ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ η ταυτότητα των πολιτιστικών οργανισμών, ο ρόλος και η αποστολή των μουσείων έχουν επαναπροσδιοριστεί. Υιοθετώντας μια νέα στρατηγική, τα σύγχρονα μουσεία διευρύνουν τα επιστημονικά τους πεδία, προσελκύουν ευρύτερο κοινό και σχεδιάζουν δράσεις που ταιριάζουν στο προφίλ και τον σκοπό τους.
Πώς μπορούν λοιπόν τα μουσεία να σχηματίσουν νέα δίκτυα, ενισχύοντας παράλληλα την ποικιλομορφία και τη βιωσιμότητα; Με ποιους τρόπους οι πολιτιστικοί οργανισμοί μπορούν να εξελιχθούν σε ένα εργαλείο προαγωγής της ψυχικής υγείας;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα απαντηθούν στο 12ο Διεθνές Συνέδριο CoMuseum το οποίο θα επικεντρωθεί στη θεραπεία μέσω πολιτιστικών και δημιουργικών διεξόδων. Θα διερευνήσει πώς ο πολιτιστικός και δημιουργικός τομέας μπορεί να συμβάλει στην ανάκαμψη και την ανάπτυξη των κοινωνιών, των ιδρυμάτων και των ανθρώπινων σχέσεων. Το συνέδριο θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 7 Δεκεμβρίου από τις 12:00 μέχρι τις 19:00 στο Μουσείο Μπενάκη/Πειραιώς 138 με δυνατότητα live-streaming.
Το μουσείο θεωρείται στις μέρες μας συλλογικό αγαθό, ένας τρίτος χώρος συμπερίληψης και ακτιβιστικής δράσης που μπορεί να προωθήσει την ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κοινωνικής αλλαγής. Αφουγκράζεται τις ανάγκες της κοινωνίας, θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο των δράσεών του, δίνει βήμα για προσωπική έκφραση σε όλους και προωθεί τον κοινωνικό διάλογο.
Αναμφίβολα, η τέχνη θεραπεύει την ψυχή. Και σήμερα τα μουσεία έχουν μετασχηματιστεί από χώρους θέασης σε χώρους εκπαίδευσης και ολιστικής εμπειρίας. Στη λογική αυτή πραγματοποιείται και το συνέδριο CoMuseum, μια από τις θεματικές του οποίου θα είναι η σχέση των μουσείων με την ψυχική υγεία. Γι’ αυτό απευθυνθήκαμε σε τρεις ομιλήτριες του συνεδρίου προκειμένου να μας καθοδηγήσουν σε αυτές τις καινούργιες συνθήκες.
Angela Lombardi
Διευθύντρια Εξωστρέφειας και Ενεργής Συμμετοχής Κοινού στο North Carolina Museum of Art
διευθύντρια Εξωστρέφειας και Ενεργής Συμμετοχής Κοινού στο North Carolina Museum of Art
— Αν είχατε απέναντί σας έναν νέο, πώς θα προσπαθούσατε να τον πείσετε ότι τα μουσεία μπορούν να αποτελέσουν καταλύτες για την προαγωγή της ψυχικής και κοινωνικής υγείας;
Έχω καταφέρει να περάσω πολύ χρόνο στις αίθουσες του μουσείου με νέους ανθρώπους οι οποίοι δεν είχαν πατήσει ποτέ ξανά σε τέτοιους χώρους και ποτέ δεν φανταζόμουν ότι θα το έκαναν. Αντί λοιπόν να τους κατευθύνω σε ένα προκαθορισμένο συμπέρασμα ή να εργαστώ για να τους πείσω άμεσα, πάντα άφηνα την εμπειρία τους να με καθοδηγήσει.
Η αναπόφευκτη συζήτηση που ακολουθεί αποκαλύπτει πως η τέχνη έχει την ικανότητα να δημιουργεί διασυνδέσεις με αυθεντικά συναισθήματα –καλά και κακά–, να αναδύει νοσταλγία ή να δημιουργεί αναμνήσεις.
Συγχρόνως, τους έχω καθοδηγήσει στους φυσικούς χώρους και τους έχω κάνει να αισθανθούν άνετα, αλλά υπό αυτές τις συνθήκες έχουν αποκτήσει τις δικές τους συνδέσεις με την τέχνη. Όταν μοιράζονται τις αντιδράσεις τους κοιτώντας ένα έργο τέχνης ή στο μουσείο συνολικά, μαθαίνω κι εγώ μαζί τους. Η συναισθηματική κατάσταση που επιδεικνύουν εκείνη τη στιγμή τα λέει όλα. Αν μετά μου πουν ότι θέλουν να βοηθήσουν και άλλους να έχουν αυτή την εμπειρία, αυτό είναι το καλύτερο.
— Τι συμβαίνει όταν ένα μουσείο υποχωρεί από τον παραδοσιακό διδακτικό του ρόλο και γίνεται ένας χώρος θεραπείας και κοινότητας;
Όταν ένα μουσείο χτίζει ενεργά μια κοινότητα έξω από τα τείχη του, το ίδρυμα συνηθίζει περισσότερο να ακούει και ασχολείται λιγότερο με μια ατζέντα που δεν περιλαμβάνει αυθεντικές εμπειρίες. Πιστεύω ότι έχουμε πολλά να μάθουμε από τα αντικείμενα, τα έργα τέχνης και τη χιλιάδων ετών δημιουργική παραγωγή της ανθρωπότητας.
Η μάθηση μπορεί να έχει καταλυτικό ρόλο στην ανθρώπινη κλίμακα ενσυναίσθησης και αναστοχασμού. Όταν ο προγραμματισμός μπορεί να φέρει στο μουσείο ανθρώπους που παραδοσιακά δεν έρχονται για την εμπειρία της θέασης τέχνης και να «δουν» με μια νέα οπτική αυτά τα αντικείμενα, με μη παραδοσιακά μέσα, όπως ένα μάθημα διαλογισμού ή μια ανάγνωση ποίησης, μας δίνει την ευκαιρία να δημιουργήσουμε νέες συνδέσεις.
— Ποια είναι η δική σας εμπειρία ως διευθύντριας Εξωστρέφειας και Ενεργής Συμμετοχής Κοινού στο North Carolina Museum of Art;
Είμαι τυχερή που έχω τη συχνή εμπειρία ουσιαστικών συναντήσεων με μια ποικιλία καλλιτεχνών, μαθητών, ηλικιωμένων, ειδικών και επισκεπτών οι οποίοι για πρώτη φορά αλληλεπιδρούν με την τέχνη. Μου αρέσει αυτό που κάνω, νομίζω ότι κάνουμε την καλύτερη δουλειά. Μπορούμε να δούμε την αλλαγή που συμβαίνει στα πρόσωπα των ανθρώπων όταν έρχονται σε επαφή με την τέχνη και κάνουμε συζητήσεις που μας θυμίζουν τη δύναμη της τέχνης σε καθημερινή βάση.
Μαρία Κοκορότσκου
Μουσειολόγος και εκπαιδευτικός θεάτρου/δράματος, επιμελήτρια Εκπαίδευσης στο MOMus
Μουσειολόγος και εκπαιδευτικός θεάτρου/δράματος, Επιμελήτρια Εκπαίδευσης στο MOMus
— Λαμβάνοντας υπόψη τις σύγχρονες θεωρίες μάθησης και γνώσης, πώς μπορούμε να ενδυναμώσουμε τον κοινωνικό ρόλο του μουσείου;
Το μουσείο οφείλει να υποστηρίζει τους ανθρώπους και να υπηρετεί τις ανάγκες τους και αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν είναι ενεργό και αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας. Το μουσείο θεωρείται στις μέρες μας συλλογικό αγαθό, ένας τρίτος χώρος συμπερίληψης και ακτιβιστικής δράσης που μπορεί να προωθήσει την ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κοινωνικής αλλαγής. Αφουγκράζεται τις ανάγκες της κοινωνίας, θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο των δράσεών του, δίνει βήμα για προσωπική έκφραση σε όλους και προωθεί τον κοινωνικό διάλογο.
Επίσης, μέσα από προγράμματα διά βίου μάθησης και εκπαίδευσης προσφέρει στους επισκέπτες του εργαλεία, πρακτικές και εφόδια για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής: το αίσθημα της μοναξιάς και το τραύμα της πανδημίας, την ενημέρωση για την πρόληψη της ασθένειας, αλλά και την κλιματική αλλαγή.
Ειδικά στο MOMus γίνεται μια πολύ μεγάλη προσπάθεια οι εκθέσεις και οι δράσεις μας να επικεντρώνονται γύρω από σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα που απασχολούν και προβληματίζουν, όπως ο καπιταλιστικός ρεαλισμός, η πραγματικότητα και η παραπληροφόρηση, το μέλλον, η γεωκουλτούρα.
Γίνονται επίσης δράσεις που δίνουν βήμα προσωπικής έκφρασης και ενεργού συμμετοχής, όπως προγράμματα για εφήβους με βάση τη θεωρία των Κοινών, σχεδιασμός εκθέσεων με την ενεργό συμμετοχή του κοινού, open calls κ.λπ.
— Τι σημαίνουν για σας οι λέξεις «φροντίδα» και «θεραπεία» και τι είναι αυτό που προσδοκάτε από τη συμμετοχή σας στο συνέδριο του Μουσείου Μπενάκη;
Στην εποχή μας έχουμε κατανοήσει πλέον ότι η υγεία καθορίζεται από πλήθος κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων και δεν περιορίζεται μόνο στη διάγνωση σωματικών συμπτωμάτων.
Φροντίδα εκ μέρους του μουσείου σημαίνει ότι υποστηρίζει την ψυχική υγεία και την ευημερία των ανθρώπων. Τους βοηθά να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας, τους ανοίγει καινούριους ορίζοντες, τους προσφέρει ψυχική ανάταση, ίσως να τους προσφέρει και λύσεις σε προβλήματα που δεν έχουν σκεφτεί πώς να τα διαχειριστούν. Τους βοηθά να έχουν ενσυνειδητότητα στο παρόν και να αναρωτηθούν για το μέλλον.
Τα αντικείμενα των εκθέσεων και των συλλογών των μουσείων είναι το μέσο για να εκφραστούν δύσκολα και πολλές φορές ανομολόγητα συναισθήματα, τα δημιουργικά εργαστήρια βοηθούν στην καταπολέμηση του άγχους και στην ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης. Και φυσικά εκείνο που προσφέρει η επίσκεψη στο μουσείο είναι η κοινωνικοποίηση των ανθρώπων, που επιδρά θετικά στο σώμα και στην ψυχή, μπορεί να καθυστερήσει τα συμπτώματα της άνοιας αλλά και να λειτουργήσει θετικά ακόμη και στην αντιμετώπιση του καρκίνου.
Στο MOMus υλοποιούμε μια σειρά εργαστηρίων που στοχεύουν στην ευημερία του κοινού, όπως εργαστήρια προσωπικής διευρεύνησης μέσω εικαστικής ψυχοθεραπείας, δημιουργικής γραφής, ακόμη και γιόγκα. Επίσης, υλοποιούμε μια σειρά εργαστηρίων εικαστικής ψυχοθεραπείας για ασθενείς με άνοια, ψυχικές ασθένειες και για ογκολογικούς ασθενείς.
Ως εκ τούτου θεωρώ ότι με τη συμμετοχή μου στο συνέδριο του Μουσείου Μπενάκη θα έχω τη δυνατότητα να ανταλλάξω απόψεις και προβληματισμούς με άλλους συναδέλφους και να θέσουμε όλοι μαζί τις βάσεις για το μέλλον αυτών των δράσεων που πιστεύω ότι θα διευρυνθούν ακόμη περισσότερο.
Μάρλεν Μούλιου
Επίκουρη καθηγήτρια Μουσειολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της Ειδικής Διατμηματικής Επιτροπής του ΠΜΣ Μουσειακών Σπουδών
επίκουρη καθηγήτρια Μουσειολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και μέλος της Ειδικής Διατμηματικής Επιτροπής του ΠΜΣ Μουσειακών Σπουδών
— Μπορούμε να πούμε ότι η επίσκεψη σε ένα μουσείο είναι ένα είδος ψυχοθεραπείας;
Στην ερώτηση αυτή θα βιαστώ να απαντήσω χωρίς πολλή σκέψη θετικά, γιατί πιστεύω βαθιά στη μεταμορφωτική δύναμη των μουσείων, τόσο ως μουσειολόγος που συνεχώς εξερευνά τον κόσμο τους και τις πολλαπλές τους ποιότητες (μεταξύ άλλων και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες) αλλά και ως απλή λάτρης των μουσείων, κάθε μορφής και μεγέθους.
Όμως, τι είναι μουσείο και τι είναι ψυχοθεραπεία; Και αν η παγκόσμια μουσειακή κοινότητα δυσκολεύτηκε να φτάσει σε έναν νέο, κοινής αποδοχής ορισμό του μουσείου, φανταστείτε πόση συζήτηση (χρήσιμη σε κάθε περίπτωση) θα χρειαστεί για την αποδοχή της παραδοχής ότι «ένα μουσείο είναι ένα είδος ψυχοθεραπείας».
Πάντως το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων ανακοίνωσε μόλις χθες (και αυτό είναι πολύ ενθαρρυντικό) ότι το 2023 η Διεθνής Ημέρα Μουσείων θα είναι αφιερωμένη στο θέμα αυτό, «μουσεία και ψυχική υγεία», εστιάζοντας στο πώς μπορούν να βοηθήσουν τους πολίτες να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που δημιουργεί η κοινωνική απομόνωση, η μοναξιά, ο φόβος και πολλές άλλες δυσάρεστες καταστάσεις που προϋπήρχαν του Covid αλλά οξύνθηκαν λόγω αυτού.
Σε κάθε περίπτωση, αν στόχος της ψυχοθεραπείας είναι σε μεγάλο βαθμό η επίγνωση και η αποδοχή του εαυτού, τα μουσεία έχουν τη δύναμη και τη δυνατότητα να προσφέρουν ευκαιρίες για πολλαπλές συνδέσεις με τον εαυτό μας και με τους άλλους, να μας κινητοποιήσουν και να μας συν-κινήσουν.
Μπαίνοντας σε ένα μουσείο, μπορούμε (αν το επιτρέψουμε στον εαυτό μας) να μειώσουμε την ένταση που κουβαλά η πόλη και μας την επιβάλλει, να αλλάξουμε ρυθμό στο βάδισμά μας, στο σώμα, στον νου και την ψυχή μας, για να δεχτούμε τα ερεθίσματα που μπορούν να μας προσφέρουν μια προσωπική εμπειρία «ψυχοθεραπείας». Και αυτά τα ερεθίσματα είναι πάμπολλα, όχι όμως πάντα εύκολο να τα εντοπίσουμε, να τα κατανοήσουμε και να τα αξιοποιήσουμε.
Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικός, συχνά καταλυτικός, ο ρόλος του έμψυχου δυναμικού των μουσείων, που θα προετοιμάσει με γνώση και ενσυναίσθηση πολυτροπικές και διεπιστημονικές διεργασίες για τη σύνδεση των επισκεπτών με τα εκθέματα, με ιδέες, με νοήματα, με άλλους επισκέπτες, με όνειρα και ονειρέματα, πιθανότατα με δύσκολες μνήμες, με την πολυπλοκότητά μας ως ανθρώπων, με τους εσωτερικούς πολλαπλούς εαυτούς μας.
Μου αρέσει πολύ να σκέφτομαι το μουσείο όχι μόνο ως έναν τόπο με αντικείμενα προς φύλαξη και θέαση και με ποικίλες δράσεις για τους επισκέπτες, αλλά ως ένα έργο κοινωνικής παρέμβασης υλοποιούμενο μέσω του μουσείου, στο οποίο θα πρέπει να επιστρέφει κανείς τακτικά για να βρίσκει νέες απαντήσεις σχετικά με την ανθρώπινη κατάσταση και να καλλιεργεί σπόρους ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον για τον εαυτό του και την κοινωνία.
Για μένα ένα μουσείο που καταφέρνει να δημιουργεί και να ενισχύει τέτοιες συνδέσεις όσο και συνδέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους είναι ένα πολύ καλό μουσείο.
— Τα προγράμματα ψυχικής υγείας απασχολούν ολοένα και περισσότερο τη μουσειακή κοινότητα σε παγκόσμια κλίμακα. Τι είναι αυτό που χρειάζεται προκειμένου τα μουσεία μας να γίνουν πιο συμπεριληπτικά;
Η συμπερίληψη είναι μια έννοια σύνθετη και πολυεπίπεδη. Για να γίνει πράξη, πρέπει πρώτα να αποτελέσει κοινό όραμα που θα αποδεχτούν όλοι οι εμπλεκόμενοι στη λειτουργία ενός μουσείου, δηλαδή από τη διοίκηση και το προσωπικό του όσο και από την ίδια την κοινωνία μέσα στην οποία λειτουργεί το μουσείο.
Χρειάζεται πραγματικός διάλογος των ανθρώπων των μουσείων με τους κοινωνικούς εταίρους, άνοιγμά τους στις ανάγκες των πολιτών, κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις, τολμηρές πολιτικές και σωστές στρατηγικές κινήσεις για την έμπρακτη και ουσιαστική εφαρμογή της συμπερίληψης, τακτική επανεκπαίδευση του προσωπικού του μουσείου (σε όλες τις θέσεις) με στόχο την κατανόηση της έννοιας και των στόχων της συμπερίληψης, οικονομική ενίσχυση των μουσείων ώστε να μπορούν να υλοποιήσουν με επάρκεια προγράμματα συμπερίληψης. Χρειάζεται ενσυναίσθηση, ειλικρίνεια και δέσμευση σε μια ουσιαστική κοινωνική αλλαγή. Χρειάζονται ακόμη διακηρύξεις και μανιφέστα συμπερίληψης (και υπάρχουν αρκετά τέτοια κείμενα στο εξωτερικό) γιατί και αυτά στέλνουν ηχηρά μηνύματα.
Για παράδειγμα, ο φετινός μεγάλος νικητής του βραβείου European Museum of the Year Award, το Museum of the Mind στο Haarlem της Ολλανδίας, ξεχωρίζει ως ένα μουσείο-πρότυπο συμπερίληψης, μια επιτομή της δύναμης των μουσείων στον κοινωνικό ιστό. Ανάμεσα στα άλλα πολλά και καλά που κάνει η ομάδα του, βρίσκω καταπληκτική την ιδέα της να εγκαταστήσει στην τελευταία αίθουσα του μουσείου ένα μεγάλο, συμμετοχικό ακτιβιστικό έκθεμα-εγκατάσταση, που χτίζεται κομμάτι-κομμάτι και επιτελεστικά από κάθε επισκέπτη. Εκεί ο επισκέπτης καλείται να συμμετάσχει στην αποστολή του μουσείου συνυπογράφοντας τη Διακήρυξη του Ανοικτού Νου με μια δική του δήλωση.
Στον νέο ορισμό του μουσείου που ψηφίστηκε από την Ολομέλεια του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων στην Πράγα τον Αύγουστο του 2022 η έννοια της συμπερίληψης είναι παρούσα, αν και όχι στην πρώτη φράση του ορισμού ως ενδείκτης της θεμελιώδους σημασίας της για τη λειτουργία κάθε μουσείου. Ωστόσο η παρουσία της σε αυτόν τον παγκόσμιο κοινώς αποδεκτό ορισμό είναι μια καλή αρχή.
Το 12ο Διεθνές Συνέδριο CoMuseum θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 7 Δεκεμβρίου από τις 12:00 μέχρι τις 19:00 στο Μουσείο Μπενάκη/Πειραιώς 138 με δυνατότητα live-streaming.
