Mητροπολίτης πολυσύχναστου νησιού παραπονιέται πως έχουν πέσει πολύ τα έσοδα στις εκκλησίες της περιοχής του. «Όλοι βάζουν κάποια χρυσαφιά κέρματα στον δίσκο ή στο παγκάρι» λέει. «Δηλαδή το πολύ ένα πεντάλεπτο. Τα είδαμε αυτά και πλέον τσεκάρουμε τι δίνουν οι πιστοί όταν αγοράζουν ένα κερί, δεν το αφήνουμε στη διάθεσή τους». (Στη Μεγαλόχαρη της Τήνου, αντίθετα, κρατάνε την παράδοση και είναι ακόμα στην ευχέρεια του πιστού να δώσει ό,τι επιθυμεί για ένα κερί ή μια λαμπάδα).
Αυτό καθρεφτίζει μία πλευρά της ελληνικής πραγματικότητας. Αυξανόμενο στρίμωγμα, μείωση εισοδημάτων και κάμψη της ψυχολογικής διάθεσης. Αντίθετα, υπάρχουν πολλοί τρόποι να αισθανθεί κάποιος μιαν άλλη πλευρά της χώρας, που δεν είναι δημιούργημα των διακοπών του Αυγούστου. Η κατανάλωση δεδομένων (data) στα κινητά τηλέφωνα αυτό το καλοκαίρι μπορεί να ήταν και 10 φορές μεγαλύτερη από την περσινή. Βοήθησε το ότι έγινε πιο φτηνή η περιαγωγή σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Η αύξηση του αριθμού των τουριστών έφερε συνωστισμό σε πολλά τουριστικά μέρη της χώρας, από την άλλη, όμως, ενίσχυσε την κατανάλωση και το χρήμα που κυκλοφορεί σε αυτές τις περιοχές.
Ένα ξενόγλωσσο ιδιωτικό σχολείο, όχι από τα πιο γνωστά, χτίζει νέες εγκαταστάσεις για να ανταποκριθεί στην αυξημένη προσέλευση μαθητών. Δεν είναι μοναδική περίπτωση, ούτε συμβαίνει μόνο επειδή είναι ξενόγλωσσο. Μια πεντάδα, τουλάχιστον, ιδιωτικών σχολείων έχει φέτος αύξηση μαθητών στις μικρότερες τάξεις, παρ' ότι τα έξι πρώτα χρόνια της κρίσης είχε αντιμετωπίσει στασιμότητα ή και κάμψη. Παρόμοια είναι τα μηνύματα από κάποιες εταιρείες ιατρικού υλικού ή τον κλάδο του αυτοκινήτου, όπου τους τελευταίους μήνες παρατηρείται ανάκαμψη στις πωλήσεις.
Ένας αξιοσημείωτος αριθμός εταιρειών, που δεν είναι βεβαίως η πλειονότητα, έχει προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της κρίσης. Έχουν πιεστεί να γίνουν εξωστρεφείς, έχουν βελτιώσει το σύστημα της οργάνωσής τους, σε αντίθεση με τη μάζα, που κινείται με βάση το «βλέπουμε και κάνουμε».
Είναι ευρύτερα τα σημάδια που δείχνουν ότι σε κάποιους χώρους ορισμένες επιχειρήσεις βλέπουν αύξηση στη ζήτηση. Δεν γενικεύουμε, αλλά δεν πρόκειται για αμελητέες εξαιρέσεις ούτε για περιστασιακά φαινόμενα. Για τη μεγάλη μάζα των επιχειρήσεων ισχύει αυτό που είναι γνωστό: η κρίση τις πιέζει συνεχώς, η ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών πέφτει (χαρακτηριστική είναι η πορεία της λιανικής και των σούπερ-μάρκετ), η πλημμελής εφαρμογή των νόμων ευνοεί τον αθέμιτο ανταγωνισμό και ενισχύει την αναρχία στην αγορά. Η κατάσταση αυτή έχει αρκετούς χαμένους, όχι πάντως όσους αναφέρουν κάθε μέρα ορισμένα μέσα που διατυμπανίζουν ότι ολοένα και περισσότερες επιχειρήσεις κλείνουν.
Τι αλλάζει τότε; Δύο είναι οι κύριοι παράγοντες μάλλον. Ένας αξιοσημείωτος αριθμός εταιρειών, που δεν είναι βεβαίως η πλειονότητα, έχει προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της κρίσης. Έχουν πιεστεί να γίνουν εξωστρεφείς, έχουν βελτιώσει το σύστημα της οργάνωσής τους, σε αντίθεση με τη μάζα, που κινείται με βάση το «βλέπουμε και κάνουμε». Είπαν «αυτό είναι, έτσι θα πάμε» και έκαναν πλάνο. Οι πιο προνοητικοί επιχειρούν να κάνουν επενδύσεις σε οργάνωση, υποδομές και τεχνολογία, ενώ οι πιο ευκαιριακοί «ξεζουμίζουν» τους εργαζόμενους, καθώς τους προσφέρει αυτή την «άνεση» η υψηλή ανεργία. Αν λάβουμε υπόψη και το χρήμα που κυκλοφορεί λόγω τουρισμού, τότε φτιάχνουμε μια εικόνα στο πλαίσιο της οποίας σε τρεις εταιρείες που έχουν πληγεί από την κρίση αντιστοιχεί μία περίπου που τα πηγαίνει καλύτερα. Συνοπτικά, όπως σημειώνουν στελέχη επιχειρήσεων με τα οποία μίλησα στην Αθήνα αλλά και στην περιφέρεια, μπορούμε να αποδώσουμε αυτή την κατάσταση στους εξής παράγοντες:
— Το κλείσιμο της αξιολόγησης με τους δανειστές αφήνει την αγορά να λειτουργήσει, συνήθως ερήμην του κράτους.
— Έστω καθυστερημένα, παρατηρείται κάποια ενίσχυση των υγιών επιχειρήσεων έναντι των προβληματικών.
— Η έναρξη της διευθέτησης των εταιρικών «κόκκινων δανείων» δημιουργεί κάποια αισιοδοξία, αλλά και ουσία.
— Οι τράπεζες δίνουν ελάχιστα δάνεια για επενδύσεις, αλλά ένα μέρος του κενού έχει καλυφθεί ακόμα και από ιδιότυπες δανειοδοτήσεις (π.χ. πολωνικά(!) κεφάλαια για δημιουργία καταλυμάτων).
— Στον τουρισμό λειτουργούν ακόμα πολλές επιχειρήσεις «ό,τι να 'ναι», αλλά ενισχύονται οι εκπλήξεις από ποιοτικές μονάδες, είτε γιατί τους βάζουν το μαχαίρι στον λαιμό οι tour operators είτε γιατί κάποιοι επιχειρηματίες είναι πιο προνοητικοί και μερακλήδες.
— Το κλίμα θα ενισχυθεί κι άλλο αν ξεκινήσει το 2018 το νέο ΕΣΠΑ.
— Μετά από μια περίοδο αμφιταλάντευσης και ιδεολογικής αμηχανίας, η κυβέρνηση έχει αντιληφθεί τι σημαίνει να μπλοκάρονται όλες οι μεγάλες επενδύσεις (π.χ. η εγκατάσταση ανεμογεννητριών στη νότια Εύβοια, έργο 300 εκατ. ευρώ, από προσφυγή τριών κατοίκων).
Αυτά τα δειλά ή πιο θαρραλέα χαμόγελα στην οικονομική δραστηριότητα φαίνεται να βασίζονται και στις διεργασίες της κοινωνίας. O ψυχοκοινωνικός δείκτης της έρευνας Greece 2.0 (της εταιρείας ερευνών Qed) «φωτογραφίζει» το 2017 σημάδια που είναι πιθανόν να σημαίνουν ότι ένας αξιοσημείωτος αριθμός πολιτών έχει αποδεχτεί το νέο status quo. Αφού φαντασιώνονταν από το 2010 μέχρι το 2016 τον χαμένο παράδεισο που υπήρχε μέχρι το 2009, τη φετινή χρονιά δείχνουν να συμφιλιώνονται περισσότερο με τα νέα δεδομένα. Ο δείκτης συναισθηματικής ευφορίας της ίδιας έρευνας αποτυπώνει στοιχεία που δείχνουν προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα. Ένα μέρος των πολιτών, κατά την έρευνα, ξεκίνησε από την άρνηση της κρίσης (2009-10), πέρασε από την κατάθλιψη (2012-13), αλλά κινείται πλέον προς την κατεύθυνση της προσαρμογής. Σύμφωνα με τον δείκτη, δεν είναι ενθουσιασμένοι, αλλά νιώθουν πιο άνετα, πιο χαλαρά. Συμφιλιώνονται με αυτό που τους έχει συμβεί, προσαρμόζονται.
Να μην παίρνουμε πολύ θάρρος όμως. Κάτι σκιρτάει, αλλά αυτό συμβαίνει σε μια διχασμένη κοινωνία που κινείται με πολλές ταχύτητες. Κάποια στρώματα νιώθουν πιο χαλαρά γιατί προσαρμόζονται, ενώ άλλα συνεχίζουν να ζουν στο φάσμα της περικοπής αποδοχών και συντάξεων, της αύξησης του φόρου και των ασφαλιστικών εισφορών. Ούτε να βγάζουμε βιαστικά συμπεράσματα από την αύξηση των μαγαζιών εστίασης.
Είναι μια τάση που απαντά σε πολλές χώρες, η οποία δεν σημαίνει άνθηση αλλά ριζική αναδιάρθρωση. Πρόκειται για μια εύκολη μορφή επιχειρηματικότητας (με τη βοήθεια της φοροδιαφυγής), αλλά το περιθώριο κέρδους πιέζεται. Εξού και από τη μία πλευρά ανοίγουν πολλά νέα μαγαζιά, αλλά είναι αρκετά εκείνα που κλείνουν ή φυτοζωούν (και ο Θεός να βάλει το χέρι του στο τι μας σερβίρουν). Το παιχνίδι έχει ανοίξει, πολλά γίνονται με ολοένα μεγαλύτερη ταχύτητα. Έχουμε χαμένους, αλλά, κόντρα στη μιζέρια και στην καταστροφολογία, έχουμε και ικανοποιημένους, αν όχι κερδισμένους. Εκείνους που κερδίζουν λιγότερα απ' ό,τι το 2009, αλλά νιώθουν γαλήνη γιατί έμειναν στον αφρό, παρά την καταιγίδα. Επιχειρήσεις, στελέχη, δημιουργούς που ζουν όσο μπορούν πιο μακριά από το κράτος, ψάχνοντας ευκαιρίες πέρα από τον στενό ελληνικό χώρο.
O ψυχοκοινωνικός δείκτης της έρευνας Greece 2.0 δείχνει ότι το 2017 έχει μια τέτοια εξέλιξη που είναι πιθανόν να σημαίνει ότι ένας αξιοσημείωτος αριθμός πολιτών αποδέχεται το νέο status quo, αυτό που έχουμε μετά από επτά χρόνια κρίσης.
Ο δείκτης συναισθηματικής ευφορίας της έρευνας Greece 2.0 αποτυπώνει στοιχεία προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα. Ένα μέρος των πολιτών δεν είναι ενθουσιασμένο, αλλά νιώθει πιο άνετα και συμφιλιώνεται με αυτό που του έχει συμβεί.
