Ο Χρήστος Κυριακάκης είναι Σαλονικιός, καθηγητής στο τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών στο USC (Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας), με ειδίκευση στην επεξεργασία ακουστικών σημάτων και της ψυχοακουστικής. Η Σάρον Γκέρστελ είναι Νεοϋορκέζα, καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης και Αρχαιολογίας στο UCLA (Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας, Λος Άντζελες). Στη Θεσσαλονίκη βρέθηκε για 5 χρόνια κατά τη διάρκεια των σπουδών της στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Εκεί τελείωσε τη διατριβή της, στην οποία μελέτησε πολλές από τις εκκλησίες της πόλης. Οι δυο τους, σε συνεργασία με μια ομάδα ειδικών επιστημόνων, κάνουν κάτι μοναδικό: μελετούν την ακουστική των βυζαντινών εκκλησιών της Θεσσαλονίκης και καταγράφουν στοιχεία που ξεφεύγουν από τη σφαίρα του πραγματικού. Κατάφεραν να συνδέσουν τον ήχο των ψαλμών με τις τοιχογραφίες των ναών και να εντοπίσουν τα «φτερουγίσματα των αγγέλων» που οι Βυζαντινοί άκουγαν σε κάποιους ύμνους. «Στις μελέτες μου ασχολούμαι με τις μετατροπές που επιβάλλονται στον ήχο από τις ακουστικές ιδιότητες κτιρίων, δωματίων, αυτοκινήτων, ακόμη και μικρών φορητών συσκευών» λέει ο κ. Κυριακάκης. «Οι δημοσιεύσεις μου αναφέρονται σε μαθηματικές μεθόδους επεξεργασίας σημάτων με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας του ήχου. Το Immersive Audio Laboratory είναι το εργαστήριό μου στο USC, όπου, μαζί με τους φοιτητές μου, ερευνούμε μεθόδους που θα μας επιτρέψουν να “εξαπατήσουμε” την αίσθηση της ακοής. Με συνδυασμό Εφαρμοσμένων Μαθηματικών, ακουστικής και ψυχοακουστικής μπορούμε να βάλουμε το ακροατήριο σε ένα σκοτεινό δωμάτιο και να το μεταφέρουμε κάπου αλλού, μόνο με τον ήχο. Από το Ολυμπιακό Στάδιο του Λος Άντζελες μέχρι μια συναυλία των Duran Duran, έχουμε συνεργαστεί με διάφορους καλλιτέχνες, αθλητές και μουσικούς για την έρευνά μας. Όταν επικοινώνησε μαζί μου η καθηγήτρια Γκέρστελ, ήταν πολύ φυσικό να βρούμε κοινά ενδιαφέροντα. Η μέτρηση των εκκλησιών της Θεσσαλονίκης θα μας έδινε απίστευτα στοιχεία από την ακουστική του Μεσαίωνα και αυτό ήταν κάτι που με συγκίνησε. Κάτι σαν ταξίδι στον χρόνο με τον ήχο».
Οι εκκλησίες της Θεσσαλονίκης που έχουν μελετήσει μέχρι στιγμής (Αχειροποίητος, Αγία Σοφία, Παναγία των Χαλκέων, Νικόλαος Ορφανός, Προφήτης Ηλίας, Αγία Αικατερίνη, Άγιοι Απόστολοι, Μεταμόρφωση του Σωτήρα) έχουν δώσει συναρπαστικά αποτελέσματα. Τον ρωτάω ποια έχουν πιστοποιήσει ότι είναι η σχέση ανάμεσα στις τοιχογραφίες και στις εικόνες με τους ύμνους. «Πολλές από τις εκκλησίες της Θεσσαλονίκης περιέχουν παραστάσεις ύμνων και υμνογράφων» λέει. «Οι παραστάσεις πολύ συχνά διακοσμούν δευτερεύοντες χώρους –όπως περιστοές και παρεκκλήσια– και εμφανίζονται να είναι συνδεδεμένες με χώρους μοναστικών τελετουργιών που συμπεριλαμβάνουν ψαλμωδίες. Αυτοί οι χώροι, που σκεπάζονται από χαμηλούς θόλους, είναι ιδιαίτερα αντηχητικοί. Πολλές φορές οι ύμνοι σχετίζονται με πύλες. Με τη συνεργασία του μουσικολόγου Σπυρίδωνα Αντωνόπουλου μελετάμε αν οι παραστάσεις ύμνων σχετίζονται με τη λιτανεία των μοναχών, όταν αυτή περνούσε μέσα στον ναό από άλλους χώρους, ψάλλοντας για τη συγκεκριμένη παράσταση του ύμνου πάνω από την πύλη. Στο τέλος του 13ου αιώνα βλέπουμε αυξημένο ενδιαφέρον για δευτερεύοντες χώρους, όπως οι περιστοές, τα πλευρικά και ταφικά παρεκκλήσια, καθώς και για διευρυμένους νάρθηκες. Αυτοί οι χώροι χρησιμοποιούνταν για μοναστικές τελετές, όπως η λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, αλλά και για ταφές και εορταστικές λειτουργίες. Είναι λογικό το ότι η διακόσμηση αυτών των θαλάμων προέρχεται από τις τελετές που πραγματοποιούνταν σε αυτές ή από συγκεκριμένα γεγονότα που ήταν σημαντικά στην κοινότητα. Μπορούμε να οραματιστούμε πολλές ψαλμωδίες σε αυτούς τους χώρους. Πολλοί από τους μικρότερους χώρους είχαν τρούλους ή χαμηλούς θόλους με υψηλή αντήχηση και αυτό βοηθούσε στο να γεμίζει εύκολα ο χώρος με τους ψαλμούς μικρού σχετικά αριθμού μοναχών.
Ποιο είναι το πιο εντυπωσιακό στοιχείο απ’ όσα ανακαλύψατε;». «Για μένα, το πιο εντυπωσιακό στοιχείο είναι οι μεθοδικoί τρόποι με τους οποίους οι σχεδιαστές των εκκλησιών χειρίζονταν τον ήχο και μετέβαλλαν την ακουστική των χώρων. Οι εκπληκτικές τοιχογραφίες, η μυρωδιά από το θυμίαμα που ψήθηκε στους τοίχους τους τελευταίους δέκα αιώνες μαζί με τον ήχο από τους ψάλτες και την παιδική χορωδία που συνεργάστηκε μαζί μας ήταν πραγματικά “εμπειρία αισθήσεων” που για μερικές στιγμές μάς μετέφερε σε άλλες εποχές. Από την αρχή των μελετών μου ασχολήθηκα με τις λειτουργικές διαστάσεις των κτιρίων και επίσης με τα μέρη της λειτουργίας που διαβάζονται ή ψιθυρίζονται από τον ιερέα. Αυτή η έρευνα με ώθησε να εξετάσω περισσότερο τα μέρη της λειτουργίας που ψάλλονται και τον τρόπο με τον οποίο επηρέασαν μικρές μοναστικές κοινότητες ή μέλη μεγάλων εκκλησιασμάτων. Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας έχουν μεγάλη επιρροή στη μοντέρνα κατασκευή ναών και στη δημιουργία ιερών χώρων».
«Τι ήταν ο ήχος των “φτερών των αγγέλων”; Σε ποια εκκλησία το παρατηρήσατε αυτό;». «Οι Βυζαντινοί που πήγαιναν στην εκκλησία πίστευαν ότι μερικοί ψαλμοί εξομοίωναν τον ήχο από τα φτερά των αγγέλων. Οι μετρήσεις που κάναμε ήταν με ηχητικά σήματα που καλύπτουν τις συχνότητες του ήχου που αντιλαμβάνεται το αυτί μας. Ένα μεσημέρι, στην Αγία Σοφία, μας επέτρεψαν να ανέβουμε στον χώρο πάνω από τις πτέρυγες. Εκεί ψηλά, από μικρά ανοίγματα που συνδέουν τον χώρο αυτό με το κύριο μέρος της εκκλησίας, ακούσαμε τη μετατροπή των ακουστικών σημάτων που έπαιζαν δυνατά κάτω από τον κεντρικό τρούλο. Οι χαμηλές συχνότητες ήταν πεσμένες και οι υψηλές αντανακλούσαν γύρω μας με έναν τρόπο που δεν είχαμε ξανακούσει. Με τον ήχο μπορεί κανείς να πείσει το μυαλό ότι αισθάνεται μια εικονική πραγματικότητα!».
Από δω και πέρα ποιο είναι το όραμά σας;». «Ελπίζουμε να επεκτείνουμε μερικά από τα συμπεράσματά μας για τις εκκλησίες της Θεσσαλονίκης με περισσότερες δοκιμές. Για παράδειγμα, ποιος ήταν ο ρόλος των ανακλαστικών υλικών (μάρμαρο, γύψος, μωσαϊκά) στην ακουστική του χώρου. Θέλουμε να μελετήσουμε περαιτέρω τα φάσματα συχνοτήτων της φωνής και να εξετάσουμε αν αυτές οι βυζαντινές εκκλησίες (που προορίζονταν για μοναστικές κοινότητες) ήταν συγκεκριμένα συντονισμένες για φωνές τενόρων και μπάσων. Επίσης, θέλουμε να κάνουμε μετρήσεις που μπορούν να μας δείξουν αν μερικές εκκλησίες ήταν ακουστικά σχεδιασμένες περισσότερο για ομιλία (κήρυγμα) παρά για ψαλμούς. Έχουμε μεγάλη λίστα από εκκλησίες που θέλουμε να μετρήσουμε και να συγκρίνουμε – πάντα ψάχνοντας για κτίσματα που έχουν κρατήσει, όσο το δυνατόν, το αρχικό σχέδιο και την αρχική διακόσμηση. Ο σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε ένα ακουστικό μουσείο όπου να μπορούν να παρουσιάζονται και να συγκρίνονται ήχοι από οποιαδήποτε εποχή της ιστορίας. Αυτές οι ηχογραφήσεις που κάναμε στη Θεσσαλονίκη αποτελούν ένα ζωτικό αρχείο του βυζαντινού παρελθόντος της Ελλάδας και θα μας βοηθήσουν να έχουμε μια βαθύτερη κατανόηση των ηχοτοπίων και της πνευματικότητας εκείνης της εποχής, μιας εποχής που οδήγησε σε νέες αρχιτεκτονικές μορφές και λειτουργική μουσική που επιζούν μέχρι σήμερα».
Στην επιστημονική μελέτη των εκκλησιών της Θεσσαλονίκης συνεργάζονται επίσης οι: Κωνσταντίνος Ράπτης, Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, Spyridon Antonopoulos, Musicologist, City University, London, Amy Papalexandrou, Prof. of Art History, Stockton College, New Jersey και James Donahue, Prof. of Music Production and Engineering, Berklee College, Boston
