Εκάλη. Το πρωινό είναι χειμωνιάτικο. Μια απόλυτη ησυχία επικρατεί παντού. Το σπίτι του διεθνούς φήμης Έλληνα μαθηματικού βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της περιοχής. Πλέον, όταν βρίσκεται στην Ελλάδα, ζει απομονωμένος σ’ αυτή την επιβλητική μονοκατοικία και η μοναδική του έξοδος είναι η καθημερινή του βόλτα στην περιοχή. Με υποδέχεται στην είσοδο και κατευθυνόμαστε στο σαλόνι του σπιτιού. Οι πρώτες εικόνες που αντικρίζω θυμίζουν μουσείο. Ενθύμια, αμέτρητες φωτογραφίες, σπάνια έπιπλα, βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες και, φυσικά, ένα δωμάτιο το οποίο είναι ασφυκτικά γεμάτο με τα βραβεία και τις διακρίσεις που έχει λάβει όλα αυτά τα χρόνια.
Μπροστά μου, άλλωστε, έχω τον άνθρωπο ο οποίος στην ηλικία των είκοσι ετών αναγορεύτηκε διδάκτορας στο Πρίνστον, ενώ στη διάρκεια της καριέρας του ασχολήθηκε με κάποια από τα δυσκολότερα προβλήματα της Μαθηματικής Φυσικής. Το φθινόπωρο του 1977, όταν ήταν ως μεταδιδακτορικός στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ στο Μόναχο, ο Γιούργκεν Έλερς, ένας από τους διευθυντές του Ινστιτούτου, διέβλεψε την κλίση του στα μαθηματικά και φρόντισε ώστε να σπουδάσει μαθηματικά στο Παρίσι. Έπειτα, μεταναστεύει στην Αμερική, όπου γίνεται καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο των Συρακουσών της Νέας Υόρκης, ενώ το 1992 γίνεται καθηγητής του Πανεπιστημίου Πρίνστον. Το 2001 μετακομίζει στην Ευρώπη, παίρνοντας τη θέση του καθηγητή Μαθηματικών και Φυσικής στο διάσημο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, εκεί που δίδαξε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν.
Πριν ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας, το βλέμμα μου στέκεται στις πολυάριθμες βραβεύσεις του. Ενδεικτικά, αυτός ο σπουδαίος Έλληνας έχει λάβει το βραβείο του Κοινωφελούς Ιδρύματος Μακ Άρθουρ το 1993, το βραβείο Βôcher, το αρχαιότερο βραβείο της Αμερικανικής Μαθηματικής Εταιρείας, αντίστοιχο του Νόμπελ, καθώς και το βραβείο Tomalla, που αφορά τη βαρύτητα και την κοσμολογία. Επίσης, το 2011 μοιράστηκε με τον Ρίτσαρντ Χάμιλτον το βραβείο Σω της Μαθηματικής Επιστήμης, ένα από τα δυο σημαντικότερα βραβεία παγκοσμίως στα μαθηματικά χωρίς όριο ηλικίας, ενώ το 2021 τού απονεμήθηκε από τη Διεθνή Ένωση Μαθηματικής Φυσικής το βραβείο Ανρί Πουανκαρέ. Τέλος, του έχει απονεμηθεί ο Ταξιάρχης του Φοίνικα από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας και σήμερα είναι μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστήμων των ΗΠΑ, της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών, καθώς και της Ακαδημίας της Ευρώπης.
Τα μαθηματικά είναι ένας τρόπος σκέψης. Πάντα με γοήτευε η πολυπλοκότητά τους. Εμπεριέχουν μια ομορφιά χωρίς να σου προξενούν συναισθήματα, εκτός από το δέος που σου προκαλούν. Με συναρπάζει ως μια νοητική και εμπειρική διαδικασία. Πρόκειται για ένα ανεκτίμητο μέσο κατανόησης του κόσμου αλλά και της λογικής συγκρότησής του.
Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας, διακρίνω έναν άνθρωπο ευγενή, άμεσο, φιλόξενο και προσηνή. Διακρίνεται για την πολυσύνθετη και ιδιοφυή σκέψη του, τη δωρικότητα της έκφρασής του, ενώ σε κάθε του απάντηση ανατρέχει σε παραπομπές ή θεωρήματα κορυφαίων επιστημόνων. Αγαπά πολύ τα μαθηματικά των αρχαίων Ελλήνων και θεωρεί τον Αρχιμήδη ως «τη μεγαλύτερη επιστημονική μεγαλοφυΐα όλων των εποχών». Μάλιστα, λέει γι’ αυτόν πως «είναι ό,τι ακριβώς ο Όμηρος για τους ποιητές ή ο Μέγας Αλέξανδρος για τους ηγέτες».
Ο κ. Χριστοδούλου θεωρείται από την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα ο κορυφαίος Έλληνας μαθηματικός της σύγχρονης περιόδου. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στις μη γραμμικές διαφορικές εξισώσεις με μερικές παραγωγούς, με εφαρμογή στη γενική θεωρία της σχετικότητας και στη μηχανική των ρευστών. Επίσης, ευρέως γνωστός έγινε από την απόδειξή του για τη μη γραμμική ευστάθεια του χωροχρόνου Minkowski της ειδικής σχετικότητας στο πλαίσιο της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας των εξισώσεων του Αϊνστάιν.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για την εποχή μας, τα μαθηματικά, τις μαύρες τρύπες, τα πανεπιστήμια, την ευτυχία αλλά και για το τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Τι τίτλο θα δίνατε στην εποχή μας;
Αναμφίβολα, είναι μια εποχή υψηλών κινδύνων. Εκτός από την πανδημία, θεωρώ ότι δύο από τα σημαντικότερα προβλήματα που θα κληθεί να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα άμεσα είναι η κλιματική κρίση και οι μεταλλαγμένες τροφές. Το τελευταίο χρονικό διάστημα εξαπλώνονται όλο και περισσότερο τα μεταλλαγμένα τρόφιμα, με αποτέλεσμα να απειλείται η υγεία μας εξαιτίας των καρκινογενέσεων που θα προκαλέσουν. Επίσης, νομίζω ότι οι επιπτώσεις της βιομηχανικής επανάστασης τώρα διαφαίνονται στον ορίζοντα. Ελπίζω ότι, αν αποφευχθούν τα λάθη του παρελθόντος, δεν είναι αργά πλέον προκειμένου ο πλανήτης να λάβει τα κατάλληλα μέτρα. Διαφορετικά, πιστεύω ότι θα δούμε σοβαρές καταστροφές στο φυσικό περιβάλλον, όπως και σε όλους τους τομείς της ζωής και της καθημερινότητας του ανθρώπου.
— Πώς βιώνετε την πανδημία;
Άλλαξε η ζωή μας μονομιάς. Βεβαιότητες κλονίστηκαν ή χάθηκαν. Κλειστήκαμε στο σπίτι, αποφεύγουμε τις κοινωνικές επαφές, περιορίσαμε τα ταξίδια, ενώ η τηλεργασία εισέβαλε στην καθημερινότητά μας. Είναι τόσο ρευστά τα δεδομένα καθημερινά, που οι προβλέψεις για το μέλλον είναι ιδιαίτερα επισφαλείς.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε;
Ο πατέρας μου, Λάμπρος, ήταν ασφαλιστής, ενώ η μητέρα μου, Μαρία, μέχρι πριν να γεννηθώ δούλευε ως τραπεζική υπάλληλος. Βέβαια, μόλις γεννήθηκα αφιερώθηκε στο νοικοκυριό του σπιτιού. Ο πατέρας μου γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια από Ελληνοκύπριους γονείς που είχαν μεταναστεύσει στην Αίγυπτο. Η μητέρα μου γεννήθηκε στην Αθήνα από οικογένεια προσφύγων της Μικράς Ασίας. Γεννήθηκα στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1951. Από τα παιδικά μου χρόνια θυμάμαι πολύ έντονα τον νονό μου, τη γιαγιά μου αλλά και τους μακρινούς περιπάτους με τον πατέρα μου στην περιοχή των αρχαίων μνημείων. Σ’ αυτές τις διαδρομές με ενέπνεε λέγοντάς μου ιστορίες από το ένδοξο παρελθόν που η Ελλάδα είχε μια ξεχωριστή συμβολή στον ανθρώπινο πολιτισμό. Μια από τις παιδικές αναμνήσεις που δεν θα ξεχάσω είναι όταν ο πατέρας μου συνήθιζε να με πηγαίνει σε έναν κινηματογράφο για παιδιά που έπαιζε ντοκιμαντέρ. Ακόμα θυμάμαι την εντύπωση που μου έκανε όταν είδα ένα ντοκιμαντέρ για τον Αϊνστάιν.
— Πότε ανακαλύπτετε την κλίση σας στα μαθηματικά;
Θυμάμαι ότι πήγαινα στη Σχολή Μωραΐτη, αλλά αγαπούσα πολύ τον αθλητισμό, ειδικά την ενόργανη. Νομίζω ότι κάποια στιγμή, πρέπει να ήμουν γύρω στα 14, είχα τελειώσει τη Γ’ Γυμνασίου, χωρίς ακόμη να έχω ανακαλύψει την αιτία, ενδιαφέρθηκα πάρα πολύ για ένα πρόβλημα ευκλείδειας γεωμετρίας. Αφορούσε την τριχοτόμηση μίας γωνίας. Αυτό το πρόβλημα ήταν η σπίθα που άναψε μέσα μου, ξεκινώντας ένα φλέγον ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και τη θεωρητική φυσική. Κάπως έτσι, λοιπόν, έπιασα στα χέρια μου τον διαβήτη, το μολύβι και εισχώρησα στον κόσμο της φυσικής και των μαθηματικών κανόνων. Επίσης, πάντα μου άρεσε να διαβάσω τα βιβλία της επόμενης τάξης και να λύνω τις ασκήσεις. Άλλα ενδιαφέροντα δεν είχα και, μάλιστα, έλυνα και τις ασκήσεις των συμμαθητών μου. Ακόμη και φοιτητές του Πολυτεχνείου ερχόντουσαν για να τους λύσω τα προβλήματα. Στη συνέχεια, όταν ήμουν 17 ετών, έφυγα από την Ελλάδα και πήγα για μεταπτυχιακές σπουδές στη Φυσική στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον των ΗΠΑ. Ήμουν μαθητής της Β’ Λυκείου τότε. Ολοκλήρωσα το διδακτορικό μου μέσα σε τρία χρόνια. Η συνέχεια είναι γνωστή, αφού ξεκίνησα να εργάζομαι ως καθηγητής και ερευνητής σε πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ευρώπης. Ήδη, είχα μυηθεί στις έννοιες του χώρου και του χρόνου και είχα μαγευτεί με τη γεωμετρία του Ρήμαν και τη σχετικότητα του Αϊνστάιν.
— Πώς καταφέρνετε σε ηλικία 20 ετών να λάβετε το διδακτορικό σας στη Φυσική από το Πανεπιστήμιο Πρίνστον;
Αρχικά, είχα έρθει σε επαφή με τον Αχιλλέα Παπαπέτρου, τον διακεκριμένο θεωρητικό φυσικό στο Παρίσι, μέσω ενός φίλου του πατέρα μου, ηλεκτρολόγου-μηχανολόγου, του Σπύρου Μιχαλοπούλου. Μετέπειτα, ο Παπαπέτρου μίλησε στον John Wheeler, καθηγητή Φυσικής του Πρίνστον, που βρισκόταν τότε με άδεια στο Παρίσι. Μάλιστα, ο Wheeler επιθυμούσε διακαώς να με κάνει κατ’ εικόνα και ομοίωσή του. Κάπως έτσι με κάλεσαν στο Παρίσι για να με εξετάσουν. Πέρασα τις εξετάσεις επιτυχώς και εισηγήθηκαν στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον να γίνω δεκτός ως «υπό δοκιμασία φοιτητής». Ωστόσο, μετά από 9 μήνες έγινα δεκτός κανονικά στο μεταπτυχιακό και σε ηλικία 19 ετών δημοσίευσα την πρώτη μου επιστημονική εργασία. Ήταν το φθινόπωρο του 1970, έναν μήνα μετά τα 19α γενέθλιά μου, όταν δημοσίευσα την επιστημονική εργασία «Αντιστρεπτοί και μη αντιστρεπτοί μετασχηματισμοί στη φυσική των μελανών οπών», που άνοιξε ένα καινούργιο κεφάλαιο, τη θερμοδυναμική των μελανών οπών.
— Και πώς βρεθήκατε να ασχολείστε με τα μαθηματικά;
Προσωπικά, πάντα πίστευα ότι τα μαθηματικά και η φυσική αποτελούν μια ενιαία επιστήμη. Πάντοτε πρέσβευα ότι τα μαθηματικά δίνουν τις απαντήσεις στα ερωτήματα και η φυσική είναι η επιστήμη η οποία τις ερμηνεύει. Θυμηθείτε ότι ο Γαλιλαίος είχε πει ότι το βιβλίο της φύσεως είναι γραμμένο στη γλώσσα των μαθηματικών. Ωστόσο, όταν ήμουν 26 ετών, ο άνθρωπος-κλειδί ήταν ο Jurgen Ehlers, Γερμανός φυσικός, ο οποίος είχε μια ιδιαίτερη αγάπη στα μαθηματικά. Κι έτσι η έρευνά μου εστιάστηκε στη Θεωρία των Μερικών Διαφορικών Εξισώσεων, της Διαφορικής Γεωμετρίας, της Θεωρίας της Γενικής Σχετικότητας, των εξισώσεων του Αϊνστάιν καθώς και της Μηχανικής των Ρευστών. Την ίδια στιγμή, ευτύχησα στη διαδρομή μου να συναντήσω κορυφαία μυαλά όπως ο Πολ Ντιράκ. Μη λησμονείτε ότι η συμβολή του Ντιράκ στα αρχικά στάδια της κβαντομηχανικής και της κβαντικής ηλεκτροδυναμικής θεωρείται πολύ σημαντική.
— Στο πλαίσιο της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, έχετε αποδείξει την ευστάθεια του χωρόχρονου Minkowski στον οποίο ζούμε και έχετε διατυπώσει αυστηρά θεωρήματα σχετικά με τον σχηματισμό των Μελανών Οπών. Θα θέλατε να μας το εξηγήσετε;
Η απόδειξη της καθολικής ευστάθειας του επίπεδου χωροχρόνου της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας, η οποία έχει ονομαστεί «Χωροχρόνος Minkowski», στο πλαίσιο της γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, αναφέρεται στον χωροχρόνο ο οποίος είναι καμπύλος και η καμπυλότητα, που αντιστοιχεί στη βαρύτητα, υπακούει στις εξισώσεις Αϊνστάιν. Οφείλω να πω ότι γι’ αυτή την απόδειξη έχω συνεργαστεί με τον Ρουμάνο μαθηματικό Σέργιο Κλάινερμαν. Μάλιστα, χρειάστηκαν έξι χρόνια εργασίας, όταν και οι δυο βρισκόμασταν στην ηλικία μεταξύ των 34 και 40. Αποτέλεσμα ήταν μια μονογραφία 514 σελίδων με τίτλο «Η καθολική μη γραμμική ευστάθεια του χώρου Minkowski». Ουσιαστικά, το έργο αυτό απέδειξε την ευστάθεια του επίπεδου χωροχρόνου της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας στο πλαίσιο της γενικής θεωρίας. Επίσης, έδωσε μια ενδελεχή περιγραφή της ασυμπτωτικής συμπεριφοράς των λύσεων. Ειδικότερα, μια αρχική διαταραχή στο υφάδι του χωροχρόνου διαδίδεται σε κύματα και αυτά είναι τα βαρυτικά κύματα. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη διαταραχή των ήρεμων νερών μιας λίμνης όταν ρίξουμε σε αυτή μια πέτρα. Ωστόσο, όπως έδειξα σε μια εργασία με τίτλο «Η μη γραμμική φύση της βαρύτητας και τα πειράματα βαρυτικών κυμάτων», η οποία αποτελεί συνέχεια του εν λόγω έργου, υπάρχει μια λεπτή διαφορά με το παράδειγμα της λίμνης. Διότι, ενώ ο χωρόχρονος –όπως και η λίμνη– γίνεται ξανά επίπεδος μετά την παρέλευση των κυμάτων, ο τελικός επίπεδος χωρόχρονος σχετίζεται κατά μη τετριμμένο τρόπο με τον αρχικό επίπεδο χωροχρόνο, τούτο δε έχει ως επακόλουθο ένα παρατηρήσιμο φαινόμενο, τη μόνιμη μετατόπιση των πειραματικών μαζών ενός ανιχνευτού βαρυτικών κυμάτων.
— Ποια είναι η συνεισφορά, λοιπόν, του έργου σας επί της ευστάθειας του χωροχρόνου Minkowski;
Προφανώς, εισήγαγε μερικές νέες βασικές μαθηματικές ιδέες. Στις προηγούμενες εργασίες στον τομέα των μερικών διαφορικών εξισώσεων, προσπαθούσε κανείς να ελέγξει τις λύσεις μέσω νορμών ορισμένων ως προς μια τεχνητή προϋπάρχουσα δομή. Αυτή η βασική γραμμική προσέγγιση αποτυγχάνει να ελέγξει τις λύσεις καθολικά.
— Κατά τη γνώμη σας, ποια ήταν η πιο πρωτότυπη συνεισφορά του Αϊνστάιν;
Η γενική θεωρία της σχετικότητας, η οποία συνδύασε τις δυο προεκτάσεις της γεωμετρίας στην έννοια του καμπύλου χωροχρόνου και έδειξε ότι τα φυσικά φαινόμενα της βαρύτητας δεν είναι παρά η εκδήλωση της καμπυλότητας του χωροχρόνου. Επιπλέον, διατύπωσε τους νόμους τους οποίους υπακούει η γεωμετρία του χωροχρόνου – νόμοι οι οποίοι εμπεριέχουν τον νόμο της παγκόσμιας έλξης καθώς και τους νόμους της κίνησης του Νεύτωνα. Οι νόμοι αυτοί έχουν τη μορφή ενός συστήματος μερικών διαφορικών εξισώσεων, οι οποίες είναι γνωστές ως εξισώσεις του Αϊνστάιν.
— Ποιο είναι το πιο δύσκολο πρόβλημα που έχετε λύσει;
Απ’ αυτά που έχω λύσει ή απ’ αυτά που δεν έχω λύσει ακόμη; (γέλια). Νομίζω ότι είναι αυτό που αφορά τις εξισώσεις του Euler και διέπουν τη ροή συμπιεστών ρευστών. Ολοκληρώθηκε πρόσφατα και το αποτέλεσμα είναι μια μονογραφία περίπου χιλίων σελίδων με τίτλο «Ο σχηματισμός κυμάτων κρούσεως σε τρισδιάστατα ρευστά». Αναλύει λεπτομερώς τι γίνεται έπειτα από πολύ χρόνο, όταν έχουμε μια αυθαίρετη αρχική διαταραχή σε πεπερασμένη περιοχή ενός συμπιεστού ρευστού στον τρισδιάστατο χώρο, με οποιαδήποτε θερμοδυναμική εξίσωση καταστάσεως. Επίσης, η ιστορία και η δυναμική της ανάπτυξης της επιστήμης δεν είναι σχεδόν ποτέ γραμμική. Παρ’ όλα αυτά, ένας τομέας έρευνας όπου αναμένω σημαντική πρόοδο των γνώσεών μας είναι η υδροδυναμική. Για παράδειγμα, όσον αφορά την τυρβώδη ροή και τους στροβιλισμούς των υγρών, δεν διαθέτουμε καμία απολύτως ικανοποιητική επιστημονική εξήγηση.
— Γιατί οι μαύρες τρύπες συγκαταλέγονται στα πιο μυστηριώδη και τρομακτικά σημεία του σύμπαντος;
Μια μαύρη τρύπα είναι περιοχή του χωροχρόνου που δεν είναι παρατηρήσιμη από το άπειρο. Η μαύρη τρύπα αποτελεί μεγάλη παραμόρφωση του χωροχρόνου που συνεπάγεται την απαγόρευση διαφυγής σε οτιδήποτε εισέλθει σε αυτήν, ακόμη και στο ίδιο το φως. Ο χωροχρόνος στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας φτάνει σε ένα τέλος. Πλησιάζοντας αυτό το τέλος, η παραμόρφωση τείνει στο άπειρο. Έχουμε, λοιπόν, ανωμαλία στη δομή του χωροχρόνου.
— Τι είναι τα μαθηματικά για σας;
Ένας τρόπος σκέψης. Πάντα με γοήτευε η πολυπλοκότητά τους. Εμπεριέχουν μια ομορφιά χωρίς να σου προξενούν συναισθήματα, εκτός από το δέος που σου προκαλούν. Με συναρπάζει ως μια νοητική και εμπειρική διαδικασία. Πρόκειται για ένα ανεκτίμητο μέσο κατανόησης του κόσμου αλλά και της λογικής συγκρότησής του. Άλλωστε, όλα τα βασικά και θεμελιώδη ερωτήματα για τη δημιουργία του σύμπαντος περιγράφονται με μαθηματικά μοντέλα.
— Η έμπνευση πότε συνήθως σας επισκέπτεται;
Δεν ξέρω σε άλλους τι συμβαίνει, αλλά σε μένα η έμπνευση έρχεται πάντοτε τη νύχτα, όταν βρίσκομαι σε εκείνη την ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ βαθύ ύπνου και εγρήγορσης. Ξέρετε, σε εκείνο το σημείο η συγκέντρωση στον κόσμο των ιδεών είναι η μεγίστη.
— Ποια είναι η γνώμη σας για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα;
Στην Ελλάδα κυριαρχεί η στείρα εκμάθηση γνώσεων χωρίς το διδακτικό προσωπικό να αντιλαμβάνεται την ουσία των πραγμάτων. Επιπρόσθετα, παρατηρούμε μια ακατανόητη παπαγαλία η οποία σκοτώνει τη σκέψη και την κριτική ανάλυση. Στο εξωτερικό θυμάμαι ότι οι φοιτητές λάτρευαν τους καθηγητές τους κι έτρεφαν έναν απεριόριστο θαυμασμό. Στη χώρα μας με λυπεί πολύ που πολλοί φοιτητές δεν γνωρίζουν καν τους καθηγητές τους. Επίσης, η παρεμπόδιση της εκπαιδευτικής λειτουργίας τους με προπηλακισμούς, χτίσιμο των γραφείων καθηγητών, πράξεις βίας είναι αδιανόητη. Και, δυστυχώς, η ανομία που επικρατεί έχει οδηγήσει στη θλιβερή απαξίωση του ελληνικού πανεπιστημίου. Σε αυτό, φυσικά, έχει συμβάλει η έντονη πολιτικοποίηση που επικρατεί στα πανεπιστήμια, λες και είναι φόρουμ κομματικών ιδεών. Για την ακρίβεια, με εντυπωσιάζει ότι κάποιοι βλέπουν τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα ως μια ευκαιρία για να προετοιμάσουν την κομματική τους καριέρα. Μάλιστα, είναι αστείο ότι υπάρχουν τα λεγόμενα «τραπεζάκια των κομμάτων». Επακόλουθο αυτής της νοοτροπίας είναι να μην ασχολείται κανείς με το πεδίο της έρευνας και να ενδιαφέρεται για οτιδήποτε άλλο παρά με την παραγόμενη γνώση. Όμως, τα πανεπιστήμια είναι χώροι μάθησης, μελέτης, έρευνας, ελεύθερης διακίνησης ιδεών και συζητήσεων και όχι εστίες ανομίας, βίας και αυθαιρεσίας.
— Ποια παθογένεια σας ενοχλεί;
Η συμφιλίωση με την παρακμή και η επιπολαιότητα. Νομίζω ότι πάσχουμε από το «σύνδρομο του ξερόλα». Μιλάμε διαρκώς επί παντός επιστητού. Ταυτόχρονα, έχουμε κυριευθεί από μια παράλογη αντίληψη η οποία λέει ότι προχωρά μπροστά αυτός που είναι έξυπνος κι όχι αυτός που εργάζεται σκληρά. Για να έχεις μια επιτυχημένη πορεία στη ζωή σου απαιτείται να αφοσιωθείς απόλυτα στον σκοπό σου και αυτό προϋποθέτει ότι πρέπει να εργάζεσαι αδιάκοπα. Διότι το να έχει κανείς μυαλό δεν είναι αρκετό. Χρειάζεται επιμονή, προσπάθεια και αυταπάρνηση.
— Σε μια ανταγωνιστική εποχή τι θα συμβουλεύατε έναν νέο σήμερα;
Να ανακαλύψει τι είναι αυτό που αγαπά και να μοχθεί για να το πετύχει. Να αναζητά κάθε μέρα πηγές γνώσης, ενημέρωσης και φαντασίας. Να μη σταματά ποτέ να μαθαίνει. Κάποτε ο Ισαάκ Νεύτων είχε γράψει για τον εαυτό του: «Δεν γνωρίζω πώς μπορεί να φαίνομαι στον κόσμο, όσον όμως αφορά τον εαυτό μου νομίζω ότι μοιάζω με ένα αγόρι που παίζει στην παραλία ψάχνοντας εδώ και εκεί να να βρει ένα καλύτερο βότσαλο ή ένα πιο όμορφο όστρακο από τα συνηθισμένα, ενώ την ίδια στιγμή ένας ολόκληρος ωκεανός γνώσης απλώνεται εντελώς ανεξερεύνητος μπροστά του».
— Σας τρομάζει η ανυπαρξία;
Δεν μπορώ να πω ότι δεν φοβάμαι τον θάνατο. Ωστόσο, αυτό που με τρομάζει είναι μήπως κάποια στιγμή χάσω το μυαλό μου.
— Έχετε ανακαλύψει τι είναι η ευτυχία;
Την ευτυχία κάθε άνθρωπος την ορίζει διαφορετικά. Για άλλους είναι στιγμές. Για μένα, πιστεύω ότι ευτυχία είναι η εκπλήρωση ενός υπέρτατου σκοπού. Να φωτίσεις με τις δικές σου δυνάμεις τη δημιουργία του κόσμου.
— Πιστεύετε στον Θεό;
Ναι, αλλά με την έννοια που πίστευε ο Αϊνστάιν ή ο Πλάτωνας. Δεν πίστευαν σε έναν προσωπικό Θεό που ασχολείται με τη μοίρα και τις πράξεις συγκεκριμένων ανθρώπων. Ουσιαστικά, θρησκευτικότητα είναι όταν θαυμάζεις απεριόριστα τη δομή του κόσμου και στέκεσαι με ταπεινότητα απέναντι στην αρμονία της φύσης.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Την ψυχική ηρεμία και την πληρότητα. Νιώθω ευτυχής γιατί έχω καταφέρει να ζήσω όλα όσα ήθελα. Αλλά ακόμη δεν είμαι έτοιμος να πεθάνω. (γέλια).
