Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΤΟΥ κορωνοϊού συνοδεύτηκε από πολλαπλές απώλειες: ανθρώπινες, υλικές, κοινωνικές και, φυσικά, ψυχικές. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, υπολογίζεται ότι τουλάχιστον ένας στους δέκα πολίτες παγκοσμίως υποφέρει από ψυχικές ασθένειες. Σύμφωνα με διεθνή μελέτη, δε, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Lancet», τα περιστατικά μείζονος κατάθλιψης και αγχώδους διαταραχής έχουν αυξηθεί κατά 28% και 26% αντίστοιχα κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Τα περιοριστικά μέτρα, η έλλειψη κοινωνικής διάδρασης, οι θάνατοι χωρίς πένθος αλλά και η αβεβαιότητα που δημιούργησαν οι άγνωστες συνέπειες του ιού και η οικονομική αστάθεια όλους αυτούς τους μήνες έχουν τροφοδοτήσει τα ψυχικά προβλήματα. Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις; Γιατί οι γυναίκες βρίσκονται στις πιο ευάλωτες ομάδες; Τι συμβαίνει με τους νέους; Γιατί αυξήθηκαν οι αυτοκτονίες; Γιατί οι νέοι αργούν να φύγουν από το σπίτι τους; Απαντά ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος.
— Μελέτη του περιοδικού «Lancet» έδειξε ότι τα περιστατικά κατάθλιψης και άγχους αυξήθηκαν κατά ένα τέταρτο και πλέον παγκοσμίως το 2020 λόγω της πανδημίας Covid-19. Πώς το σχολιάζετε; Ποιες θα είναι οι συνέπειες;
Η οικονομική και κοινωνική ρευστότητα που επικρατεί στον σύγχρονο κόσμο δημιουργεί ανασφάλεια στους πολίτες και τους καθιστά ψυχικά ευάλωτους. Παράλληλα, ο άκρατος ατομικισμός, η έλλειψη αλληλεγγύης και η περιθωριοποίηση ευρέων κοινωνικών στρωμάτων ευνοούν την ανάπτυξη ψυχικών διαταραχών.
Όταν ξέσπασε η πανδημία του Covid-19 η ανθρωπότητα βρέθηκε αντιμέτωπη με έναν θανατηφόρο επισκέπτη. Κλειστήκαμε στα σπίτια μας, πολιορκημένοι από τον αόρατο εχθρό, ενώ διαταράχτηκε η κοινωνική και οικονομική ζωή σε όλον τον κόσμο. Απέναντι στον απρόσκλητο κίνδυνο που εμφανίστηκε τα περισσότερα άτομα ανέπτυξαν ανησυχία, καταθλιπτικό ή διωκτικό άγχος και κατάθλιψη. Για εμάς τους Έλληνες ήταν πιο δύσκολο, αφού η πανδημία ξέσπασε λίγο μετά την οικονομική κρίση, της οποίας τις επιπτώσεις βιώσαμε βίαια στην ψυχική μας υγεία.
Η διαχείριση αυτής της κρίσης εξαρτάται από την προσαρμοστική ικανότητα κάθε ψυχισμού, τη δυνατότητά του να επεξεργάζεται αυτό που τον πληγώνει, την αντοχή του στη μοναξιά. Έτσι, ένα τμήμα του πληθυσμού που είχε τις παραπάνω δυσκολίες εμφάνισε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές. Τα άτομα που ήδη ταλαιπωρούνταν από ψυχικές διαταραχές εμφάνισαν υποτροπή. Οι κοινωνικά ευάλωτοι και οι εργαζόμενοι στις κλινικές Covid-19 επίσης φάνηκε να θίγονται ιδιαίτερα. Γιατροί και νοσηλευτές αυτοκτόνησαν τους πρώτους μήνες της πανδημίας, όταν αυτή έμοιαζε ανίκητη.
Με αυτόν τον τρόπο ενέσκηψε μια ψυχιατρική πανδημία, η οποία θα χρειαστεί πολύ περισσότερο καιρό για να υποχωρήσει σε σχέση με την πανδημία του Covid-19. Μέσα στα σπίτια κρύβονται απελπισία, θυμός, μοναξιά που δαγκώνει, βία. Ένα μέρος τους μόνο βλέπουμε στην κοινωνική ζωή. Οι μεγάλες δυσκολίες εμφανίζονται όταν κλείνουν οι πόρτες.
— Πώς εξηγείτε το ότι οι γυναίκες επηρεάστηκαν περισσότερο από τους άνδρες και οι νεότεροι περισσότερο από τις μεγαλύτερες ηλιακές ομάδες;
Για τις ψυχικές διαταραχές, ιδιαίτερα την κατάθλιψη, την οποία εμφάνισαν οι γυναίκες, έχει ενοχοποιηθεί το αυξημένο στρες που βίωσαν αυτή την περίοδο. Γενικά επιβαρύνθηκαν περισσότερο από τους άνδρες επειδή δεν έχουν μόνο την επαγγελματική τους απασχόληση αλλά και την ευθύνη του σπιτιού. Ανέλαβαν επιπλέον υποχρεώσεις τόσο λόγω της τηλεκπαίδευσης που έκαναν τα παιδιά, όσο και λόγω της φροντίδας μελών της οικογένειας που μπορεί να αρρώστησαν.
Περισσότερο εκτεθειμένες είναι οι ασθενέστερες οικονομικά γυναίκες, εκείνες που εργάζονται σκληρά στις πόλεις ή στην επαρχία, ζουν μόνες τους, υπήρξαν θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Πολλές μελέτες αναφέρουν ότι οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις κατάθλιψης γυναικών είναι διπλάσιες από αυτές των ανδρών.
Ο άνθρωπος, από τη γέννησή του, αντιμετωπίζει έναν αφιλόξενο κόσμο, μια φύση πολλές φορές απειλητική αλλά και τα ένστικτα του, τα οποία ζητούν ικανοποίηση. Το να βρει μια ισορροπία με τον εξωτερικό κόσμο, με τους άλλους και ταυτόχρονα με τον εαυτό του είναι δύσκολο και, τελικά, δεν εξαρτάται από τον ίδιο.
Φαίνεται όμως ότι και οι νέοι επλήγησαν ιδιαίτερα, αφού σε αυτούς καταγράφηκαν σημαντικά ποσοστά με αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές, που κάποιες φορές συνοδεύονταν από αυτοκτονική συμπεριφορά. Οι έφηβοι και οι νέοι επηρεάστηκαν από το κλείσιμο των εκπαιδευτικών δομών και τον περιορισμό των κινήσεών τους, των αλληλεπιδράσεων με τους συνομηλίκους τους. Η κατάσταση εμφανίζεται δυσμενέστερη όταν στο σπίτι υπάρχουν οικονομικά προβλήματα, τοξικές οικογενειακές σχέσεις ή και βία.
Στην τελευταία περίπτωση ο νέος αδυνατεί να ξεφύγει από τη «φυλακή» του, όπως στο παρελθόν, και να βρει καταφύγιο στο σχολείο, στον αθλητισμό, στη μουσική, σε μια παρέα κ.λπ. Οι νέοι εμφανίζουν μεγαλύτερη νοσηρότητα από τους μεγαλύτερους ηλικιακά, γιατί ο ψυχισμός τους δεν έχει ωριμάσει ακόμα και στερείται εμπειριών που θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν να διαχειριστούν καταστάσεις κρίσεων.
— Η αυτοκτονία αποτελεί την έκτη αιτία θανάτου στο σύνολο του πληθυσμού και την τέταρτη στους νέους. Πόσο πρέπει να μας ανησυχήσουν ως κοινωνία αυτά τα στατιστικά στοιχεία;
Η αυτοκτονία συμβαίνει στο πλαίσιο ψυχικών διαταραχών όπως η κατάθλιψη, η ψύχωση, η μεταιχμιακή διαταραχή, ο αλκοολισμός κ.λπ. και δηλώνει ότι ο αυτόχειρας βρέθηκε σε ψυχικό και υπαρξιακό αδιέξοδο.
Ο άνθρωπος έχει δύο ένστικτα, τα οποία τον τροφοδοτούν με την ενέργεια που χρειάζεται για να ζήσει, να αναπαραχθεί, να απολαύσει: τη σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα. Ωστόσο, για να μπορέσει να ζήσει αρμονικά με τους άλλους θα πρέπει να εκπαιδεύσει αυτές τις ενορμήσεις, ώστε ο τρόπος ζωής του να είναι συμβατός με τους κοινωνικούς κανόνες.
Οι περιορισμοί στην ελευθερία που επιβάλλει ο πολιτισμός προκαλεί στον άνθρωπο μια δυσφορία. Η δυσκολία του ατόμου να διαχειριστεί το περιβάλλον του και τις απαιτήσεις των ενστίκτων του τού προκαλεί συχνά ψυχικές διαταραχές. Η αυτοκτονία είναι απότοκος της βίας που στρέφεται εναντίον του εαυτού.
Τις τελευταίες δεκαετίες η αυτοχειρία κατέστη σοβαρό κοινωνικό θέμα. Σχεδόν ένα εκατομμύριο θάνατοι από αυτοκτονία καταγράφονται κάθε χρόνο, με τα τελευταία είκοσι χρόνια το ποσοστό των αυτοκτονιών να έχει αυξηθεί περισσότερο από 30%. Το 2016 η αυτοκτονία καταγράφηκε ως η δεύτερη κύρια αιτία θανάτου στις ηλικίες από δέκα έως τριάντα τεσσάρων ετών. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, σε αρκετές χώρες η αυτοκτονία αποτελεί την τρίτη αιτία θανάτου στις ηλικίες δεκαπέντε-είκοσι τεσσάρων ετών, μετά τα ατυχήματα και τις ανθρωποκτονίες.
Αλλά και κάποια από τα ατυχήματα (τροχαία) θα μπορούσαν να αποδοθούν σε ασυνείδητη αυτοκτονική συμπεριφορά των νέων. Η πανδημία το 2020 επηρέασε αρνητικά ακόμα περισσότερο την ψυχική κατάσταση των παιδιών και των εφήβων, σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Τα παιδιά και οι έφηβοι που νοσηλεύτηκαν για αυτοκτονικές σκέψεις ή συμπεριφορές υπερδιπλασιάστηκαν. Η κοινωνία οφείλει να σκύψει πάνω στην αυτοκαταστροφικότητα και να μελετήσει τους παράγοντες επικινδυνότητας.
Οι άνδρες αυτοκτονούν συχνότερα από τις γυναίκες, αν και οι γυναίκες κάνουν περισσότερες απόπειρες αυτοκτονίας. Ο αριθμός των θανατηφόρων αποπειρών αυξάνει με την ηλικία. Μια καλή συμβίωση και μια ομαλή οικογενειακή ζωή μειώνουν σημαντικά τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Αντίθετα, η μοναχική ζωή και η κοινωνική απομόνωση αυξάνουν τον κίνδυνο.
Επίσης η ανεργία, η κακοποιητική απασχόληση, μια ψυχική διαταραχή αλλά και τα αιφνίδια στρεσογόνα συμβάντα (απώλεια, μετανάστευση, προσφυγιά κ.λπ.) αυξάνουν το ενδεχόμενο της αυτοκαταστροφικότητας. Ο σύγχρονος πολιτισμός, που χαρακτηρίζεται από την επικράτηση του αναπτυξιακού μοντέλου, της απληστίας και του καταναλωτισμού, ευνοεί την καλλιέργεια ενός ναρκισσιστικού προσωπείου εις βάρος του ανθρώπινου προσώπου.
Η κατάρρευση των ιδεολογιών και η υποβάθμιση παραδοσιακών θεσμών ‒ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες χώρες‒, που πλαισίωναν τον άνθρωπο (οικογένεια, θρησκεία, κόμματα κ.λπ.), τον ωθούν σε μια ατομιστική, ναρκισσιστική αναδίπλωση, σε μια υπερπροσπάθεια να διακριθεί σε αυτόν τον ρευστό κόσμο. Ο πολίτης-καταναλωτής ερημώνεται υπαρξιακά και δεν διαθέτει εξωτερικά στηρίγματα, συχνά πλημμυρίζεται από την ενόρμηση της καταστροφικότητας, η οποία θα στραφεί εναντίον του άλλου ή/και του εαυτού του.
— Σε πρόσφατη έρευνα της Eurostat είδαμε ότι οι νέοι Ευρωπαίοι αργούν να φύγουν από το πατρικό σπίτι. Στην Ελλάδα, μάλιστα, μένουν με τους γονείς ως την ηλικία των είκοσι εννέα ετών. Θα θέλατε να μας εξηγήσετε γιατί συμβαίνει αυτό;
Είναι αλήθεια ότι οι νέοι φεύγουν σχετικά αργά από το πατρικό τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ωστόσο με διαφοροποιήσεις. Στις βόρειες και τις κεντροευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα τις προτεσταντικές, οι νέοι εγκαταλείπουν το σπίτι των γονιών τους στα είκοσι ή λίγο αργότερα. Αντίθετα, στις χώρες της νότιας και της ανατολικής Ευρώπης οι νέοι φεύγουν γύρω στα τριάντα.
Πιο νωρίς φεύγουν οι νέοι στη Σουηδία (17,5 έτη) και πιο αργά στην Κροατία (32,4). Οι οικογένειες στη βόρεια και κεντρική Ευρώπη ευνοούν, αν δεν επιβάλλουν, την αυτονόμηση των νέων, σταματώντας να τους υποστηρίζουν οικονομικά μετά τις δευτεροβάθμιες σπουδές.
Η κοινωνία θα τους προσφέρει απασχόληση παράλληλα με τις σπουδές και θα χορηγήσει φοιτητικά δάνεια για σπουδές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οι γονείς σε εκείνες τις χώρες φαντάζονται τα παιδιά τους, από τότε που είναι μικρά, να πετάνε με τα δικά τους φτερά. Οι κοινωνίες, με κατάλληλους θεσμούς και λειτουργίες, βοηθούν στην αυτονόμηση των νέων.
Στις χώρες του Νότου η οικογένεια είναι πιο δεμένη απ’ ό,τι στον Βορρά και δεν εμπιστεύεται την πλαισίωση που προσφέρει η κοινωνία στο σπλάχνο της. Θεωρεί ότι η κοινωνία και η πολιτεία δεν αποτελούν αξιόπιστα στηρίγματα για τον νέο. Μέχρι να αυτονομηθεί οικονομικά και ψυχολογικά παραμένει για πολύ καιρό στην οικογένειά του.
— Διάβασα ότι ένα από τα δημοφιλέστερα μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Γέιλ είναι εκείνο της ευτυχίας. Διδάσκεται η ευτυχία; Με ποιους τρόπους μπορούμε να ανακαλύψουμε την ευδαιμονία;
Νομίζω ότι τέτοια μαθήματα είναι πολύ δελεαστικά, γιατί υπόσχονται ότι αν κάποιος ακολουθήσει τις συμβουλές-οδηγίες κάποιου ειδικού για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του, μπορεί να ξεφύγει από αυτά και να προσεγγίσει την ευτυχία.
Πράγματι, προσωρινά μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει. Θα βελτιωθεί ο ύπνος μιας ασθενούς, που διαταράχτηκε από την κατάχρηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όταν εκείνη πειστεί ότι πρέπει να αποσυνδεθεί από αυτά. Κάποιος άλλος θα ευαισθητοποιηθεί όταν καταλάβει ότι θα έχει κέρδος αν «ανοιχτεί» στους άλλους, όντας αλληλέγγυος με αυτούς, αντί να μαραζώνει σε έναν περίκλειστο ναρκισσισμό. Όμως τα βαθύτερα προβλήματα που γεννούν αυτές τις διαταραχές θα παραμένουν και όσο αυτά δεν αντιμετωπίζονται, η «ευτυχία», η «ευεξία» και η «ευδαιμονία», θα είναι πολύ επιδερμικές.
Ο άνθρωπος, από τη γέννησή του, αντιμετωπίζει έναν αφιλόξενο κόσμο, μια φύση πολλές φορές απειλητική αλλά και τα ένστικτα του, τα οποία ζητούν ικανοποίηση. Το να βρει μια ισορροπία με τον εξωτερικό κόσμο, με τους άλλους και ταυτόχρονα με τον εαυτό του είναι δύσκολο και, τελικά, δεν εξαρτάται από τον ίδιο. Στην εποχή μας τα προβλήματα στο περιβάλλον, στην κοινωνία, στην οικονομία, η βία που ξεσπάει σε πολλά επίπεδα, επιδεινώνουν την ψυχική υγεία, καθιστώντας την πρόσβαση στην ευτυχία δύσκολη υπόθεση.
Θα έλεγα ότι σε έναν πολιτισμό που απευθύνει τόση βία στη φύση και στους αδύναμους ανθρώπους θα ήταν τρελό να νιώθεις ευτυχής. Ωστόσο, μπορείς να νιώσεις στιγμές ευτυχίας όταν διεκδικείς τις επιθυμίες σου, όταν συναντιέσαι με τον άλλον, όταν, κυρίως, αγαπάς τον άλλον, όταν νιώθεις να αγαπιέσαι γι’ αυτό που είσαι, όταν δέχεσαι τις δυσκολίες της ζωής.
Ο Φρόιντ, ως νέος γιατρός, συμβούλευε τους νευρωτικούς ότι θα έπρεπε να μετατρέψουν την υστερική τους μιζέρια σε μια απλή καθημερινή δυστυχία. Αναγνώρισε δηλαδή ότι ο καθένας αντιμετωπίζει διλήμματα, προκλήσεις, ματαιώσεις, εν ολίγοις τα καθημερινά βάσανα. Και τώρα ζούμε σε έναν κόσμο που κλυδωνίζεται, όπου υπάρχει πολύς πόνος και δυσκολίες στην καθημερινότητα μας.
Το χειρότερο είναι ότι ο πολιτισμός μας τείνει να κλείσει την οδύνη σε τέσσερις τοίχους, όλο και περισσότερο τη θεωρεί σκάνδαλο και όχι ανθρώπινη συνθήκη. Το να έχεις επίγνωση αυτών των δυσκολιών και να αγωνίζεσαι για να τις ξεπεράσεις είναι ίσως αυτό που μπορεί να σε κάνει ευτυχή. Ο Καμί έλεγε ότι θα πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
