Ο Θανάσης Φωκάς γεννήθηκε το 1952 και μεγάλωσε στο Αργοστόλι Κεφαλονιάς. Ο Israel Gelfand, ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς και βιολόγους του 20ού αιώνα, έχει πει γι' αυτόν: «Ο Φωκάς είναι μια σπάνια περίπτωση αναγεννησιακού επιστήμονα».
Αποφοίτησε πρώτος από την Αεροναυπηγική Σχολή του Imperial College, έκανε διδακτορικό στα Εφαρμοσμένα Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Caltech και έλαβε πτυχίο Ιατρικής από το Πανεπιστήμιο του Mαϊάμι. Το 1995 ανέλαβε την έδρα των Εφαρμοσμένων Μαθηματικών του Imperial College και από το 2002 μέχρι και σήμερα κατέχει την έδρα της Μη Γραμμικής Μαθηματικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ.
Αυτό που έχει σημασία είναι να ζεις ενεργητικά και να προσπαθείς να καταλάβεις ότι είναι ελάχιστα αυτά για τα οποία αξίζει πραγματικά να στενοχωριέσαι. Μια ποιοτική επένδυση πάντα είναι ανταποδοτική, όχι μόνο σε προσωπικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Όπως είπε ο Σοστακόβιτς όταν παρουσίασε τη 14η Συμφωνία: «Ο άνθρωπος πρέπει να ζει τη ζωή του με τέτοιο τρόπο ώστε, όταν φτάσει η στιγμή του θανάτου, να μη νιώσει οξύ πόνο ότι τη σπατάλησε ούτε και τύψεις ότι θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα στην κοινωνία, αλλά δεν το έκανε».
Παράλληλα, το 2002 τιμήθηκε με το βραβείο Naylor, που είναι το πιο σημαντικό βραβείο για τα Εφαρμοσμένα Μαθηματικά και τη Μαθηματική Φύση στο Ηνωμένο Βασίλειο, έχει βραβευτεί με το Αριστείο του Ιδρύματος Μποδοσάκη και έχει παρασημοφορηθεί από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, ενώ είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Συναντηθήκαμε κατά τη διάρκεια μιας σύντομης επίσκεψής του στην Ελλάδα στο ομορφότερο οικοδόμημα της πόλης, την Ακαδημία Αθηνών. Όση ώρα συζητάμε διακρίνω μια πολυσύνθετη προσωπικότητα, έναν επικοινωνιακό και ευχάριστο συνομιλητή αλλά και έναν άνθρωπο που δίνει μεγάλη βαρύτητα στην έννοια του χρόνου. Ανοιχτόμυαλος, όπως απαιτεί η επιστήμη του, καταξιωμένος διεθνώς και πιστός στην άποψη ότι, για να είσαι ευτυχισμένος, πρέπει να πορεύεσαι με μια γεμάτη ζωή.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλήσαμε για τα Μαθηματικά, τον εγκέφαλο, την οικονομική κρίση, τους νέους, την παιδεία, τα social media, την ευτυχία αλλά και τι κρατά ως χρήσιμη συμβουλή στη ζωή του.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Κεφαλονιά. Ήμουν πολύ καλός μαθητής, αλλά τα τελευταία χρόνια του Γυμνασίου ανακάλυψα ότι ήμουν πολύ καλός τερματοφύλακας. Η ενασχόλησή μου με το ποδόσφαιρο είχε ως αποτέλεσμα να μη διαβάζω και να πάρω διαγωγή «κοσμία», μέγιστο πρόβλημα εκείνη την εποχή. Τότε ο πατέρας μου με έστειλε τον τελευταίο χρόνο του Γυμνασίου στην Αθήνα, όπου επανήλθα στον παλιό μου ρυθμό.
Είχα αντιληφθεί ότι είχα κάποια κλίση στα Μαθηματικά, επειδή όμως τότε επικρατούσε η άποψη ότι τα Μαθηματικά είναι άχρηστα, αποφάσισα να γίνω μηχανικός. Ρωτώντας, έμαθα ότι οι μηχανικοί που χρησιμοποιούν τα περισσότερα μαθηματικά είναι οι αεροναυπηγοί και οι ηλεκτρολόγοι μηχανολόγοι. Έδωσα εξετάσεις για το Πολυτεχνείο, αλλά απέτυχα.
Έτσι, αποφάσισα να πάω στην Αγγλία. Ήταν δύσκολες οι συνθήκες, δεν ήξερα τη γλώσσα και δεν είχα χρήματα. Κατάφερα όμως, μαθαίνοντας περίπου τριακόσιες λέξεις την ημέρα, να μάθω αγγλικά σε τρεις μήνες.
Από τα παιδικά μου χρόνια νοσταλγώ το ποδόσφαιρο και τη φωνή του πατέρα μου, ο οποίος ήταν εξαιρετικός τενόρος. Κάθε φορά που τραγουδούσε ένα ντουέτο από την όπερα του Βέρντι «Η δύναμη του πεπρωμένου» δάκρυζα. Για πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του δεν μπορούσα να ακούσω μουσικά κομμάτια που ο ίδιος τραγουδούσε. Βέβαια, η νοσταλγία, με τη γλυκιά θλίψη που την συνοδεύει, είναι μία από τις αιτίες που η ζωή είναι υπέροχη.
— Πότε ανακαλύπτετε την «κλίση» σας στα Μαθηματικά;
Στην Ε' Δημοτικού, όταν ένας δάσκαλος μας έβαλε ένα πρόβλημα που μόνο εγώ έλυσα σε όλη την τάξη. Αυτό επέδρασε σημαντικά στην πορεία μου.
— Πώς ένας άνθρωπος ανακαλύπτει τον δρόμο του;
Τίποτα το συνταρακτικό δεν συνέβη στη ζωή μου που να με οδήγησε στις επιλογές που έκανα. Η διαδρομή μου ήταν συνισταμένη πληθώρας παραγόντων.
— Ως Έλληνας του εξωτερικού, πώς βλέπετε την οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα μας;
Έχουμε πολύ σημαντική παράδοση και πολιτισμό, όμως σήμερα η χώρα χρειάζεται μια τελείως διαφορετική νοοτροπία. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτείται τεράστια προσπάθεια από το σπίτι, το σχολείο και το πανεπιστήμιο. Παρατηρούμε ότι στις περισσότερες πολιτικές αντιπαραθέσεις δεν υπάρχουν δεδομένα ή σοβαρά επιχειρήματα, παρά μόνο φτηνοί εντυπωσιασμοί. Ένας νέος που λαμβάνει αυτό το μήνυμα, πώς θα αντιληφθεί τη χρησιμότητα της ορθολογικής σκέψης;
Η κρίση έχει δημιουργήσει μια ροπή προς το ψέμα. Οι νέοι εισπράττουν αυτή την τάση και μεγαλώνουν με την αντίληψη ότι δεν είναι και τόσο κακό να λες λίγα ψέματα. Η φθορά αλλοιώνει τους ανθρώπους και την κοινωνία. Οδηγούμαστε σε αδιέξοδο και το πιο σημαντικό αφορά τη διαπίστωση ότι αυτή η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική αλλά και αξιών.
— Άφησε κάτι θετικό στο πέρασμά της;
Την κατανόηση ότι δεν έχει νόημα η σπατάλη και ο άκρατος καταναλωτισμός. Στη ζωή μπορεί να αντλήσεις απόλαυση και ευδαιμονία από πολυάριθμες πηγές. Οι άνθρωποι για πολλά χρόνια πίστευαν ότι για να είσαι ευτυχισμένος πρέπει να καταναλώνεις. Χάθηκαν οι υπόλοιπες πηγές ευδαιμονίας, οι οποίες πρέπει να ανακαλυφθούν πάλι.
— Όλα είναι θέμα παιδείας;
Οι νέοι είναι εκ φύσεως παρορμητικοί. Είναι απαραίτητο να προστατεύονται από κατάλληλες κοινωνικές δομές. Χρειάζεται ένα σωστό πλαίσιο, χωρίς καταλήψεις και ανομία. Ξέρετε, δεν υπάρχει τίποτα σημαντικότερο στα νεανικά μας χρόνια από τη μάθηση. Δεν μπορεί, λοιπόν, να μη μας ενδιαφέρει η αριστεία. Δεν μπορείς να πετύχεις χωρίς σκληρή εργασία, χωρίς μόχθο και χωρίς ψυχική επένδυση. Η ζωή ενός ανθρώπου καθορίζεται από την ορθολογική του σκέψη, την ψυχολογική του δύναμη και τη στάση του απέναντι στην εργασία.
Όταν με ρωτούν ποιο είναι το μυστικό της επιτυχίας μου, πάντοτε λέω: «Προστατεύω τον χρόνο μου όσο προστατεύω τα παιδιά μου». Είναι πολύ σημαντικό να έχεις άπειρο σεβασμό για τον χρόνο σου. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που έχω πετύχει πολλά στη ζωή μου. Όταν ήμουν νέος, ασχολιόμουν με την πολιτική, είχα έντονη κοινωνική δραστηριότητα, ζούσα μια γεμάτη ζωή. Παρ' όλα αυτά, είχα επιτυχίες στη ζωή μου επειδή αντιμετώπιζα τον χρόνο με έναν παθολογικό τρόπο. Τώρα οι νέοι έχουν να αντιμετωπίσουν ακόμα ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα, τον πειρασμό όλων των ηλεκτρονικών συσκευών.
— Σε μια ανταγωνιστική εποχή, τι θεωρείτε χρήσιμο για έναν νέο;
Καλό είναι να κάνεις αυτό που σου αρέσει και παράλληλα να είσαι χρήσιμος στο κοινωνικό σύνολο. Συμπάσχω με τους νέους σήμερα διότι είναι αναγκασμένοι να κάνουν διαρκή αγώνα ενάντια στην ανεργία. Μελέτες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος έχει πολύ μεγάλη πλαστικότητα, αλλάζει διαρκώς και προσαρμόζεται.
Κάποτε, σε κάποιες μετρήσεις που έγιναν σε οδηγούς ταξί στο Λονδίνο, είχαν βρει ότι ο ιππόκαμπός τους, όπου αποθηκεύονται μνήμες απαραίτητες για να βρίσκεις διευθύνσεις, ήταν πιο μεγάλος από των υπολοίπων. Τώρα έγιναν ανάλογες μετρήσεις σε νέους και βρήκαν ότι ο ιππόκαμπός τους είναι πιο μικρός επειδή χρησιμοποιούν τους χάρτες της Google.
Ο εγκέφαλος αναζητά την ηδονή. Υπάρχει μια περιοχή στον εγκέφαλο η οποία, όταν νιώθεις ευχαρίστηση ή ευδαιμονία, εκκρίνει ντοπαμίνη. Στη δική μου γενιά η απόλαυση απαιτούσε μια ολόκληρη διαδικασία. Έπρεπε, για παράδειγμα, να διαβάσεις ένα βιβλίο, να το τελειώσεις, να το καταλάβεις και να το συζητήσεις. Σήμερα ο εγκέφαλος προσαρμόζεται σε έναν τελείως διαφορετικό τρόπο ηδονής. Στο Διαδίκτυο βλέπεις μια εικόνα η οποία έχει ωραία χρώματα, σε ευχαριστεί κι έτσι παίρνεις ένα quantum ντοπαμίνης. Μετά πατάς ένα πλήκτρο και μεταβαίνεις σε μια άλλη εικόνα.
Πλέον δεν έχει κάποιος την πειθαρχία να ολοκληρώσει ένα βιβλίο γιατί επιζητά τη γρήγορη απόλαυση. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, θα δημιουργήσει πρόβλημα τελικά. Και πρέπει να το αντιμετωπίσουν οι νέοι ώστε να προχωρήσουν δημιουργικά στη ζωή τους.
— Εκπαιδευόμαστε από τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες;
Η ζωή μου είναι γεμάτη από χρήσιμες αποτυχίες. «Προσπάθησε, απότυχε. Προσπάθησε ξανά, απότυχε καλύτερα». Χρειάζεται ψυχολογική δύναμη ώστε να μην εφησυχάζεις με τις εφήμερες νίκες ούτε να στενοχωριέσαι με τις ήττες. Να έχεις μια ισορροπημένη ζωή και, κυρίως, να την απολαμβάνεις. Θυμάμαι να μου λέει ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, όταν τον γνώρισα στην Ακαδημία: «Κύριε Φωκά, είναι ηθική υποχρέωση η θετική θέαση της ζωής».
— Ποια είναι η πιο σημαντική αξία της ζωής μας;
Αλήθεια και δικαιοσύνη. Πυλώνες μου είναι η εργασία και η οικογένειά μου.
— Τι σας γοητεύει στην επιστήμη των Μαθηματικών;
Η πολυπλοκότητα. Ξεκινάς από τελείως διαφορετικές αφετηρίες και καταλήγεις σε αποτελέσματα με εσωτερική συνέπεια.
— Όλα τα προβλήματα έχουν λύση;
Στο Κέμπριτζ έχω έναν φοιτητή πολύ διάσημο επειδή είναι ο νεότερος που κατάφερε να μπει στο πανεπιστήμιο από το 1774 και ολοκλήρωσε τις διδακτορικές του σπουδές του πριν διαβεί το εικοστό έτος της ηλικίας του. Ήρθε πριν από λίγες μέρες και με ρώτησε ποιο είναι το μυστικό της λύσης τόσων προβλημάτων. Του απάντησα ότι είναι πολύ απλό: να ξυπνάς και να κοιμάσαι με το πρόβλημα. Αναλογιστείτε ότι για να φτάσω στην «μέθοδο Φωκά» πέρασαν δεκαπέντε χρόνια.
— Τι απαντάτε σ' αυτούς που λένε ότι τα Μαθητικά δεν μας χρησιμεύουν πουθενά;
Θα είχαμε αυτή την τεράστια εξέλιξη και την τεχνολογική πρόοδο αν δεν υπήρχε ο ηλεκτρονικός υπολογιστής; Θα υπήρχε ηλεκτρονικός υπολογιστής χωρίς τα Μαθηματικά; Μόνο αν δεις την επιστήμη των Μαθηματικών σε γενικό πλαίσιο θα αντιληφθείς την μέγιστη σημασία τους στην πορεία του κόσμου. Είναι βέβαιο ότι δεν μπορείς να πλησιάσεις την ουσία του κόσμου χωρίς τη γνώση των Μαθηματικών.
— Πώς τα Μαθηματικά συσχετίζονται με τον εγκέφαλο;
Τα Μαθηματικά είναι σημαντικά γιατί εκφράζουν μια ουσιαστική ιδιότητα του εγκέφαλου, την ικανότητά του για αφαίρεση. Πιστεύω ότι κάτι είναι σημαντικό αν, και μόνο αν, έχει άμεση σχέση με τη λειτουργία του εγκεφάλου και αυτή η σχέση Μαθηματικών και εγκεφάλου αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, την ουσία των Μαθηματικών. Επίσης, εξηγεί την τεράστια υπολογιστική ικανότητά τους. Είναι ενδιαφέρον ότι ο εγκέφαλος δημιουργεί τα Mαθηματικά και τα Mαθηματικά, διαμέσου των σύγχρονων απεικονιστικών τεχνικών, βοηθούν στην κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου.
— Η γνώση είναι έμφυτη;
Ναι, φυσικά. Η έμφυτη γνώση είναι η αρχιτεκτονική των νευρώνων στις οποίες είναι γενετικά αποθηκευμένη η a priori γνώση. Η επίδραση του περιβάλλοντος είναι η έκφραση της πλαστικότητας των νευροδιαβιβαστών.
— Τι είναι το ασυνείδητο;
Αυτή η λέξη είναι λανθασμένη, γιατί όταν λέμε ασυνείδητο θεωρούμε ήδη ότι το συνειδητό είναι το βασικό. Το ασυνείδητο όμως προηγείται του συνειδητού. Δεν υπάρχει εμπειρία της οποίας να μην προηγείται μια ασυνείδητη διαδικασία. Ακόμη και όταν το ασυνείδητο γίνεται συνειδητό, αυτό συχνά συμβαίνει σε βάρος της αλήθειας. Όσο καλύτερη σχέση έχεις με το ασυνείδητό σου τόσο περισσότερο δημιουργικός είσαι.
Η έννοια της διαίσθησης εκφράζει το γεγονός ότι ο εγκέφαλός μας γνωρίζει πολύ περισσότερα από αυτά για τα οποία μας ενημερώνει. Οι πιο δημιουργικές σκέψεις μού έρχονται τη στιγμή που ξυπνάω. Είναι ένα μικρό παράθυρο στο ασυνείδητου και το σημαντικό είναι τι θα προλάβεις να δεις.
Ξέρετε, δεν υπάρχει τίποτα σημαντικότερο στα νεανικά μας χρόνια από τη μάθηση. Δεν μπορεί, λοιπόν, να μη μας ενδιαφέρει η αριστεία. Δεν μπορείς να πετύχεις χωρίς σκληρή εργασία, χωρίς μόχθο και χωρίς ψυχική επένδυση. Η ζωή ενός ανθρώπου καθορίζεται από την ορθολογική του σκέψη, την ψυχολογική του δύναμη και τη στάση του απέναντι στην εργασία.
— Social Media: ένας τεράστιος αλγόριθμος έχει αλλάξει ριζικά την κοινωνία μας;
Έχουμε περάσει σε ένα νέο στάδιο. Η εξέλιξη των αλγορίθμων είναι ταχύτερη από εκείνη του ανθρώπου. Το ερώτημα είναι αν θα μπορέσουμε να προσαρμοστούμε. Ανησυχώ. Αυτή η εξέλιξη έχει μεγάλη επίδραση και στον τρόπο σκέψης μας και στον τρόπο συμπεριφοράς μας. Το Διαδίκτυο έχει δημιουργήσει τον εθισμό στην εικόνα. Ζούμε με ρηχές, πλαστές και επιφανειακές μορφές απόλαυσης. Χάνουμε το ουσιαστικό νόημα της ζωής.
Όσον αφορά τις διαπροσωπικές μας σχέσεις, παρατηρούμε πόσο εύκολο είναι να βρεις σεξ της μιας βραδιάς αντί να επενδύσεις, προσπαθώντας να αποκτήσεις μια μακροχρόνια σχέση. Η ευτυχία, όμως, επιτυγχάνεται μόνο όταν μοιράζεσαι τις μεγάλες σου στιγμές με τον σύντροφο μιας ολόκληρης ζωής.
— Λογική η συναίσθημα;
Είναι διαφορετικοί, αλλά αλληλένδετοι μηχανισμοί του εγκεφάλου για την πληρότητα μιας εμπειρίας.
— Μια χρήσιμη συμβουλή που σας έχουν δώσει;
Κάποτε, πριν εκφωνήσω μια ομιλία, την έδωσα να τη διαβάσει η μεγάλη κυρία της ποίησης Κική Δημουλά, η οποία έσβησε απ' αυτήν δύο γραμμές και μου είπε ότι αυτές θα μπορούσε να τις είχε πει ο καθένας. Η δεύτερη συμβουλή, σε πλήρη συνέπεια με την πρώτη, ήλθε από τον σημαντικότερο συνεργάτη της ζωής μου, τον Israel Gelfand: «Ποτέ μη λύσεις ένα πρόβλημα που μπορεί να λύσει κάποιος άλλος, διότι αν κάποιος άλλος μπορεί να το λύσει, τότε η επιστήμη δεν σε χρειάζεται».
— Για ποιο πράγμα μετανιώνετε;
Για το θυμικό μου και ιδιαίτερα γιατί στο παρελθόν έχω χάσει την ψυχραιμία μου με τα δύο πρώτα μου παιδιά. Επίσης, λυπάμαι για το ότι δεν κατάφερα να γνωρίσω τον αδερφό μου βαθύτερα όσο ζούσε. Όταν χειροτονήθηκε μητροπολίτης Κεφαλληνίας του είπα ότι η χαρά μου εκείνη τη στιγμή ήταν μεγαλύτερη από τη χαρά που είχα νιώσει για οποιοδήποτε δικό μου επίτευγμα. Δυστυχώς, όμως, δεν είχα κατανοήσει τότε το μέγεθος της προσφοράς του.
— Τι σας έχει διδάξει η ζωή;
Αυτό που έχει σημασία είναι να ζεις ενεργητικά και να προσπαθείς να καταλάβεις ότι είναι ελάχιστα αυτά για τα οποία αξίζει πραγματικά να στενοχωριέσαι. Μια ποιοτική επένδυση πάντα είναι ανταποδοτική, όχι μόνο σε προσωπικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Όπως είπε ο Σοστακόβιτς όταν παρουσίασε τη 14η Συμφωνία: «Ο άνθρωπος πρέπει να ζει τη ζωή του με τέτοιο τρόπο ώστε, όταν φτάσει η στιγμή του θανάτου, να μη νιώσει οξύ πόνο ότι τη σπατάλησε ούτε και τύψεις ότι θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα στην κοινωνία, αλλά δεν το έκανε».
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 27.6.2018
