Είναι η κορυφαία Ιρανή καλλιτέχνις, αλλά δεν μπορεί να εργαστεί, ούτε καν να ζήσει στη χώρα της. Η Shirin Neshat είναι μια από τις κορυφαίες visual artists στον κόσμο, καταδικασμένη (ή μήπως ευλογημένη;) σε μια νομαδική ζωή που έχει ως ορμητήριο τη Νέα Υόρκη. Μιλήσαμε για τη συνέντευξη όσο βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπου ετοιμάζει το επόμενο project της, λίγες μέρες μετά που χρειάστηκα μια διευκρίνιση βρισκόταν στο Παρίσι, και το απόγευμα της Δευτέρας προσγειώθηκε στο «Ελευθέριος Βενιζέλος» και έσπευσε αμέσως στο χώρο του Ωδείου για να επιμεληθεί, μαζί με την Άννα Καφέτση, το στήσιμο της έκθεσής της «Women without Men». Είναι μια γυναίκα τόσο σίγουρη και αποφασιστική που μοιάζει με βράχο, με βλέμμα που αποτελεί από μόνο του μία δήλωση, ένα narrative σαν αυτό που χρησιμοποιεί στα έργα της. Ο Σπύρος Στάβερης φωτογραφίζει τη γυναίκα βράχο καθώς «στήνει» την έκθεσή της, μέσα και παράλληλα με το έργο της, αποτυπώνει τον συνεχή διάλογό της με τις ηρωίδες του «Women without Μen»: η Neshat είναι ένας ακόμη χαρακτήρας, μια γυναίκα αγέρωχη, μια ακτιβίστρια που δεν απεμπολεί τη θηλυκότητα και το ναρκισσισμό της και βλέπει τρυφερά τα «δάνεια» της ζωής της που έδωσε στους χαρακτήρες των ηρωίδων της.
Πώς σας επηρεάζει ως καλλιτέχνη το γεγονός ότι ζείτε μακριά από τη γενέτειρά σας, και κυρίως το γεγονός ότι είναι ο απόλυτος πόλος αντίθεσης με τη Νέα Υόρκη όπου επιλέξατε να εγκατασταθείτε;
Αυτή η συνεχής πολιτιστική και πολιτική διαμάχη παραμένει ο βασικός θεματικός πυρήνας στην τέχνη μου. Είναι σαν να προσπαθώ συνεχώς να έρθω στα χέρια, να παλέψω με αυτήν τη βαθιά αίσθηση αντίθεσης που με χωρίζει σε δύο κουλτούρες, σε δύο πολιτικές ατζέντες: ο ισλαμικός κόσμος εναντίον του δυτικού. Θα σας εξομολογηθώ ότι νιώθω αυτήν τη διττότητα στον ίδιο μου τον χαρακτήρα, αφού συναισθηματικά και πνευματικά αισθάνομαι πολύ Ιρανή, αλλά ορθολογικά και διανοητικά πολύ Δυτική. Για παράδειγμα, δεν μπορώ καν να σκεφθώ να καταπιέσω την ανεξαρτησία, την ελευθερία, την πίστη μου στη δημοκρατία ως πολίτη, γυναίκας και καλλιτέχνιδας. Αυτό θα ήταν αδύνατο να το κάνω, αν συνέχιζα να ζω στο Ιράν.
Τελικά αισθάνεστε πρόσφυγας ή κοσμοπολίτισσα; Υπάρχουν στιγμές -προσωπικές αλλά και στην τέχνη σας- που αισθάνεστε ανέστια;
Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια, όμως τελικά βρήκα μια μορφή επίλυσης αυτού του σχεδόν υπαρξιακού ζητήματος, αποδεχόμενη τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της νομαδικής μου ζωής. Αυτό είναι πραγματικά επώδυνο, καθώς ποτέ δεν έχω την αίσθηση ότι ανήκω ολοκληρωτικά κάπου ή ότι θα μπορούσα να ζήσω ξανά σε ένα μέρος όπου όλοι μιλούν την μητρική μου γλώσσα. Σε αντάλλαγμα όμως έμαθα να απολαμβάνω τις εμπειρίες ζωής που αποκομίζω και προσαρμόστηκα σε μερικές νέες, συναρπαστικές κουλτούρες. Αυτές τις έκανα «σπίτι» μου.
Και τι πιστεύετε γι' αυτούς που με ευκολία χαρακτηρίζουν φεμινιστικά τα έργα σας, μια τάση που ενδεχομένως υποβιβάζει κάποιες αρετές της τέχνη σας;
Δεν μπορώ να ελέγξω τι εισπράττουν οι άνθρωποι από την τέχνη μου, καθώς πιστεύω πραγματικά ότι κάθε θεατής κατανοεί ένα έργο τέχνης ανάλογα με το φύλο, το προκαθορισμένο γούστο, το χαρακτήρα, το επίπεδο των πληροφοριών που έχει... Προσωπικά δεν θεωρώ πως είμαι φεμινίστρια. Δεν πιστεύω ότι επειδή διάλεξα τις γυναίκες ως κεντρικούς χαρακτήρες της δουλειάς μου μπορώ να χαρακτηριστώ φεμινίστρια. Και, να σας πω την αλήθεια, αισθάνομαι κάπως απομακρυσμένη από τη δυτική ιδέα περί φεμινισμού, αφού πιστεύω ότι η θέση μου είναι πιο κοντά στην ανατολική προοπτική. Εκεί οι γυναίκες δεν είναι ανταγωνιστικές, δεν μάχονται να γίνουν ίσες με τους άντρες, αλλά προσπαθούν να προστατέψουν τόσο τη δημόσια όσο και την ιδιωτική ζωή του.
Και το επανερχόμενο θέμα της καταπίεσης των γυναικών;
Αν και το θέμα της καταπίεσης είναι σταθερό στη δουλειά μου, δεν πιστεύω πως αντιμετωπίζω ως θύματα τους γυναικείους χαρακτήρες μου αλλά ως χαρακτήρες, που με κουράγιο πολεμάνε τα κοινωνικά, πολιτικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά ταμπού. Αν λοιπόν αυτό με κάνει φεμινίστρια, ας είναι έτσι... Ένας άλλος λόγος που εστιάζω στις γυναίκες είναι επειδή ως γυναίκα νιώθω πιο κοντά στα γυναικεία συναισθήματα. Επιπλέον, μελετώντας τις γυναίκες στις ισλαμικές κουλτούρες μπορείς να μελετήσεις τις πολιτικές ατζέντες της κοινωνίας, καθώς οι μουσουλμάνες υπόκεινται στους νόμους της εξουσίας.
Ποια είναι τα κοινά σημεία που ενώνουν τις γυναίκες στο έργο σας «WomenWithoutMen» που θα δούμε στο ΕΜΣΤ; Πού συναντιούνται οι διαφορετικότητές τους;
Όλες τους ψάχνουν για την ιδέα της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας μέσα από το δύσκολο παρελθόν τους. Ένα άλλο κοινό τους σημείο είναι ότι, είτε βρίσκονται σε κατάσταση τρέλας είτε λογικής, βρίσκουν το κουράγιο να δραπετεύσουν από την καταπιεστική ζωή τους. Μερικές από τις επιθυμίες και τις προσδοκίες τους είναι περισσότερο ρεαλιστικές ή ναρκισσιστικές, αλλά άλλων, όπως των Mahdkoht, Munis και Zarin, είναι περισσότερο πνευματικές. Μαζί προσπαθούν να βρουν μια κοινότητα όπου κάθε γυναίκα, με το δικό της τρόπο, θα έχει μια δεύτερη ευκαιρία για να ξαναρχίσει τη ζωή της, να πραγματοποιήσει τα όνειρά της. Φυσικά, ο οπωρώνας είναι ένα σουρεαλιστικό σκηνικό για μια τέτοια ουτοπική κοινότητα.
Ποια προσωπικά στοιχεία σας ανακαλύπτεται μέσα σε καθεμιά από τις ηρωίδες σας;
Ταυτίζομαι με καθεμιά από αυτές με ένα μοναδικό τρόπο. Για παράδειγμα, με το ενδιαφέρον της Μunis για τον πολιτικό ακτιβισμό, την εμμονή της Zarin με το σώμα και την αυτοτιμωρία όταν δέχεται κάποιας μορφής εξωτερική πίεση, την εμμονή της Farokh Legha με τα γηρατειά και την επιθυμία να την θαυμάζουν και να αρχίσει ξανά τη ζωή της και τέλος με το όνειρο της Faezeh να αποκτήσει μια απολύτως φυσιολογική οικογενειακή ζωή, κάτι που έχει χάσει εξαιτίας ενός βιασμού. Έτσι, με κάποιο τρόπο έχτισα τις προσωπικότητές τους έξω από τον κόσμο του μυθιστορήματος, προκειμένου να εξυπηρετήσω εμένα, να τις φέρω πιο κοντά σε εμένα.
Πώς προέκυψε η συνεργασία σας με το ΕΜΣΤ;
Η Άννα Καφέτση είναι από τους πρώτους επιμελητές στον κόσμο που ξεχώρισε τη δουλειά μου από τα πρώιμα στάδιά της και αργότερα, το 2003, μου ανέθεσε να δημιουργήσω την Mahdokht. Αισθάνομαι τεράστια ευγνωμοσύνη γι' αυτήν και για το μουσείο που υπήρξε γενναιόδωρο και υποστηρικτικό. Αισθάνομαι περήφανη που θα παρουσιάσω στην Ελλάδα το «Women without Men» και κυρίως στο ΕΜΣΤ που χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης διεθνώς εξαιτίας τον φιλόδοξων σχεδίων που εκπονεί. Επιπλέον, καθώς διαπιστώνω ότι η τέχνη μου αντιμετωπίζεται διαφορετικά από το κοινό που προέρχεται από διαφορετικές κουλτούρες, νιώθω έντονα πως εμείς οι Ιρανοί έχουμε πολλά κοινά σημεία με την ελληνική κοινότητα, καθώς λειτουργούμε κυρίως με το συναίσθημα και το πάθος παρά με όσα υπαγορεύουν τα πνευματικά ή πολιτικά θέματα. Αισθάνομαι ότι οι Έλληνες κατανοούν τη δουλειά μου πολύ πιο εύκολα απ' ό,τι οι άλλες διεθνείς κοινότητες.
Πώς προέκυψε η ιδέα να κάνετε ταινία μεγάλου μήκους το «WomenWithoutMen»;
Από την πρώτη στιγμή που είχα την ιδέα για το project «Women Without Men» ήξερα ότι θα γινόταν αυτό. Το εικαστικό κομμάτι έπρεπε να περιλαμβάνει μια σειρά από φωτογραφίες και βίντεο σχεδιασμένα για γκαλερί και μουσεία και το κινηματογραφικό μέρος θα ήταν μια ταινία μεγάλου μήκους σχεδιασμένη για τις κινηματογραφικές αίθουσες. Στην παρούσα φάση βρίσκομαι στον τελευταίο μήνα του post-production για το φιλμ, που αναμένεται να βγει στις αίθουσες μέχρι το τέλος της χρονιάς.
Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;
Περνάω αρκετό χρόνο στην Αίγυπτο όπου ετοιμάζω το επόμενο έργο μου. Θα γυριστεί στην έρημο, στο δυτικό τμήμα της χώρας. Θα αποτελείται και πάλι από μια ταινία μεγάλου μήκους καθώς και από μια σειρά φωτογραφιών αλλά και από μια performance. Πρόκειται για ένα ασπρόμαυρο βουβό φιλμ, με ένα χαρακτήρα-κλειδί. Η πλοκή είναι επηρεασμένη από ένα κλασικό χολιγουντιανό φιλμ της δεκαετίας του '30, το The Wind, όπου πρωταγωνιστούσε η διάσημη Λίλιαν Γκις. Πάντα αγαπούσα αυτό το φιλμ και την αφαίρεσή του, το δράμα μέσα σε ένα φυσικό τοπίο (την έρημο και τον άνεμο) ως βασικό στοιχείο της ψυχολογικής κατάστασης αυτής της γυναίκας. Ελπίζω να κάνω την ιρανική εκδοχή αυτού του κλασικού δυτικού φιλμ. Η κινηματογράφηση αρχίζει το Νοέμβριο του 2009.
σχόλια