9 Νοεμβρίου 1989. Εκατοντάδες νέοι με βαριοπούλες, αξίνες και σφυριά γκρεμίζουν το Τείχος σε ένα Βερολίνο που ζει την επιτάχυνση της Ιστορίας. Ήταν η ώρα της μεγάλης αισιοδοξίας, η στιγμή που πολλοί πίστευαν ότι όπου να ’ναι πέφτουν όλα τα εχθρικά σύνορα και οι τερατώδεις φράχτες του κόσμου: αυτός ήταν ο πολιτικός λυρισμός εκείνων των μηνών που χρωμάτισε τις απαρχές της δεκαετίας του ’90.
Θυμάμαι πως κι εγώ βρισκόμουν σε κάποια έξαρση, αν και γνώριζα καλά ανθρώπους βαθιά λυπημένους από τις εξελίξεις. Γι’ αυτούς η Ανατολική Γερμανία, η DDR, ήταν δωρεάν περίθαλψη, υψηλή εκπαίδευση και χρυσά μετάλλια στους Ολυμπιακούς. Έβλεπαν τον υπαρκτό σοσιαλισμό ως την απόδειξη ότι υπήρχε ένας άλλος κόσμος, ένα διαφορετικό –και φυσικά δικαιότερο– κοινωνικό σύστημα.
Στα μάτια τους οι δυτικές ελευθερίες –οι ίδιες οι δικές τους ελευθερίες– ήταν αυταπάτη ή προπαγανδιστική φούσκα. «Τι να την κάνεις την ελευθερία όταν είσαι άνεργος;» ρωτούσαν. Και είχαν, φυσικά, έτοιμη και την απάντηση, αφού μπορούσαν να σου δείξουν «κράτη χωρίς ανέργους».
Η ιστορία του Τείχους μοιάζει πια με μια σεκάνς από τον αιώνα των άκρων: μία από τις τελευταίες σκηνές ενός φιλμ που αρχίζει στην Πετρούπολη τον Νοέμβριο του 1917, για να κλείσει στο Βερολίνο εβδομήντα δύο χρόνια αργότερα.
Τότε ένιωθα πόσο δύσκολη ως αδύνατη είναι μια συζήτηση γι’ αυτά τα θέματα. Τι μπορεί να πει ο άπιστος με τον πιστό, και μάλιστα τον ευσεβή; Και αν ιεραρχείς διαφορετικά τις αξίες και κρίνεις αλλιώς τα πράγματα, πώς να συνομιλήσεις;
Πέρασαν έτσι είκοσι έξι χρόνια. Η ανατολικογερμανική εμπειρία έγινε γλυκόπικρο σινεμά, «ημερολόγια» της Στάζι, ποπ νοσταλγία για τα προλεταριακά εμβλήματα. Η ιστορία του Τείχους μοιάζει πια με μια σεκάνς από τον αιώνα των άκρων: μία από τις τελευταίες σκηνές ενός φιλμ που αρχίζει στην Πετρούπολη τον Νοέμβριο του 1917, για να κλείσει στο Βερολίνο εβδομήντα δύο χρόνια αργότερα. Το βέβαιο είναι πως για τους λυπημένους εκείνων των ημερών η Ιστορία στράβωνε ανεπανόρθωτα, έχανε τον βηματισμό και τις ελπίδες της. Όσο για τους χαρούμενους, δεν υπήρξαμε ποτέ ενιαία παράταξη. Άλλοι περίμεναν να ακουστεί ξανά το σύνθημα του Φρανσουά Γκιζό «πλουτίστε». Άλλοι αναζητούσαν μια νέα ισορροπία ανάμεσα στα κοινωνικά δικαιώματα και στις ατομικές ελευθερίες. Και κάποιοι τρίτοι ήθελαν απλώς να σταματήσει επιτέλους η διαίρεση της Ευρώπης και να περάσουμε σε άλλα κεφάλαια.
Πάντα, όμως, η Ιστορία είναι πιο περίπλοκη από τις προσδοκίες μας. Δεν υπακούει στα ηθικά παραγγέλματα ούτε στις ευχές μας. Κυρίως δεν κάνει το χατίρι στα απλουστευτικά σενάρια και στις προφητείες μας. Είναι αστάθμητη και ιδιότροπη, όπως και τα κίνητρα όσων τη φτιάχνουν και την υπομένουν.
Πριν από λίγες μέρες διάβασα ένα μεγάλο ρεπορτάζ στο «L’ Obs» για τον Βίκτορ Όρμπαν, τον δεξιό λαϊκιστή ηγέτη της Ουγγαρίας. Αναρωτιούνται τώρα οι παλιοί του σύντροφοι: μα πού πήγε εκείνος ο νέος του 1989 με τις φιλελεύθερες ευαισθησίες, το ανοιχτό μυαλό και τα ευγενή σχέδια;
Το ερώτημα δεν αφορά μόνο τον σημερινό δεξιό λαϊκιστή Όρμπαν αλλά το κοινωνικό κλίμα σε όλη σχεδόν την Ανατολική Ευρώπη, αυτή που η πτώση του Τείχους άλλαξε τη μοίρα της.
Γιατί ο ετερόδοξος δημοκρατικός φιλελευθερισμός του 1989 ηττήθηκε. Πρώτα από τους δημαγωγούς του πλούτου, τους ολιγάρχες και τους ψευτοφιλελεύθερους αριβίστες. Και έπειτα από τους επαγγελματίες του πατριωτισμού, τους νοσταλγούς του ισχυρού κράτους και τους θεματοφύλακες μιας χριστιανο-συντηρητικής ταυτότητας.
Η Ιστορία δεν είναι αδιατάρακτη πρόοδος προς το καλό. Κόβει δρόμους σε απρόβλεπτες κατευθύνσεις. Συντρίβει συχνά τα καλύτερα μυαλά μιας γενιάς για να αναδείξει τους επίμονους οπορτουνιστές και τους επαγγελματίες της επιβίωσης. Αλλά γι’ αυτούς τους συνομηλίκους μου που έκοβαν κομμάτια από το Τείχος εκείνον το Νοέμβριο, ανυποψίαστοι για τις αλλόκοτες φάρσες της Ιστορίας, ισχύουν τα λόγια του Μπέκετ: «Πάντα προσπάθεια. Πάντα αποτυχία. Δεν πειράζει. Προσπάθησε ξανά. Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα..».
