηλικίες, αλλά και να αυξήσουμε το προσδόκιμο ζωής ανθρώπων που πάσχουν από ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση. Δηλαδή να έχουμε γήρανση ελεύθερη από παθολογικές καταστάσεις. Σε αυτή την περίπτωση εκείνο που θα μπορούσαμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι θα βελτιωνόταν θεαματικά η ποιότητα ζωής των ατόμων της τρίτης ηλικίας.
Επίσης, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι ασθένειες που συνοδεύουν τη γήρανση συνδέονται με σημαντική έκπτωση ζωτικών λειτουργιών, συμπεριλαμβανομένων αυτών που ελέγχει ο εγκέφαλος και η καρδιά, εύλογα θα συμπεραίναμε ότι η πρόληψη και η θεραπεία αυτών των ασθενειών θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του προσδόκιμου ζωής.
— Η αναζήτηση της γνώσης είναι μια προσωπική υπόθεση;
Φυσικά. Η μάθηση και η κατανόηση του κόσμου είναι μια έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου. Ουσιαστικά, από τη φύση μας είμαστε περίεργοι. Η επιστήμη είναι μια προέκταση αυτής της εσωτερικής μας ώθησης προς την αναζήτηση της γνώσης.
— Τα συναισθήματά μας είναι απόρροια γενετικών προδιαθέσεων ή του περιβάλλοντος στο οποίο μεγαλώνουμε;
Είναι μια βιολογική διεργασία όπως η μνήμη, η μάθηση. Το σημαντικό είναι ότι πλέον όχι μόνο γνωρίζουμε τους μηχανισμούς λειτουργίας του συναισθηματικού μας κόσμου αλλά έχουμε ταυτόχρονα τη δυνατότητα να τα επηρεάσουμε. Για παράδειγμα, η κατανάλωση νέων ψυχοτρόπων ουσιών φαίνεται να αυξάνεται στην Ευρώπη, κυρίως ανάμεσα στους νέους. Πολλές φορές χρησιμοποιούμε τη λέξη «ντόπα» όταν αναφερόμαστε σε ναρκωτικά.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής που μεταφέρει μηνύματα από τα νεύρα στον εγκέφαλο. Παίζει ρόλο σε αρκετές σημαντικές διεργασίες του οργανισμού και έχει άμεση επίδραση στη λειτουργία του κεντρικού νευρικού μας συστήματος. Συχνά την ακούμε να αναφέρεται ως «ορμόνη της ευτυχίας» ή «ορμόνη της απόλαυσης», αλλά η ίδια δεν προκαλεί κάποιο συναίσθημα. Ενισχύει, όμως, τα αισθήματα ευτυχίας και απόλαυσης, συσχετίζοντας την καλή αίσθηση με συγκεκριμένες πράξεις και συμπεριφορές.
Επομένως, ένα ναρκωτικό τι κάνει; Πλημμυρίζει τον εγκέφαλο με ντοπαμίνη. Προφανώς, αυτό μπορεί να γίνει και χωρίς τη χρήση των ναρκωτικών, αλλά πολλοί άνθρωποι προτιμούν να δημιουργούν μια «τεχνητή ευεξία» στον οργανισμό τους. Επίσης, η σεροτονίνη είναι ένας άλλος νευροδιαβιβαστής που υπάρχει στον εγκέφαλο και στο έντερο και μας βοηθά στη ρύθμιση του ύπνου, της όρεξης και της διάθεσης. Αποκαλείται πολλές φορές και αυτή «ορμόνη της ευτυχίας».
Άρα, το ζήτημα που τίθεται στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης είναι αν μπορεί κάποιος με τη βοήθεια της επιστήμης να γίνει ευτυχισμένος. Μάλιστα, να τονίσουμε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν αρνητικά σ’ αυτό το φαινόμενο, αφού αυξάνουν τις ανασφάλειες, προβάλλοντας ψεύτικα πρότυπα.
— Μπορούμε να έχουμε μια κοινωνία μόνο με ευτυχισμένους ανθρώπους;
Η αληθινή ευτυχία, για μένα, είναι αποτέλεσμα μιας δημιουργικής ενασχόλησης και απόρροια επίτευξης στόχων. Αντιθέτως, η «τεχνητή ευτυχία» θα επιφέρει την ψυχική ισορροπία για μικρό χρονικό διάστημα, όχι ολοκληρωτικά. Είναι ψευδεπίγραφη και διαρκεί όσο και ο ψηφιακός μας εαυτός. Η πληρότητα στη ζωή μας έρχεται μέσα από μια έντονη προσπάθεια. Συγχρόνως, τα σημαντικότερα κίνητρα για να ευτυχήσεις είναι όταν πορεύεσαι έχοντας το έναυσμα της αναζήτησης και της εξερεύνησης. Δηλαδή για κάθε ερώτημα που καταφέρνεις να απαντήσεις να αναδύονται ακόμη περισσότερα ερωτήματα.
— Πόσο σημαντική είναι η μνήμη για τον άνθρωπο; Τι κάνει μια ανάμνηση να αντέχει στον χρόνο;
Χωρίς τη μνήμη δεν μπορούμε να έχουμε συνείδηση. Για παράδειγμα, η νόσος Αλτσχάιμερ είναι μια εκφυλιστική νόσος του εγκεφάλου με κύριο χαρακτηριστικό την απώλεια μνήμης. Τι σημαίνει αυτό; Ότι έχεις απολέσει και την ταυτότητά σου. Η μνήμη μας συγκροτεί όλα εκείνα που απαρτίζουν τον εαυτό μας. Τώρα, όσον αφορά τις αναμνήσεις, ο εγκέφαλος έχει μέρη όπου αποθηκεύει τις πληροφορίες και λειτουργούν ως κέντρα και οργανωτές μνήμης. Χωρίζεται σε διάφορες κατηγορίες: οπτική, ακουστική ή γευστική. Για παράδειγμα, ο ιππόκαμπος είναι ένα τμήμα του εγκεφάλου ο οποίος είναι υπεύθυνος για την κωδικοποίηση της μακροπρόθεσμης μνήμης του ανθρώπου.
Επίσης, στη σχιζοφρένεια και σε ορισμένους τύπους σοβαρής κατάθλιψης ο ιππόκαμπος συρρικνώνεται, ενώ η μείωση του όγκου του είναι επίσης ένα από τα πρώτα διαγνωστικά χαρακτηριστικά της νόσου Αλτσχάιμερ. Μια ανάμνηση, για να είναι περισσότερο σταθερή, απαιτεί την ενίσχυση των συνδέσεων ενός μεμονωμένου νευρώνα. Έτσι, όσο πιο αγώγιμες είναι οι συνδέσεις στον εγκέφαλο, τόσο πιο έντονες οι αναμνήσεις μας. Πάντως, ο εγκέφαλος, συνήθως, έχει μια τάση να επουλώνει και να ξεχνά τις δυσάρεστες και τραυματικές εμπειρίες.
— Γεννιόμαστε, ζούμε και πεθαίνουμε. Αυτή είναι η ζωή μας;
Είμαστε μια τεράστια ασημαντότητα. Το σύμπαν αδιαφορεί για τις ζωές μας. Από την άλλη, η ύπαρξή μας έχει νόημα όταν εμείς, σ’ αυτό το μικρό διάστημα που είμαστε ζωντανοί, καταφέρνουμε να κάνουμε κάτι δημιουργικό, ώστε να αφήσουμε ένα θετικό αποτύπωμα.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Ιδιαίτερα σημαντικό θεωρώ το να υπάρχει ισορροπία στις κύριες πτυχές της καθημερινότητας ενός ανθρώπου. Οι απαιτήσεις, σε συνδυασμό με τους έντονους ρυθμούς της καθημερινότητας της σύγχρονης κοινωνίας είναι ιδιαίτερα μεγάλες και συνεχείς. Όμως θεωρώ ότι σημαντική προϋπόθεση για να αισθάνεται κάποιος ικανοποιημένος στην καθημερινότητά του είναι να ασχολείται με κάτι που τον συναρπάζει και τo αγαπά. Θεωρώ ότι αυτός είναι ο δρόμος για την επιτυχία στους περισσότερους τομείς της ζωής μας. Αν αγαπάς αυτό που κάνεις, το ενδιαφέρον σου διατηρείται και έχεις τη διάθεση να συνεχίζεις, καθώς η καθημερινότητα είναι ευχάριστη και δημιουργική.
«Eπιστήμη και 4η Βιομηχανική Επανάσταση: Ένα στοίχημα για την ανθρωπότητα, ένα στοίχημα για μας»
Διδάσκοντες: Νεκτάριος Ταβερναράκης, Αντώνης Αργυρός, Σπύρος Γιαννόπουλος, Αλέξανδρος Λάππας, Πάνος Τραχανιάς, Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας
Παύλος Σούρλας, Νομική Σχολή Αθηνών
Έναρξη: 21 Φεβρουαρίου 2022
Πληροφορίες και εγγραφές: https://mathesis.cup.gr/
[email protected] , 2810 391048
![Κλωνοποιήθηκε το πρώτο απειλούμενο είδος ζώου στις ΗΠΑ- Το κουνάβι Ελίζαμπεθ Ανν [ΒΙΝΤΕΟ]](/sites/default/files/styles/landscape_mini/public/articles/2021-02-24/elizabeth-ann-koynabi-klwnopoiisi.jpg?h=41f55a5b&itok=aTr5Bk1e)
