Οι πληροφορίες για τον ίδιο και τη δράση του, ιδίως στα νεανικά του χρόνια, κινούνται μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, όπως και τα περιώνυμα συγγράμματά του. Το σίγουρο είναι ότι ο Γεώργιος Γκουρτζίεφ με το ευθυτενές παράστημα, το έντονο, διεισδυτικό βλέμμα και το χαρακτηριστικό ανατολίτικο παχύ μουστάκι έζησε συναρπαστικά κι εξελίχθηκε σε περιζήτητο πνευματικό δάσκαλο προτού αυτό γίνει «συρμός» στη Δύση, προτείνοντας ένα δικό του συγκριτιστικό σύστημα συνειδητότητας και αυτοβελτίωσης που αποσκοπούσε στη γνώση και την πνευματική ανύψωση εντός, όμως, του υφιστάμενου υλικού κόσμου, τον οποίον καθόλου δεν «σνόμπαρε».
Επηρέασε πολλούς επώνυμους κι έγινε cult μορφή, από τη δεκαετία του '60 και μετά ειδικά, με τις διδασκαλίες του να παραμένουν ζωντανές μέσα από το έργο των ακολούθων και των μελετητών του. Παρά τη φήμη και τις ελληνοποντιακές του ρίζες, δεν τιμήθηκε ποτέ επίσημα από την Πολιτεία ή την ποντιακή κοινότητα, ακριβώς εξαιτίας της αμφιλεγόμενης περσόνας του – η Εκκλησία άλλωστε τον έχει χαρακτηρίσει «αιρετικό τσαρλατάνο», άσχετα που η εξόδιος ακολουθία του τελέστηκε σε χριστιανικό ναό (τον ρωσικό καθεδρικό του αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκι στο Παρίσι).
Ο προσωπικός γιατρός του είπε ότι «πέθανε σαν βασιλιάς». Βρισκόταν στην έβδομη δεκαετία της ζωής του και τα θρυλούμενα ως τελευταία του λόγια ήταν: «Σας αφήνω όλους σε ένα υπέροχο χάος!».
Γεννημένος στο Γκιούμρι της Αρμενίας κάπου μεταξύ 1866-77 από μητέρα Αρμένισσα και πατέρα Πόντιο, ξυλουργό το επάγγελμα κι ερασιτέχνη τραγουδοποιό, μεγάλωσε στο Καρς της Τουρκίας που είχε τότε προσαρτήσει η τσαρική Ρωσία. Σπούδασε στο ρωσικό κολέγιο της πόλης και τον προόριζαν για στρατιωτικό γιατρό ή ιερωμένο, όμως η ρουτίνα και ο κομφορμισμός των καθημερινών ανθρώπων της εποχής του δεν ήταν γι΄αυτόν. Έχοντας ζήσει σε πολυπολιτισμικό περιβάλλον, πνεύμα φύσει ανήσυχο, περιπετειώδες και πολυμήχανο, τα παράτησε όλα ξεκινώντας ένα μακροχρόνιο «ταξίδι αναζήτησης» αλλά και συλλογής γνώσεων, ιδεών κι εμπειριών σε Καύκασο, Κεντρική Ασία, Μέση Ανατολή, Θιβέτ πιθανόν, Ιταλία, Ελλάδα και άλλα μέρη, επιδιδόμενος κυρίως στο εμπόριο (σκεύη, κιλίμια, χαλιά κ.ά.) για τα προς το ζην. Έμαθε να συνεννοείται σε καμπόσες γλώσσες, φημολογείται δε ότι χρημάτισε μέχρι μυστικός πράκτορας.
Επιστρέφοντας στη Ρωσία το 1912, παραμονές του Α' Παγκόσμιου, παντρεύεται τη Γιούλια Οστρόφσκα που θα χάσει το 1926 από καρκίνο. Ταυτόχρονα ξεκινά την ιδιόμορφη πνευματική διδασκαλία του στη Μόσχα. Εκεί γνωρίζεται με τον μαθηματικό και φιλόσοφο Πίτερ Ουσπένσκι που τον βοηθά να συστηματοποιήσει και να διδάξει το πολύπλοκο, δαιδαλώδες αλλά στη βάση του κατανοητό και εύληπτο, κατά τον ίδιο, σύστημά του στην Αγία Πετρούπολη, όπου ήδη έχει δημιουργηθεί ένας δεύτερος κύκλος μαθητών.
Το σύστημα αυτό που φιλοδοξούσε να συνενώσει και να υπερβεί τις ασκητικές μεθόδους του μοναχού, του φακίρη και του γιόγκι ονομάστηκε «Τέταρτος Δρόμος» κι εκδόθηκε σε βιβλίο από τον Ουσπένσκι ο οποίος διαφωνώντας αργότερα με τον μέντορά του ιδρύει δική του σχολή όπως έκαναν κι άλλοι πρώην μαθητές του Αρμενοπόντιου γητευτή ψυχών, που άλλοι θεωρούν φωτισμένη μορφή και στοχαστή σπουδαίο, άλλοι πάλι έναν ευφυή μπαγαμπόντη. Γεγονός είναι ότι μαγνήτισε αρκετούς επιφανείς συγχρόνους του, ανάμεσά τους ο γλύπτης εξάδελφός του Σεργκέι Μερκούροφ που αργότερα ασπάστηκε τον κομμουνισμό, ο Άγγλος συγγραφέας Τζον Μπένετ, ο Σκωτσέζος ψυχίατρος Μορίς Νικόλ, ο συνθέτης και μαέστρος Τόμας Ντε Χάρτμαν. Οι τρεις τελευταίοι έγραψαν κιόλας ολόκληρα πονήματα για εκείνον, όπως και άλλοι μαθητές του.
Το ενδιαφέρον για τον Γκουρτζίεφ ανανεώθηκε τη δεκαετία του '60 όταν πολλοί είδαν στο πρόσωπό του έναν πρώιμο «traveler», έναν σπουδαίο μυστικιστή που όμως έμοιαζε ταυτόχρονα γήινος, οικείος, μοντέρνος. Μεταξύ των θαυμαστών του οι Τίμοθι Λίρι, Άλαν Γουότς, Κόλιν Γουϊλσον, Ρόμπερτ Φριπ, Κιθ Τζάρετ, Φρανκ Λόιντ Ράιτ. Μέχρι ο γνωστός Ινδός γκουρού Όσο Ραζνίς φαίνεται πως είχε επηρεαστεί από εκείνον, παρότι έβρισκε «ατελές» το σύστημά του. Το 1963 εκδίδεται στα αγγλικά το μάλλον σπουδαιότερο και από λογοτεχνικής πλευράς έργο του «Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους» το οποίο έκανε ταινία ένας άλλος μεγάλος λάτρης του, ο Πίτερ Μπρουκ με πρωταγωνιστές τους Ντράγκαν Μαξίμοβιτς και Τέρενς Σταμπ (1979). Γυρίστηκαν και ντοκιμαντέρ γι΄αυτόν ενώ οι Monty Pythons τον μνημόνευσαν με μια σατιρική –τι άλλο!– αναφορά στο «Νόημα της Ζωής».
Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους (Γεώργιος Γκουρτζίεφ)
Οι «Συναντήσεις με αξιοσημείωτους ανθρώπους» είναι ουσιαστικά ένα «βιβλίο δρόμου» πιο ευφάνταστο και καθηλωτικό από το «On the Road» του Τζακ Κέρουακ, το οποίο κυκλοφόρησε δεκαετίες αργότερα. Είναι το δεύτερο μέρος της τριλογίας «Όλα και τα Πάντα» η οποία περιλαμβάνει επίσης τις «Ιστορίες του Βελζεβούλ στον εγγονό του», μια σωστή κοσμολογική εποποιία, καθώς επίσης το ανολοκλήρωτο «Η ζωή είναι πραγματική μόνο όταν "είμαι"», με κύριο θέμα την αυτοβελτίωση και τις μεθόδους της. Σε αυτήν συνοψίζει όλη του τη φιλοσοφία, παραθέτοντας ταυτόχρονα αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Δύσκολο να πει κανείς ποια από αυτά είναι ρεαλιστικά και ποια κινούνται στη σφαίρα του θρύλου, κάτι που άλλωστε συμβαίνει γενικότερα με τις ιστορίες, τα πρόσωπα και τα περιστατικά που αναφέρει – ήταν κιόλας γνωστή η αγάπη του για τις αλληγορίες και τις παραβολές, του άρεσε δε να περιβάλλεται από μυστήριο. Έγραψε ακόμα τον «Προάγγελο του επερχόμενου καλού» ενώ το «Ο Γκουρτζίεφ μιλά στους μαθητές του» είναι μάλλον σημειώσεις τρίτων από διαλέξεις του, πρακτική που ο ίδιος αποθάρρυνε. Οπαδοί του κυκλοφόρησαν αργότερα και άλλα βιβλία με λόγους και διαλέξεις του ενώ στο YouTube κυκλοφορούν πλέον αρκετά βίντεο με διδασκαλίες, χορογραφίες και μουσικές του όπως κι ένα σπάνιο ντοκουμέντο όπου τον καταγράφει ζωντανά κινηματογραφική κάμερα σε δρόμους του Παρισιού.
Η Οκτωβριανή Επανάσταση του '17 που ως γνωστό δεν πολυσυμπαθούσε πνευματισμούς και θρησκείες υποχρεώνει τον Γκουρτζίεφ να ξενιτευτεί ξανά. Σταθμεύει για λίγο σε Καύκασο και Κωνσταντινούπολη ώσπου μετά από πολλές περιπέτειες και ταλαιπωρίες καταλήγει το 1922 μαζί με λίγους ακολούθους του στη Γαλλία. Επανιδρύει σε έναν πύργο στο Αβόν το Ινστιτούτο για την Αρμονική Ανάπτυξη του Ανθρώπου που είχε εγκαινιάσει στην Τιφλίδα το 1919, μια σχολή αυτοβελτίωσης με κοινοβιακό πνεύμα. Η δημόσια εικόνα του παραλίγο να αμαυρωθεί όταν η ακόλουθός του Νεοζηλανδή συγγραφέας Κάθριν Μάνσφιλντ πέθανε εκεί την επόμενη χρονιά, ούσα εντούτοις ήδη βαριά άρρωστη από εξωπνευμονική φυματίωση. Το 1924 κι αφού διασώζεται παρά τρίχα από τροχαίο, ξεκινά να γράφει τα κυριότερα βιβλία του. Αναρρώνοντας αρχίζει να πηγαινοέρχεται στις ΗΠΑ προς διάδοση της διδασκαλίας του και αναζήτηση πόρων για τη συντήρηση του Ινστιτούτου. Παρουσιαζόμενος και ως πρακτικός θεραπευτής, προσεγγίζει διάφορους επώνυμους και αποσπά ως υποστήριξη ικανά χρηματικά ποσά που όμως δεν αποτρέπουν το «λουκέτο». Αποκτά ωστόσο «δίκτυο» και στην Αμερική σε μια εποχή που υπήρχε αυξημένο ενδιαφέρον για τις πνευματικές αναζητήσεις.
Ο Β' Παγκόσμιος τον βρίσκει στο Παρίσι όπου συνεχίζει να διδάσκει, αν και πολλά έχουν αλλάξει στον κόσμο και στον ίδιο από την εποχή του Αβόν. Από καιρό πλέον έκανε λένε περισσότερο «την πλάκα του», μετατρέποντας τις συνεδρίες σε γλέντια με φαγοπότι από όπου δεν έλειπαν οι αθυροστομίες και το επίμονο φλερτ με το άλλο φύλο. Κατ' άλλους, πάλι, απλώς κατέδειχνε το πραγματικό νόημα της ζωής! Αλλού έχει γραφτεί ότι ήταν χειριστικός και ενίοτε αυθάδης, ότι στα τελευταία συνήθιζε να προσβάλει επίτηδες δημόσια τους συνομιλητές του, επονόμαζε δε τα συμπόσια που παρέθετε σε ακολούθους «γεύματα ηλιθίων». Όντας ωστόσο σε σχετικά καλή οικονομική κατάσταση, φέρεται να βοήθησε στερημένους γειτόνους του στην Κατοχή.
Μετά την απελευθέρωση επανενώνεται με τους ανά τον κόσμο μαθητές του, τα ξαναβρίσκει με τον Ουσπένκσι, επιβιώνει μάλιστα κι από δεύτερο σοβαρό τροχαίο το 1948 για να καταλήξει στις 29/10 του επόμενου έτος σε παρισινό νοσοκομείο, έχοντας ήδη επιβαρυμένη υγεία. Ο προσωπικός γιατρός του είπε ότι «πέθανε σαν βασιλιάς». Βρισκόταν στην έβδομη δεκαετία της ζωής του και τα θρυλούμενα ως τελευταία του λόγια ήταν: «Σας αφήνω όλους σε ένα υπέροχο χάος!».
Η κοσμοθεωρία του εμπεριέχει στοιχεία από νεοπλατωνικούς, γνωστικούς, χριστιανισμό, βουδισμό, ζωροαστρισμό, ινδουισμό και Ισλάμ, ιδιαίτερα από τη διδασκαλία των σούφι μυστικών. Είχε επίσης επιρροές από τους θεοσοφιστές – είχε πιθανότατα συναντήσει τη Ρωσίδα «ηγερία» τους Έλενα Μπλαβάτσκι. Οι επιστήμες δεν τον άφηναν αδιάφορο, επιδίωκε μάλιστα να προσδώσει επιστημονική βαρύτητα στις μεθόδους του. Πρέσβευε έναν πνευματικό, τρόπον τινά, υλισμό. Πολλοί ακόλουθοί του είδαν στην περί πολλαπλών πραγματικοτήτων αντίληψή του πολλά κοινά με την κβαντική θεωρία και τους γενικούς νόμους των φυσικών συστημάτων, πιστεύουν δε ότι η μυστικιστική (πιθανόν αλχημιστική) θεωρία του εννεαγράμματος που διατύπωνε σε καινούργιο πλαίσιο –μια κατηγοριοποίηση της προσωπικότητας βάσει μαθηματικών τύπων– έχει αποτελεσματικές εφαρμογές στην ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία, απαντάται μάλιστα και σαν εκλαϊκευμένο ψυχολογικό τεστ.
Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που φιλοσοφικές η θρησκευτικές πεποιθήσεις φαίνονται να συγγενεύουν με επιστημονικές παρατηρήσεις και διαπιστώσεις, εντούτοις ο εκάστοτε βαθμός συσχέτισής τους οφείλει να ακολουθεί ορισμένα κριτήρια. Ο ίδιος ο Γκουρτζίεφ απέφευγε να μνημονεύει τις πηγές του, ισχυριζόταν μόνο ότι διδάχθηκε πολλά από την Αδελφότητα Σαρμούνγκ, μια προφανώς επινοημένη κοινότητα εσωτεριστών σούφι-φυλάκων της πανανθρώπινης γνώσης με αρχαίες καταβολές που διαβιεί σε κρυφά, απομονωμένα ησυχαστήρια στην Κεντρική Ασία.
Πυρήνα της διδασκαλίας του αποτελεί η θέση ότι κάθε άνθρωπος βλέπει την πραγματικότητα στην οποία ζει υποκειμενικά, αδυνατώντας να συλλάβει το όλο. Βρίσκεται διαρκώς σε μια ονειρική κατάσταση «ύπνου-αφύπνισης». Μόνο με τη σωστή καθοδήγηση μπορεί να δει καθαρά, να αντιληφθεί το επιστητό στην πληρότητά του, να αποκτήσει αυτεπίγνωση και μαζί συνείδηση συμπαντική. Παρότι, λέει, η ύπαρξη καθενός μας συναποτελείται από το συναισθηματικό, το φυσικό και το νοητικό στοιχείο, στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τα ιεροδιδασκαλεία εστιάζουν συνήθως σε ένα μόνο από αυτά. Αποστρέφεται τον συμβατικό, μηχανικό τρόπο ζωής και την αποσπασματικότητα που επιβάλλει στην αυθεντική εμπειρία και την πραγματική γνώση, παρεμποδίζοντάς τις. Εκτιμά τον αναχωρητισμό, διαφωνεί όμως με την κοινωνική απομόνωση που αυτός προϋπέθετε. Αντιπροτείνει ότι ο άνθρωπος μπορεί μέσα από την καθημερινή ζωή κι από τις συνθήκες που κάθε φορά αντιμετωπίζει να προσεγγίσει την ανώτερη δύναμη μέσα του. Βασικά εργαλεία η διαρκής αυτοπαρατήρηση, η αυτοενθύμιση, η «ενεργός προσοχή».
Εκτός από τη δουλειά με τον εαυτό και τη μελέτη, εξέχοντα ρόλο στις διδαχές του είχαν ο διαλογισμός, η μουσική κι ο χορός ως ιεροτελεστία στα πρότυπα των δερβίσηδων. Έφτιαξε κι ο ίδιος μουσικά κομμάτια, συνεργάστηκε επίσης στενά με τον Ντε Χάρτμαν, διευθυντή της ορχήστρας των μπαλέτων της Αγίας Πετρούπολης και μαθητή του. Οι συνθέσεις τους εμπνέονται από τις παραδοσιακές λαϊκές μουσικές της Ανατολής, τη βυζαντινή, την αλεβίτικη και τη σούφικη παράδοση. Στα βήματα του Πυθαγόρα, διακήρυττε ότι μέσα από τις μουσικές δονήσεις μπορούν να μελετηθούν οι νόμοι του σύμπαντος. Εξήρε, επιπλέον, την παιδευτική σημασία του γέλιου.
Απέφυγε να υποδυθεί ρόλο μεσσιανικό και να διαμορφώσει τη διδασκαλία του σε αποκρυσταλλωμένο δόγμα. Πρόβαλλε περισσότερο ως «αρωγός εκπαιδευτής», καθώς έλεγε, στην πνευματική προσπάθεια κάποιου παρά σαν ένας παντογνώστης μύστης, αφήνοντας έτσι μεγαλύτερη ελευθερία σκέψης και κινήσεων στους ακολούθους του. Αν και θεωρούσε τα συναισθήματα φενάκη στον δρόμο της τελείωσης, δεν απαρνιόταν τις σαρκικές απολαύσεις – γερός πότης και καλοφαγάς, είχε, καθώς φαίνεται, και πλούσια ερωτική ζωή αφού του αποδίδονται επτά παιδιά από διαφορετικές μητέρες. Ούτε πάντως για τρανταχτά σκάνδαλα και προκλητική χλιδή υπάρχουν μαρτυρίες, ούτε για απόκτηση αμύθητης περιουσίας όπως συνέβη –και συμβαίνει– με άλλες «γκουρού» διασημότητες. Ομάδες, ιδρύματα και κέντρα μελέτης της ζωής και του έργου του –με πλέον γνωστό το Gurdjieff Foundation που εδρεύει στη Νέα Υόρκη– υπάρχουν σήμερα σε αρκετά μέρη του κόσμου, στην Ελλάδα επίσης, χωρίς να ακολουθούν απαραίτητα κοινή προσέγγιση.
Ιδού δέκα δικά του αποφθέγματα:
• «Αν θέλεις κάτι δικό σου για πάντα, χάρισέ το».
• «Τίποτα δεν είναι νεκρό στη φύση, απλώς υπάρχουν διαβαθμίσεις ζωτικότητας και διαφορετικές κλίμακες. Όλη η ύλη που γνωρίζουμε είναι ζωντανή και διαθέτει με τον τρόπο της νοημοσύνη».
• «Η εξέλιξη του ανθρώπου είναι η εξέλιξη της συνειδητότητάς του. Η συνειδητότητα δεν εξελίσσεται ασυνείδητα. Η εξέλιξη του ανθρώπου είναι η εξέλιξη της θέλησης του και η θέληση δεν μπορεί να εξελιχθεί αθέλητα. Είναι η εξέλιξη της δύναμής του να "δρα" και η δράση αυτή δεν είναι αποτέλεσμα πραγμάτων που απλώς συμβαίνουν».
• «Η συνειδητή πίστη είναι ελευθερία. Η συναισθηματική πίστη είναι σκλαβιά. Η μηχανική πίστη είναι ανοησία».
• «Είναι κοσμικός νόμος ότι κάθε ικανοποίηση ξεπληρώνεται με το αντίθετό της».
• «Αν θες να χάσεις την πίστη σου, κάνε παρέα με έναν παπά».
• «Αν δεν αντιλαμβάνεσαι καν ότι ζεις σε μια φυλακή, αποκλείεται να φανταστείς ποτέ τον εαυτό σου ελεύθερο».
• «Το γέλιο μας απελευθερώνει από την πλεονάζουσα ενέργεια μέσα μας που διαφορετικά θα γινόταν αρνητική, δηλητηριώδης. Είναι το καλύτερο αντίδοτο».
• «Δεν σας ζητώ να πιστέψετε κάτι που δεν μπορείτε να επιβεβαιώσετε οι ίδιοι μέσα σας».
• «Είναι λανθασμένη η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι δεν αλλάζουμε. Δεν είμαστε ακριβώς οι ίδιοι ούτε καν σε μισή ώρα από τώρα που μιλάμε».
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 29.10.2019
