Έχετε ακούσει για το ζευγάρι που αποφάσισε να βγάλει το παιδί του Brexit; Ή ότι οι εκλογικές περιφέρειες όπου πλειοψήφησε στο βρετανικό δημοψήφισμα το Brexit ήταν αυτές που είχαν πληγεί περισσότερο από τη νόσο των τρελών αγελάδων; Ή ότι η ακτινοβολία από τα smartphones προκαλεί εγκεφαλικές βλάβες αλλά και σχιζοφρένεια;
Όλα τα παραπάνω είναι ψευδή. Αν νομίζετε όμως ότι πρέπει να είναι κανείς ηλίθιος για να πιστεύει τέτοιες τερατολογίες, κάνετε λάθος και έχετε παρεξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος. Σοβαρές ψυχολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι η παραπληροφόρηση είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να παρακάμπτει ακόμα και την πιο προσεκτική αναλυτική συλλογιστική, γλιστρώντας μακριά από τα ραντάρ ακόμα και των πιο έξυπνων και πιο καλλιεργημένων ανθρώπων.
Υπάρχουν μάλιστα στοιχεία που δείχνουν πως όσο πιο ευφυής είναι κάποιος, τόσο πιο ευάλωτος σε συγκεκριμένες ιδέες, από τη στιγμή που η ισχυρότερη νοημοσύνη του, του επιτρέπει να εκλογικεύει λανθασμένες ή και παράλογες απόψεις.
Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος διασποράς παραπληροφόρησης πάντως είναι απλά η επανάληψη. Όσο πιο συχνά διαβάζεις ή ακούς μια ιδέα, τόσο πιο πιθανό είναι να την πιστέψεις στο τέλος.
Σ' αυτό συμβάλλει και το γεγονός ότι, όπως επίσης έχουν δείξει πρόσφατες μελέτες, πολλοί από μας σπανίως επιστρατεύουμε την πλήρη προσοχή μας όταν διαβάζουμε κάποια νέα δήλωση, είδηση, διαπίστωση. Ας πάρουμε για παράδειγμα το εξής ερώτημα: «Πόσα ζώα είχε πάρει μαζί του στην Κιβωτό ο Μωυσής;» Η δημοσκοπική έρευνα που έγινε σε φοιτητές από το Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια με βάση αυτό το ερώτημα, έδειξε ότι μόλις το 12% των ερωτηθέντων αντελήφθη την παγίδα και απάντησε «κανένα» (Η Κιβωτός βεβαίως ήταν του Νώε, όχι του Μωυσή).
Ειδικά όταν μια δήλωση μοιάζει «δόκιμη» (δηλαδή εύκολη να επεξεργαστεί) και οικεία, τείνουμε να μην εστιάζουμε στις λεπτομέρειες και αυτό είναι κάτι που εκμεταλλεύονται οι προμηθευτές της παραπληροφόρησης πάσης φύσεως, ενισχύοντας την φαινομενική «οικειότητα» του μηνύματος τους.
Η χρήση της εικόνας βοηθά επίσης την αποτελεσματική διασπορά παραπληροφόρησης, διευκολύνοντας την επεξεργασία μιας δήλωσης και την αποδοχή της ως πραγματικού γεγονότος. Το βλέπουμε αυτό συχνά ειδικά με ιατρικές / επιστημονικές «ειδήσεις» που γίνονται πιο πιστευτές αν συνοδεύονται από κάποια αφηρημένη τομογραφία.
Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος διασποράς παραπληροφόρησης πάντως είναι απλά η επανάληψη. Όσο πιο συχνά διαβάζεις ή ακούς μια ιδέα, τόσο πιο πιθανό είναι να την πιστέψεις στο τέλος. Αυτό είναι ένα σοβαρότατο πρόβλημα σε μια εποχή που βρίσκουν τακτικό τηλεοπτικό ή ραδιοφωνικό βήμα ακόμα και οι πιο παράλογες και ακραίες θεωρίες.
Το ζήτημα είναι κατά πόσο η εκπαίδευση και η ευφυία μπορούν να μας προστατεύσουν από τον καταιγισμό ψευδών ειδήσεων που δεχόμαστε πλέον καθημερινά. Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Κάποιοι άνθρωποι είναι «γνωστικά παραδόπιστοι», με την έννοια ότι ενώ διαθέτουν τη νοημοσύνη που τους επιτρέπει να πετυχαίνουν υψηλά σκορ σε εξετάσεις ή τεστ ευφυίας, σε άλλες περιπτώσεις όμως δεν την εφαρμόζουν, χρησιμοποιώντας τη διαίσθηση ή το ένστικτό τους αντί για την κριτική / αναλυτική σκέψη.
Κάποιοι από τους ειδικούς που μελετούν τα τελευταία χρόνια τις συνθήκες της παραπληροφόρησης, προτείνουν για την ενίσχυση των αντισωμάτων μας ενάντια σ΄ αυτή, ένα είδος προληπτικού «εμβολιασμού». Όπως η μεθοδολογία που ενστερνίστηκαν στην κοινή έρευνα τους πρόσφατα ο John Cook του George Mason University και ο Stephan Lewandowsky του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ., σχετικά με τη διάδοση ψευδών επιχειρημάτων από τους αρνητές της κλιματικής αλλαγής.
Αντί να αμφισβητήσουν ευθέως μια τέτοια επιχειρηματολογία, οι συντονιστές της έρευνας έδειξαν αρχικά στους «εύπιστους» συμμετέχοντες μια σειρά από δημοσιεύματα υποκινούμενα από την καπνοβιομηχανία στα οποία fake «ειδικοί» έθεταν υπό αμφισβήτηση τη σύνδεση του τσιγάρου με τον καρκίνο στο πνεύμονα.
Έχοντας πληροφορηθεί τις τακτικές παραπληροφόρησης της καπνοβιομηχανίας, οι συμμετέχοντες στην έρευνα – ακόμα και πιο δεξιοί και συνεπώς θεωρητικά πιο επιρρεπείς στην αντι-οικολογική καμπάνια - παρουσιάστηκαν ακολούθως πολύ πιο σκεπτικιστές στη ρητορική των αρνητών της κλιματικής αλλαγής.
Δεδομένης της κυριαρχίας της παραπληροφόρησης παντού τριγύρω μας, θα πρέπει πλέον να διδάσκονται στα σχολεία τέτοιες μέθοδοι αναγνώρισης της σε συνδυασμό πάντα με την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Δεν είναι άλλωστε μόνο τα περιβόητα 'fake news' που πρέπει να αναγνωρίζουμε αλλά και απάτες που έχουν να κάνουν με την υγεία μας καθώς και οικονομικές απάτες που βασίζονται στην παραπληροφόρηση.
Με στοιχεία από το βιβλίο του David Robson, The Intelligence Trap: Why Smart People Do Stupid Things and How to Make Wiser Decisions, όπως παρουσιάστηκε στον Guardian
σχόλια