Σε μια εποχή που η επικοινωνία είναι πιο εύκολη από ποτέ η μοναξιά αποτελεί μια σκληρή πραγματικότητα. Aναμφισβήτητα, μία από τις δυσάρεστες πτυχές της πανδημίας είναι το αίσθημα της αυξανόμενης μοναξιάς. Ο κορωνοϊός περιόρισε την ανθρώπινη παρουσία, μίκρυνε ή ελαχιστοποίησε το όριο των ατόμων στις παρέες, ενίσχυσε τον φόβο απέναντι στους άλλους και κυρίως ανέδειξε με τον χειρότερο τρόπο εκείνο το βαθύ αίσθημα της απόγνωσης του να πεθαίνεις μόνος.
Η μοναξιά, όπως υποστηρίζουν πολλοί ειδικοί, είναι μια πραγματική κρίση της δημόσιας υγείας, γι' αυτό τα τελευταία χρόνια αυξάνονται οι επιστήμονες που ισχυρίζονται ότι η μοναξιά, μαζί με την κατάθλιψη, πολύ σύντομα θα αποτελούν τις μεγάλες επιδημίες του 21ου αιώνα. Ταυτόχρονα, ερευνητές ήδη αναπτύσσουν φάρμακα για να περιορίσουν τα συμπτώματά της, αφού έρευνες έχουν δείξει ότι η μοναξιά και η κοινωνική απομόνωση μπορεί να είναι τόσο επιζήμιες για τη σωματική υγεία όσο το κάπνισμα 15 τσιγάρων την ημέρα. Συγκεκριμένα, η έλλειψη κοινωνικών σχέσεων είναι ένας παράγοντας που αυξάνει την πιθανότητα θνησιμότητας κατά 26%.
Τα διεθνή ΜΜΕ μιλούν συχνά για μια νέα επιδημία, αφού όλο και περισσότεροι άνθρωποι προσβάλλονται από αυτήν. Είναι χαρακτηριστικό ότι γι' αυτόν τον λόγο η βρετανική κυβέρνηση όρισε πριν από δύο χρόνια υπουργό Μοναξιάς.
Η κοινωνική απομόνωση και οι επιπτώσεις της δεν αφορούν πλέον μόνο τους ηλικιωμένους αλλά και τους νέους. Σε σχετικό ρεπορτάζ του «Atlantic» γράφτηκε ότι στην τηλεφωνική γραμμή για νέους που ενδιαφέρονται να επικοινωνήσουν με τον Βρετανό υπουργό Μοναξιάς ένας από τους ανθρώπους που άφησαν μήνυμα περιέγραφε την εμπειρία τού να ζει αποξενωμένος σε μια μεγάλη πόλη: «Κάθομαι στο σπίτι μου και παρακολουθώ τους ανθρώπους καθώς περπατούν και σκέφτομαι: "Πώς είμαι τόσο μόνος σε ένα μέρος με τόσο πολλούς ανθρώπους;"».
Η μοναξιά μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ωριμάσει και να σκεφτεί την πηγή της δυστυχίας του, να σκεφτεί αυτά που τον εμποδίζουν να βρει την ισορροπία του. Αυτό θα συμβεί όταν μπορέσει να προσδώσει νόημα στη μοναξιά του και να εξημερώσει τα άγχη του, εντάσσοντάς τα στην ψυχική του ιστορία. Τότε μπορεί να προσεγγίσει τον αληθινό του εαυτό και να δημιουργήσει ουσιαστικές σχέσεις με τους άλλους.
Ωστόσο, σύμφωνα με ρεπορτάζ της εφημερίδας «The Guardian» που δημοσιεύτηκε πριν από λίγες μέρες, στη Σουηδία εξελίσσεται ένα καινοτόμο κοινωνικό πείραμα, στο πλαίσιο του οποίου πολίτες διαφορετικών ηλικιών συμβιώνουν σε δημοτικό συγκρότημα κατοικιών. Συγκεκριμένα, στην πολυκατοικία Σόλμπο που βρίσκεται στην κωμόπολη Χέλσινμπορ, στα δυτικά παράλια της Σουηδίας, γίνεται μια προσπάθεια καταπολέμησης της μοναξιάς και προώθησης της κοινωνικής συνοχής και της δημιουργικής συνύπαρξης διαφορετικών γενεών.
Διαθέτει τέσσερις ορόφους και 51 διαμερίσματα, τα οποία φιλοξενούν 72 ανθρώπους. Κάθε όροφος περιλαμβάνει γυμναστήριο, αίθουσα γιόγκα, βιβλιοθήκη και κοινόχρηστη κουζίνα. Οι περισσότεροι απ' τους μισούς ενοίκους είναι άνω των 70 ετών, ενώ οι υπόλοιποι είναι μεταξύ 18 και 25. Στο συμβόλαιο που καλούνται να υπογράψουν δεσμεύονται να περνούν τουλάχιστον δύο ώρες την εβδομάδα κάνοντας παρέα με τους γείτονές τους.
Έτσι, ένας 92χρονος κάτοικος του Σόλμπο, συνταξιούχος δάσκαλος, διδάσκει σουηδικά σε Αφγανούς πρόσφυγες, ενώ άλλος ένοικος, για παράδειγμα, τους μαθαίνει να οδηγούν. Την ίδια στιγμή, οι νεαροί ένοικοι βοηθούν τους ηλικιωμένους στη χρήση συσκευών υψηλής τεχνολογίας, όπως και για να αποκτήσουν πρόσβαση σε σελίδες κοινωνικής δικτύωσης.
Πρόσφατο δημοσίευμα των «Financial Times» επικεντρώθηκε στη σχέση μοναξιάς - πολιτικής μισαλλοδοξίας, επισημαίνοντας ότι το αίσθημα τού να μην ανήκεις πουθενά αγγίζει την ουσία της ολοκληρωτικής κυβέρνησης. Ειδικότερα, στις ΗΠΑ τρεις στους πέντε θεωρούν τον εαυτό τους «μοναχικό τύπο», ενώ στη Γερμανία δύο στους τρεις πιστεύουν ότι η μοναξιά είναι σοβαρό πρόβλημα. Η οικονομική ύφεση, η παγκοσμιοποίηση και ο αυτοματισμός έχουν αυξήσει τον αριθμό των ατόμων που νιώθουν είτε αόρατοι είτε ότι τους πνίγει το αίσθημα του αποκλεισμού.
Γιατί, άραγε, νιώθουμε σήμερα περισσότερο μόνοι από ποτέ; Πόσο έχει συμβάλει η πανδημία στην αύξηση της μοναξιάς; Ποιες είναι οι επιπτώσεις; Απαντά ο ψυχίατρος - ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος.
— Είναι η μοναξιά η νέα επιδημία της εποχής;
Όντως η μοναξιά είναι ένα μεγάλο πρόβλημα της εποχής μας. Σήμερα οι άνθρωποι είμαστε πιο απομονωμένοι από ποτέ. Όλο και περισσότεροι ζουν μόνοι τους. Στη ρευστή κοινωνική πραγματικότητα που ζούμε επικρατεί ανασφάλεια και βία. Ο ατομικισμός ενισχύεται και η αλληλεγγύη συρρικνώνεται σε έναν αλλοτριωμένο κόσμο.
Οι πόλεις δεν είναι πλέον τόποι συνάντησης και ανταλλαγής ιδεών μεταξύ των ανθρώπων αλλά χώροι εργασίας και δικτύων κυκλοφορίας. Η μοναξιά δεν αφορά μόνο όσους ζουν μόνοι αλλά και άτομα που ζουν μαζί με άλλους. Όσο χαλαρώνουν οι παραδοσιακοί θεσμοί και οι δεσμοί των ανθρώπων τόσο η μοναξιά απλώνεται.
Βέβαια, κάποιοι απολαμβάνουν τη μοναξιά τους με τη μορφή της μοναχικότητας. Δεν αναζητούν απαραίτητα τους άλλους, αλλά μπορούν να μένουν μόνοι, να διαβάζουν, να ονειροπολούν, να ακούν μουσική ή και να μην κάνουν τίποτα. Άλλοι, όμως, δεν αντέχουν να μένουν μόνοι και αναζητούν ένα στήριγμα. Είναι αυτοί που η μοναξιά τούς «δαγκώνει» με τα άγχη, τους βαραίνει το σώμα με τη θλίψη, τους αδειάζει την ψυχή.
Έτσι, προσπαθώντας να ξεφύγουν, επιχειρούν να βρουν διαφυγή σε εφήμερα πράγματα για να μη νιώθουν οδύνη. Το αίσθημα της μοναξιάς τούς σπρώχνει διαρκώς να φεύγουν από οτιδήποτε ανακαλεί τις πληγές τους, απ' ό,τι τους κάνει να νιώθουν τις ρωγμές τους. Η έλξη της μοναξιάς τούς ωθεί να επαναλαμβάνουν ψυχαναγκαστικά αποτυχίες που οδηγούν σε νέα τραύματα.
— Η μοναξιά είναι πάντα παρούσα στη ζωή μας;
Ναι, ένας άνθρωπος συναντάει τη μοναξιά από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό του, σε κάθε στιγμή απομάκρυνσης από αγαπημένο του πρόσωπο. Η πρώτη και περισσότερο τραυματική μοναξιά είναι την ώρα της γέννησης, όταν το μωρό χάνει τον «παράδεισο» της μήτρας. Ύστερα, ακολουθεί η μοναξιά τη απομάκρυνσης από το μητρικό στήθος, ο απογαλακτισμός. Μετά, θα έρθει η στιγμή που το παιδί θα αφήσει την ασφάλεια του σπιτιού του για να πάει στο σχολείο.
Στις παραπάνω καταστάσεις, όπως και σε όλες τις ωριμοποιητικές διαδικασίες που οδηγούν στην αυτονόμηση, αλλά και κατά τη διαμόρφωση της σεξουαλικής ταυτότητας, μπορεί να βιωθούν άγχη θανάτου, καταδιωκτικά άγχη ή και καταθλιπτικά για απώλειες που είχε. Οι τραυματισμοί που το παιδί δεν μπορεί να επεξεργαστεί θα δημιουργήσουν ψυχικά κενά. Στην εφηβεία, στην ενηλικίωση ή σε κρίσιμες περιόδους (θάνατος, διαζύγιο, ανεργία κ.λπ.) αυτά τα άγχη μπορεί να αναδυθούν και να οδηγήσουν σε ψυχική αποσταθεροποίηση.
Η μοναξιά, ωστόσο, μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ωριμάσει και να σκεφτεί την πηγή της δυστυχίας του, να σκεφτεί αυτά που τον εμποδίζουν να βρει την ισορροπία του. Αυτό θα συμβεί όταν μπορέσει να προσδώσει νόημα στη μοναξιά του και να εξημερώσει τα άγχη του, εντάσσοντάς τα στην ψυχική του ιστορία. Τότε μπορεί να προσεγγίσει τον αληθινό του εαυτό και να δημιουργήσει ουσιαστικές σχέσεις με τους άλλους.
— Όλο και περισσότεροι άνθρωποι απομονώνονται. Πόσο έχει συμβάλει η πανδημία στο φαινόμενο αυτό;
Είναι γεγονός ότι η πανδημία απομόνωσε τους ανθρώπους σημαντικά, αλλά ίσως πρόσφερε και ευκαιρίες στον καθένα να αναμετρηθεί με τους φόβους του. Ο φόβος που νιώθουμε για τον κορωνοϊό μοιάζει αρκετά με τους χειρότερους φόβους που κρύβουμε μέσα μας. Ο κόσμος αλλάζει, μεταμορφώνεται, γίνεται ανοίκειος και απειλητικός. Αποφεύγουμε τους φίλους που αγκαλιάζαμε μέχρι χθες, αφού τους νιώθουμε δυνητικά ως πηγή μόλυνσης, διαψεύδοντας την πιθανότητα εμείς να είμαστε οι φορείς του ιού.
Για κάποιους αυτή η κατάσταση είναι αφόρητη και ενδέχεται να αρνηθούν ακόμα και την ύπαρξη του ιού και να αμφισβητήσουν την ενδεδειγμένη αντιμετώπισή του. Θα αρνηθούν να απομονωθούν. Τότε εμφανίζονται τα σενάρια συνωμοσίας και οι αποδιοπομπαίοι τράγοι. Από την άλλη, το άτομο που δεν διαψεύδει την πραγματικότητα απομονώνεται για να νιώσει ασφαλές. Σύντομα, όμως, χωρίς ψυχικό στήριγμα, η μοναξιά θα κυριαρχήσει. Πολλοί ασθενείς μου ένιωσαν την περίοδο του εγκλεισμού, αλλά και στη συνέχεια, άγχος, θλίψη, απελπισία, θυμό για τον ιό, και όχι μόνο. Με αφορμή αυτόν, σαν να ξαναζωντάνεψαν παλιές αγωνίες και τρόμοι.
Θετικό βήμα είναι όταν οι τραυματικές εμπειρίες που προκάλεσαν τα παραπάνω επώδυνα συναισθήματα μπορούν να γίνουν προσιτές, συχνά χάρη στα όνειρα, και να εκφραστούν. Όταν το τραύμα μπορέσει να εκφραστεί, η αγωνία του ατόμου ησυχάζει. Πλουτίζει υπαρξιακά και νιώθει να ξαναγεννιέται, έστω κι αν αυτό γίνει μέσα από τον πόνο.
— Ποιες είναι οι επιπτώσεις στην ψυχική αλλά και στη σωματική υγεία του σύγχρονου ανθρώπου;
Το θέμα της επιβίωσης αποτελεί επείγον μέλημα του σύγχρονου ανθρώπου σε έναν πολιτισμό που ανέχεται να καταστρέφονται οικοσυστήματα και χώρες με μοναδικό στόχο το κέρδος και την «ανάπτυξη». Ωστόσο, η κοινοποίηση της σοβαρότητας του προβλήματος από αρμόδιους οργανισμούς (ΟΗΕ) ή τους περιβαλλοντολόγους δεν εντυπωσιάζει πλέον τους ανθρώπους, οι οποίοι δεν αντιδρούν, λες και είναι σε λήθαργο.
Νομίζω ότι το να μιλάμε διαρκώς για την επερχόμενη Αποκάλυψη δημιουργεί στους πολίτες μια νοοτροπία πολιορκίας, η οποία μάλλον τους μουδιάζει παρά τους ενεργοποιεί. Ίσως γιατί νιώθουν ότι ο καθένας μόνος του δεν μπορεί να κάνει κάτι ώστε να αντιστρέψει αυτή την καταστροφική διαδικασία. Αυτό μοιάζει με μια αντίδραση παράλυσης-παγώματος των μαζών, όπως ακριβώς συμβαίνει στο άτομο όταν τραυματίζεται.
Ο κόσμος γίνεται όλο και περισσότερο μηχανιστικός εις βάρος της βαθύτερης επαφής με τον εαυτό μας, εις βάρος της σκέψης μας, της γλώσσας μας, της φαντασία μας, των ονείρων μας. Έτσι, τελικά, ο ψυχισμός μας συρρικνώνεται. Εξομοιώνεται με την επίπεδη διεκπεραιωτική καθημερινότητα, με αποτέλεσμα να ωθεί το άτομο στο να εκφορτίζει τις εντάσεις του με επικίνδυνες συμπεριφορές, παρά με το να σκέφτεται.
Έτσι, ο άνθρωπος δεν έχει πραγματική σχέση ούτε με τον αληθινό του εαυτό ούτε με τους άλλους και δημιουργείται μια συνθήκη που ευνοεί την ανάπτυξη σωματικών παθολογιών. Η πανδημία επιβαρύνει την παραπάνω κατάσταση και εικάζω ότι θα πρέπει να αναμένουμε, πέρα από την πανδημία των ψυχικών διαταραχών που εμφανίζεται τώρα, την εκδήλωση ή επιδείνωση υπαρχόντων νοσημάτων.
— Άλλος ένας βασικός παράγοντας της εποχής μας που έχει συμβάλει στην άνοδο της μοναξιάς είναι τα social media. Ποια είναι η άποψή σας;
Το άτομο χρησιμοποιεί την τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να δημιουργήσει προσωρινούς δεσμούς στην εικονική πραγματικότητα. Επιθυμεί σχέσεις που δεν θα το πνίγουν, αλλά θα είναι σχετικά λειτουργικές στη φαντασία του, ώστε να νιώσει κάποια στήριξη. Η ποιότητα της σχέσης με τον άλλο αντικαθίσταται από την ποσότητα. Τα συναισθήματα δίνουν τη θέση τους σε ατέλειωτες διεγέρσεις, τις οποίες τροφοδοτεί η διαρκής ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Τα μέσα αυτά προσφέρονται για να ζήσει ο καθένας την πιο τρελή του φαντασίωση, χωρίς ο ίδιος να εμπλακεί με το σώμα του, το οποίο σώμα μοιάζει αποκομμένο από τον άλλο. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μοιάζουν σαν φάρμακο για τη μοναξιά, αλλά τελικά την ενισχύουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι χρήσιμα για τη μεταφορά πληροφοριών. Όμως, ταυτόχρονα, γίνονται και μέσον για την παραπλάνηση του κοινού και τη χειραγώγησή σου.
Αποτελούν μια πραγματικότητα, την οποία χρησιμοποιούμε όλοι, ιδιαίτερα αυτή την περίοδο. Διάβασα πριν από λίγες μέρες ότι στον Καναδά επιστήμονες που ειδικεύονται στην ανθρώπινη επικοινωνία συνιστούν στους πολίτες που βρίσκονται σε lockdown να χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να αποφεύγουν το άγχος και την κατάθλιψη λόγω μοναξιάς. Σε κάθε περίπτωση, η υπερβολική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να γίνει και εθισμός, με συνέπεια να μεγαλώνει την απογοήτευση, το κενό μέσα μας και να αποκαλύπτει την ένδεια τη δική μας και των άλλων.
— Τέλος, είδαμε ένα πρόσφατο μεγάλο αφιέρωμα των «Financial Times», το οποίο έλεγε ότι η μοναξιά συμβάλλει στην αύξηση της πολιτικής μισαλλοδοξίας. Δηλαδή, το να νιώθεις ότι δεν ανήκεις πουθενά ενισχύει τους οπαδούς των ολοκληρωτικών κυβερνήσεων. Θα θέλατε να μας το σχολιάσετε;
Το άρθρο στους «Financial Times» αναφέρεται στη μοναξιά που υπάρχει στον σύγχρονο κόσμο. Ο κόσμος αναδιαμορφώθηκε από την παγκοσμιοποίηση και την οικονομική και κοινωνική ανασφάλεια. Αυτή η κατάσταση επιδεινώθηκε πρόσφατα. Η μοναξιά είναι πιο σκληρή γι' αυτούς που αισθάνονται να έχουν αποκλειστεί, να επιβιώνουν ανίσχυροι, αόρατοι, χωρίς κανείς να μιλάει γι' αυτούς. Το να κατανοήσουμε τον συνδυασμό του αποκλεισμού σε προσωπικό και πολιτικό επίπεδο μπορεί να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε όχι μόνο γιατί το αίσθημα μοναξιάς είναι τόσο έντονο σήμερα αλλά και γιατί η μοναξιά και η πολιτική συνδέθηκαν στενά τις τελευταίες δεκαετίες.
Ήδη από τις αρχές του '90 έρευνες έδειχναν τη συσχέτιση μεταξύ κοινωνικής απομόνωσης και στήριξης του ακροδεξιού Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία. Τη δεκαετία του '80 ήταν εντυπωσιακό να βλέπει κανείς την προοδευτική ενδυνάμωση του ασήμαντου αρχικά Εθνικού Μετώπου σε περιοχές όπου προηγουμένως είχε μεγάλη ισχύ το Κουμουνιστικό Κόμμα. Η συρρίκνωση του τελευταίου ήταν αντιστρόφως ανάλογη της ενίσχυσης του Εθνικού Μετώπου του Λεπέν.
Έρευνες σχετικά με τις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ έδειξαν ότι όσοι ψήφισαν υπέρ του Τραμπ είχαν λιγότερους στενούς φίλους και γνωριμίες και περνούσαν λιγότερες ώρες την εβδομάδα μαζί τους απ' ό,τι οι οπαδοί της Κλίντον και του Σάντερς. Τα λαϊκιστικά κόμματα απευθύνονται στους ανθρώπους που νιώθουν περιφρονημένοι από το διεφθαρμένο σύστημα, το οποίο διανέμει τα κέρδη της κοινωνίας στους ισχυρούς και τους «λακέδες» του.
Οι φαντασμαγορικές προεκλογικές φιέστες του Τραμπ με τα καπέλα και τα μπλουζάκια με το σύνθημα «Κάνε την Αμερική πάλι μεγάλη» ώθησαν τους πιο απομονωμένους πολίτες να αισθανθούν ότι αποτελούν κομμάτι ενός συνόλου μεγαλύτερου από αυτούς και την κοινότητά τους. Η συμμετοχή τους, πολύ περισσότερο η ένταξή τους σε έναν λαϊκιστικό οργανισμό, προσφέρει μια αίσθηση ταυτότητας, μια αίσθηση του ανήκειν κάπου, ένα αίσθημα που δύσκολα μπορούν να βρουν αλλού.
Στη χώρα μας τέτοιες κινήσεις παρατηρήθηκαν κατά την οικονομική κρίση του 2010, όταν πολλοί που ένιωσαν αγνοημένοι από το «σάπιο σύστημα» γοητεύτηκαν από τις σειρήνες της Χρυσής Αυγής και στράφηκαν προς αυτήν. Έπρεπε να θυσιαστεί ένας νέος, ο Παύλος Φύσσας, για να αποκαλυφθεί το αποτρόπαιο πρόσωπο της Χρυσής Αυγής.
