«Όλοι γνωρίζουμε ότι η δουλεία ήταν ένα σημαντικό φαινόμενο στην αρχαιότητα, αλλά το γνωρίζουμε αφηρημένα» λέει ο Κώστας Βλασόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Κρήτης, ένας εκ των δύο συγγραφέων του βιβλίου Η Ζωή μου όλη, Καθημερινές ιστορίες δούλων στην αρχαιότητα -που μόλις κυκλοφόρησε στη σειρά Διάλογοι με την αρχαιότητα των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Μαζί με την Ευτυχία Μπαθρέλλου, ερευνήτρια στο Κέντρο Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Λισσαβόνας, μάζεψαν γοητευτικές αφηγήσεις που εικονογραφούν με παραδείγματα την καταπίεση, την εκμετάλλευση αλλά και την αντίσταση στο θεσμό της δουλείας, από όλο το φάσμα την ελληνικής γραμματείας. 36 ιστορίες δούλων, από τα βάσανα ενός μαθητευόμενου σιδερά, ενός ευνούχου, ενός μεταλλεργάτη ή την Οδύσσεια ενός ξεριζωμένου, μέχρι την ιστορία ενός αγοριού που σέρνει το αφεντικό του από τη μύτη, για μια ερωτιάρα αφέντρα κι έναν ερωτύλο δούλο ή τις περιπέτειες ενός δούλου που έγινε πάπας της Ρώμης. «Είναι ελάχιστοι οι ειδικοί που έχουν μια εικόνα για το τι σήμαινε στην πράξη η ζωή των δούλων» εξηγεί ο κ. Βλασόπουλος. «Η συντριπτική πλειοψηφία, όχι μόνο του ευρύτερου κοινού αλλά και όσων ασχολούνται με την αρχαιογνωσία, συνήθως έχουν μία πολύ αφηρημένη εικόνα, οπότε αυτό το βιβλίο έχει ως στόχο να δώσει μια κινηματογραφική οπτική στην καθημερινή ζωή των δούλων στις διάφορες κοινωνίες της αρχαιότητας».
Το βιβλίο που δανείζεται τον τίτλο του από το τραγούδι του Άκη Πάνου «Η ζωή μου όλη» –γνωστό από τη φωνή του Στέλιου Καζαντζίδη, κι ένα από τα πιο βαριά και σκοτεινά τραγούδια που έχουν γραφτεί ποτέ- προσπαθεί να προσεγγίσει την αρχαιότητα με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτό που έχουμε συνηθίσει. «Όλοι ξέρουν τα ονόματα του Περικλή, του Αισχύλου, του Φειδία, του Μεγαλέξανδρου και άλλων επιφανών ανδρών, αλλά πόσοι ξέρουν το όνομα έστω κι ενός δούλου ή μιας δούλης;» αναφέρει. «Οι επισκέπτες των μουσείων θαυμάζουν τα περίτεχνα αντικείμενα που έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα, όπως π.χ. τα νομίσματα, πόσα μουσεία όμως αναδεικνύουν τις φρικτές συνθήκες της ζωής των δούλων στα μεταλλεία, όπου εξόρυσσαν το χρυσάφι και το ασήμι για τα πανέμορφα νομίσματα;».
Οι δούλες και οι δούλοι που είχαν σεξουαλικές σχέσεις με τον αφέντη μπορούσαν να κερδίσουν την ελευθερία τους με αυτόν τον τρόπο. Ή, αν είχαν συμπεριφερθεί καλά και είχαν υπηρετήσει τον αφέντη τους πιστά, κάποιοι αφέντες μπορεί να επέλεγαν να απελευθερώσουν τους δούλους τους.
— Πόσο δύσκολο ήταν να μαζέψετε τις ιστορίες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο σας; Γενικά, οι ιστορίες που έχουν διασωθεί συνήθως αφορούν την αριστοκρατία.
Πολύ σωστά το λέτε, είναι γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία των πηγών μας ασχολείται πολύ περισσότερο με τις ζωές της ελίτ παρά με τις ζωές των απλών ανθρώπων, πόσο μάλλον των δούλων. Από την άλλη, υπάρχει πολύ περισσότερο υλικό από ό,τι νομίζουμε, αρκεί να είναι κανένας διατεθειμένος να ψάξει. Φερ ειπείν, κάποιες από τις ιστορίες στο βιβλίο αυτό προέρχονται από ιατρικά κείμενα που ασχολούνται με διάφορες αρρώστιες, διάφορες μορφές αντιμετώπισης ιατρικών ζητημάτων κλπ., δεν έχουν ως σκοπό να περιγράψουν τη ζωή των δούλων. Όμως, εκεί μέσα μπορεί να βρει κανείς μαργαριτάρια για την καθημερινή ζωή τους. Σίγουρα υπάρχουν προβλήματα, αλλά ο πλούτος των πηγών που έχουμε από την αρχαιότητα είναι πολύ μεγάλος. Όποιος θέλει να ψάξει, θα βρει. Οι πηγές μας ξεκινάνε από περίπου στα τέλη της αρχαϊκής εποχής, λίγο πριν τους περσικούς πολέμους, και φτάνουν τον 5ο αιώνα μ.Χ., δηλαδή καλύπτουμε σχεδόν 1000 χρόνια, χρησιμοποιώντας μόνο κείμενα που έχουν γραφτεί στα ελληνικά. Ο γεωγραφικός καμβάς που καλύπτουμε, επίσης, είναι πολύ μεγάλος. Προφανώς υπάρχουν αρκετές ιστορίες για τους δούλους στην Αθήνα, αλλά υπάρχουν και ιστορίες από άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου, από την Πελοπόννησο, τη Βοιωτία, την Κεντρική Ελλάδα, τη Μικρά Ασία, τη Θράκη, από την Αίγυπτο, τη σημερινή Λιβύη, ακόμα και τη Ρώμη.
— Πώς γινόταν κανείς δούλος;
Σε γενικές γραμμές, δύο ήταν οι βασικοί τρόποι: ο πρώτος ήταν να είσαι το παιδί μιας δούλας, η διαδοχή, και ο δεύτερος η αιχμαλωσία στον πόλεμο. Και είναι καθολικοί, σε όλες τις κοινωνίες της αρχαιότητας. Σε κάποιες αρχαίες κοινωνίες υπήρχε κι ένας τρίτος τρόπος, ελεύθεροι άνθρωποι μπορούσαν να υποδηλωθούν εντός της κοινότητάς τους και να καταλήξουν δούλοι. Συχνά, βέβαια, άπαξ και γίνονταν δούλοι, τους πουλούσαν και εκτός της κοινότητας, αλλά δεν υποδουλώνονταν έξω από την κοινότητά τους. Υποδουλώνονταν μέσω διαδικασιών εντός της κοινότητας για χρέη. Άλλες κοινωνίες επέλεξαν να κλείσουν αυτή τη δίοδο. Ξέρουμε π.χ. τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, ότι στην Αθήνα ήταν αδύνατο για έναν Αθηναίο να υποδουλωθεί λόγω χρεών. Αυτό γινόταν σε άλλες αρχαίες κοινωνίες, όπως π.χ. το Ισραήλ. Αρκετοί άνθρωποι, επίσης, γίνονταν δούλοι μέσω της έκθεσης των βρεφών. Ένα παιδί που δεν το ήθελαν οι γονείς του για οποιουσδήποτε λόγους μπορούσαν να το δώσουν για υιοθεσία, αλλά αρκετές φορές το παρατούσαν και αυτός που το έβρισκε είχε την επιλογή είτε να το πάρει και να το υιοθετήσει ως δικό του παιδί, είτε να το μεγαλώσει ως δούλο ή δούλη.
— Τι σήμαινε να είσαι δούλος;
Δεν ήταν το ίδιο σε κάθε κοινωνία και δεν ήταν το ίδιο και για όλους τους δούλους. Σίγουρα πρέπει να ξεκινήσουμε από την εμπειρία της πλειοψηφίας των δούλων: το να είσαι δούλος σήμαινε ότι δεν είχες έλεγχο σε πολύ σημαντικές όψεις της ζωής σου. Θεωρητικά δεν είχες κανένα δικαίωμα, ο αφέντης σου μπορούσε να σε κάνει ό,τι ήθελε, να σε χτυπάει, να σε βιάζει, να σε εκμεταλλεύεται στις πιο άθλιες συνθήκες. Δεν είχες δικαίωμα σε βασικά πράγματα που ήταν δεδομένα για τους ελεύθερους, όπως η οικογένεια, οι συγγενείς κλπ. και συχνά σήμαινε πολύ άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Αυτή ήταν η μία πλευρά του νομίσματος. Θα ήταν λάθος να νομίσει κανένας ότι αυτή είναι όλη η ιστορία. Μπορεί οι δούλοι να μην είχαν δικαιώματα, να μην διέθεταν στοιχειώδη πράγματα όπως είναι το δικαίωμα στην οικογένεια και η αναγνώριση της συγγένειας, αυτό όμως δεν σήμαινε ότι οι δούλοι δεν προσπαθούσαν να κάνουν οικογένεια. Απλά τα συγγενικά δίκτυα που έκαναν ήταν πολύ πιο ευάλωτα και χρειαζόταν πολύ μεγαλύτερη προσπάθεια για να τα στήσει και να τα συντηρήσει κανένας. Δεν ήταν η ζωή όλων των δούλων το ίδιο. Υπήρχε μια ομάδα δούλων -σε κάποιες κοινωνίες ήταν και σημαντικό ποσοστό του συνόλου των δούλων-, που πρακτικά ζούσαν μόνοι τους, δούλευαν μόνοι τους και απλά έδιναν στους αφέντες τους ένα τμήμα από τα έσοδά τους. Αυτοί οι άνθρωποι παρέμεναν δούλοι, ανά πάσα στιγμή ο αφέντης τους μπορούσε να αλλάξει τη συμφωνία και να τους ξαναβάλει υπό τον άμεσο έλεγχό του, να τους πουλήσει, να τους κάνει οτιδήποτε, απλά είχαν πολύ μεγαλύτερη αυτονομία. Ήταν δύσκολο κάποιος τρίτος που δεν ήξερε τις λεπτομέρειες να γνωρίζει αν ήταν ελεύθεροι άνθρωποι ή δούλοι.
— Για ποιους σκοπούς χρησιμοποιούνταν οι δούλοι; Ποιος ήταν ο ρόλος τους στην κοινωνία;
Ένας βασικός σκοπός ήταν οι αγγαρείες του σπιτιού. Πλύσιμο, σφουγγάρισμα, μιλάμε για κοινωνίες που δεν υπάρχει τρεχούμενο νερό, πρέπει να πας μέχρι την πηγή να το κουβαλήσεις, δεν υπάρχει θέρμανση, πρέπει να πας να κόψεις ξύλα, πρέπει να πλύνεις στο χέρι τα πάντα, όλη αυτή η καθημερινή αγγαρεία του νοικοκυριού ήταν δουλειές που τις αναλάμβαναν οι δούλοι. Και προφανώς αυτοί οι δούλοι βρίσκονταν σε πολύ στενές σχέσεις με τους αφέντες τους, γιατί ήταν σε καθημερινό συγχρωτισμό. Είχαν συνεχώς τους αφέντες πάνω απ' το κεφάλι τους, αλλά ταυτόχρονα σήμαινε ότι δημιουργούσαν πιο προσωπικές σχέσεις με αυτούς, σε σχέση με άλλους δούλους. Μια άλλη κατηγορία δούλων ήταν αυτοί που χρησιμοποιούνταν για την εργασία τους και την παραγωγή πλούτου στα χωράφια, στα μεταλλεία, στα εργαστήρια. Πάλι ήταν δούλοι που επί το πλείστον είχαν το αφεντικό συνεχώς πάνω από το κεφάλι τους. Έχουμε και μία τρίτη κατηγορία δούλων: αυτών που δούλευαν μόνοι τους κι έδιναν ένα έσοδο στον αφέντη, χωρίς να χρειαστεί να ασχοληθεί να τους επιβλέπει και να τους δίνει τα προς το ζην. Οπότε, αυτή η κατηγορία δημιουργεί πολύ πιο αυτόνομους δούλους σε σχέση με τις δύο πρώτες. Υπήρχαν επίσης δούλοι που είχαν ρόλους εμπιστοσύνης, ήταν μια πολύ σημαντική όψη των αρχαίων κοινωνιών αυτή. Δεν είναι πολύ γνωστό, αλλά οι τραπεζίτες στην αρχαία Αθήνα ήταν επί το πλείστον δούλοι. Επίσης, μια σειρά από ανθρώπους που σήμερα θα τους λέγαμε μάνατζερ, συχνά ήταν δούλοι και μέσα σε ένα σπίτι υπήρχε ένας δούλος που ήταν επιστάτης όλων των άλλων δούλων. Και, βεβαίως, υπήρχαν και δούλοι δημόσιοι υπάλληλοι, ή μάλλον σχεδόν όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι στα αρχαία κράτη ήταν δούλοι. Στην αρχαία Αθήνα, για παράδειγμα, οι αστυνόμοι ήταν τοξότες δούλοι που ανήκαν στο κράτος, από την Σκυθία. Όλοι ήταν δούλοι νομικά, όλοι ήταν ιδιοκτησία κάποιου, που μπορούσε να τους επιβάλλει θεωρητικά -και στην πράξη πολύ συχνά- οτιδήποτε ήθελε, αλλά δεν ήταν το ίδιο ένας δούλος τραπεζίτης ή ένας δούλος αστυνόμος με έναν δούλο στο μεταλλεία που δούλευε σε φρικτές συνθήκες και το προσδόκιμο ζωής του ήταν ελάχιστα χρόνια.
Ένας άλλος παράγοντας που έχει σημασία είναι οι σχέσεις των δούλων τόσο με τους αφέντες τους, όσο και με άλλους ελεύθερους. Η δουλεία από τη μία ήταν μία απάνθρωπη σχέση, εκμετάλλευσης και καταπίεσης, αλλά ταυτόχρονα ήταν και μία διαπροσωπική σχέση, με όλες τις πολυπλοκότητες και τις αντιφάσεις που μπορεί να δημιουργεί αυτό. Πχ. η σεξουαλική εκμετάλλευση των δούλων ήταν κάτι δεδομένο, τουλάχιστον για τους άντρες αφέντες. Για τις γυναίκες τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Οι άντρες μπορούσαν να κάνουν σεξουαλικά ό,τι θέλουν τις δούλες τους και τους δούλους τους, γιατί μιλάμε για μια κοινωνία που οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ήταν πολύ συνηθισμένες. Προφανώς ο βιασμός είναι μία δεδομένη όψη του τι σήμαινε να είσαι δούλος ή δούλα στην αρχαιότητα. Ταυτόχρονα, όμως, έχουμε δούλους και δούλες που συνάπτουν σεξουαλικές σχέσεις με τους αφέντες τους, που είναι σχεδόν σαν κανονικές σχέσεις. Βεβαίως, με πολύ μεγάλη ασυμμετρία στην εξουσία που υπάρχει. Έχουμε την περίπτωση μιας δούλας που έχει σχέση με τον αφέντη της και κάποια στιγμή που τον κάνει να θυμώσει, την απειλεί ότι θα την στείλει σε πορνείο. Θα φύγει από την σχετικά ευνοϊκή σχέση που έχει με τον αφέντη της και θα πάει στη χειρότερη δυνατή μορφή σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Η δούλα καταφεύγει στα μαγικά προκειμένου να ξανακερδίσει τον αφέντη της με, δυστυχώς, τραγικές συνέπειες για την ίδια. Το σεξ είναι ένα καλό παράδειγμα για το πώς μπορούν να συνυπάρχουν η χειρότερη μορφή εκμετάλλευσης και καταπίεσης με τις διαπροσωπικές σχέσεις. Οι δούλοι εκμεταλλεύτηκαν τέτοιου είδους σχέσεις για να κερδίσουν την ελευθερία τους, για να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους, κλπ.
— Είχες συνέπειες αν κακοποιούσες έναν δούλο; Υπήρχαν ποινές;
Από τη μία πλευρά, θεωρητικά όχι. Η δυνατότητα ενός αφέντη να κάνει ό,τι θέλει τον δούλο του, μέχρι του ορίου του να τον σκοτώσει, ήταν απεριόριστη. Από την άλλη, οι δούλοι ήταν περιουσία και υπήρχε ένα όριο, διότι αν σκότωνες τον δούλο σου θα κατέστρεφες την περιουσία σου. Γι' αυτό ήταν και πολύ εφευρετικοί οι αφέντες στις μορφές τιμωρίας που ήταν πάρα πολύ επίπονες, αλλά που δεν κατέστρεφαν το κεφάλαιό τους. Το μαστίγωμα, για παράδειγμα, ήταν ένας επίπονος τρόπος για τιμωρία, αλλά κάποια στιγμή ο δούλος συνέρχεται και μπορεί να συνεχίσει να εργάζεται. Εδώ έρχεται αυτό που λέγαμε για τις σχέσεις των δούλων με τους άλλους ελεύθερους. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ένας αφέντης μπορούσε να βρει τον μπελά του για το πώς μεταχειριζόταν τον δούλο του από άλλα μέλη της κοινωνίας που είχαν τους δικούς τους λόγους για να τον καταγγείλουν -συνήθως έχθρα με τον αφέντη ή κάποιες ιδιαίτερες σχέσεις με έναν δούλο. Υπάρχουν περιπτώσεις που οδήγησαν τέτοιες υποθέσεις στα δικαστήρια. Προφανώς δεν πρέπει να ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο, ξέρουμε όμως ότι μπορούσε να συμβεί. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι σε πόλεις σαν την Αθήνα υπήρχε ένας νόμος για την ύβρι, η ύβρις στα αρχαία ελληνικά σημαίνει πολλά πράγματα, αλλά ένα από αυτά είναι οι μορφές συμπεριφοράς που έχουν ως στόχο να προσβάλλουν, να μειώσουν, κάποιον άλλο. Δηλαδή, το να δώσεις μια μπουνιά σε κάποιον εθεωρείτο μία μορφή επίθεσης, το να χτυπήσεις έναν ελεύθερο άνθρωπο με ένα μαστίγιο όμως, κάτι που ήταν αποκλειστικά για τους δούλους, εθεωρείτο βαρύτατη προσβολή και δεν τιμωρείτο απλά ως σωματική επίθεση, αλλά ως ύβρις που μπορούσε να επιφέρει ακόμα και την ποινή του θανάτου. Το εντυπωσιακό είναι ότι στην Αθήνα το αδίκημα της ύβρεως δεν αφορούσε μόνο τους ελεύθερους, αφορούσε και τους δούλους. Μπορούσε να καταδικαστεί δηλαδή κάποιος ελεύθερος για ύβρι απέναντι σε έναν δούλο. Κατά πάσα πιθανότητα ο λόγος που το έκαναν οι Αθηναίοι δεν είναι επειδή τους ένοιαζε τι θα πάθαινε ένας δούλος, αλλά επειδή ήθελαν να σταματήσουν αυτόν τον τύπο συμπεριφοράς. Προφανώς αυτό δεν εμπόδιζε έναν αφέντη να φέρεται ατιμωτικά στον δούλο του, εμπόδιζε όμως έναν ελεύθερο να φέρεται ατιμωτικά στον δούλο κάποιου άλλου.
— Ποια ήταν η αναλογία ελεύθερων και δούλων στον πληθυσμό μιας πόλης;
Μακάρι να μπορούσε να απαντηθεί αυτό εύκολα. Η διαφορά από κοινωνία σε κοινωνία στην αρχαιότητα μπορούσε να είναι τεράστια. Στη Σπάρτη, για παράδειγμα, οι δούλοι ήταν 5 ακόμα και 7 φορές περισσότεροι από τους Σπαρτιάτες. Ίσως και πάνω από 70% του συνόλου του πληθυσμού. Μιλάμε για δραματική διαφορά. Σε άλλες κοινωνίες είναι πολύ πιθανό ότι οι δούλοι ήταν ένα μικρό ποσοστό, της τάξης 5-10%. Στην Αθήνα δεν μπορούμε να πούμε με ασφάλεια, αλλά η πιο συντηρητική εκτίμηση είναι ότι θα ήταν τουλάχιστον το 30% του πληθυσμού, και είναι αρκετά πιθανό ότι μπορεί να έφταναν και το 50%. Οπωσδήποτε, στη μεγάλη πλειοψηφία των αρχαίων κοινωνιών μιλάμε για πολύ μεγάλους αριθμούς. Είναι χρήσιμο συγκριτικά να πω ότι στον αμερικάνικο νότο που όλοι ξέρουμε ότι οι δούλοι ήταν πολύ σημαντικός αριθμός, σχεδόν πουθενά δεν ήταν πάνω από το 30%. Δεν χρειάζεται οι δούλοι να είναι πλειοψηφία για να είναι μια πολύ σημαντική ομάδα για την κοινωνία. Χοντρικά, όπου οι δούλοι είναι πάνω από 20% είναι κομβικοί για αυτές τις κοινωνίες.
— Τελικά, πόσο δημοκρατικές ήταν οι αρχαίες κοινωνίες; Μιλάμε για δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα, αλλά ήταν μια κοινωνία που ζούσε από τους δούλους.
Σίγουρα για έναν σημαντικό αριθμό Αθηναίων πολιτών και ιδιαίτερα για τους πλούσιους, -πλούσιος στην αρχαία Ελλάδα είναι αυτός που δεν χρειάζεται να δουλεύει για τα προς το ζην-, δούλευαν άλλοι για πάρτη τους, και στην συντριπτική πλειοψηφία αυτοί είναι δούλοι. Όμως, το 80% του πληθυσμού των Αθηναίων πολιτών δούλευε για τα προς το ζην. Κάποιοι από αυτούς μπορεί να είχαν και έναν δούλο, ακόμα και δυο και τρεις για να βοηθάνε στις δουλειές, αλλά οι μισοί Αθηναίοι πολίτες δεν είχαν δούλους. Και το γεγονός ότι αυτοί οι Αθηναίοι πολίτες που δεν είχαν δούλους και δούλευαν οι ίδιοι ως μεροκαματιάρηδες, ως αγρότες, τεχνίτες κλπ. συμμετείχαν στις διαδικασίες της αθηναϊκής δημοκρατίας και είχαν αρκετές δυνατότητες και προνόμια, δείχνει ότι η Αθήνα ήταν ένα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα. Από την άλλη, ακριβώς επειδή οι κατώτερες τάξεις στην Αθήνα είχαν έναν πολύ σημαντικό ρόλο, αυτό συχνά -όπως μας λένε οι αρχαίες πηγές- μπορεί να λειτουργούσε υπέρ των δούλων. Μία από αυτές τις πηγές μας λέει ότι αν περπατάς στην αρχαία Αθήνα στο δρόμο και σου φράξει το δρόμο κάποιος κουρελής, δεν μπορείς να τον πλακώσεις στο ξύλο, διότι υπάρχει πιθανότητα αυτός ο κουρελής που συνήθως θα περίμενες να είναι δούλος, να είναι κάποιος φτωχός Αθηναίος. Και, φυσικά, αν δείρεις έναν φτωχό Αθηναίο, θα σε πάει στα δικαστήρια και θα έχεις πολύ μεγάλα ζόρια. Λόγω αυτών των δικαιωμάτων που έχει ο φτωχός Αθηναίος, οι δούλοι καλύπτονται πίσω από αυτή την ασπίδα. Πάλι εδώ να αναφέρουμε τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε δούλους και άλλους ελεύθερους. Τυχαίνει να έχουμε επιγραφές για τα έξοδα για την ανοικοδόμηση του Ερεχθείου στην Ακρόπολη που μας λένε τι δαπανήθηκε για το σκάλισμα των κιόνων. Και βλέπουμε έναν κίονα για τον οποίο δούλεψαν δύο δούλοι, δύο πολίτες και δύο ελεύθεροι μετανάστες, δυο μέτοικοι. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν διαφορετικό νομικό στάτους αλλά δουλεύουν μαζί. Δεν ξέρουμε αν τρώνε και μαζί στο διάλειμμα, ή αν πάνε μαζί μετά τη δουλειά για μπίρες, αλλά τέτοιου είδους αλληλεπιδράσεις υπήρχαν και σε κάποιες περιπτώσεις ήταν αρκετά σημαντικές για τη ζωή των δούλων. Σε πολλές περιπτώσεις χιλιάδες δούλοι κέρδισαν την ελευθερία τους και έγιναν μέχρι και πολίτες σε πολιτικά συστήματα όπως αυτό της Αθήνας. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι η αθηναϊκή κοινωνία βασιζόταν πάνω στην εκμετάλλευση των δούλων, παρότι το σχολείο και το κράτος προσπαθούν διαρκώς να δημιουργούν μια εικόνα της Αθήνας που δεν υπάρχουν όλα αυτά τα πράγματα -είναι απλά «αρχαίο πνεύμα αθάνατο». Αυτό όμως δεν αναιρεί τη σημασία της αθηναϊκής δημοκρατίας και τη σημασία του ρόλου που είχαν οι κατώτερες τάξεις σε αυτή τη δημοκρατία και των ευκαιριών που αυτό κάποιες φορές άνοιγε και για τους ίδιους τους δούλους.
— Αναφέρατε ότι υπήρξαν δούλοι που κέρδισαν την ελευθερία τους, πώς γινόταν αυτό;
Μπορούσαν να την εξαγοράσουν με πολλούς τρόπους. Ένας ήταν οι διαπροσωπικές σχέσεις με τον αφέντη. Οι δούλες και οι δούλοι που είχαν σεξουαλικές σχέσεις με τον αφέντη μπορούσαν να κερδίσουν την ελευθερία τους με αυτόν τον τρόπο. Ή, αν είχαν συμπεριφερθεί καλά και είχαν υπηρετήσει τον αφέντη τους πιστά, κάποιοι αφέντες μπορεί να επέλεγαν να απελευθερώσουν τους δούλους τους. Σίγουρα όμως η μεγάλη πλειοψηφία των δούλων που κέρδισε την ελευθερία τους το έκανε με δύο τρόπους: ο πρώτος ήταν εξαγοράζοντας την ελευθερία τους. Ιδιαίτερα όσοι δούλοι δούλευαν μόνοι τους ή δούλευαν σε επαγγέλματα που τους έδιναν την δυνατότητα να αποταμιεύουν μέρος των κερδών τους, κάποια στιγμή ήταν σε θέση να εξαγοράσουν την ελευθερία τους από τους αφέντες τους. Το δεύτερο έχει να κάνει με μαζική απελευθέρωση δούλων, ιδιαίτερα σε συνθήκες εσωτερικών εμφυλίων συγκρούσεων και πολέμων. Αν ένα κράτος ήταν σε μεγάλο κίνδυνο, μπορούσε να απελευθερώσει τους δούλους και να τους χρησιμοποιήσει ως στρατιώτες. Ξέρουμε ότι το 406 π.Χ., στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, επειδή στην Αθήνα ετοιμάζεται η πολύ κρίσιμη ναυμαχία με τους Σπαρτιάτες της Αργινούσας και δεν έχουν μείνει πολλοί Αθηναίοι για να επανδρώσουν τον στόλο, απελευθερώνουν χιλιάδες δούλους και ταυτόχρονα τους κάνουν Αθηναίους πολίτες για να πολεμήσουν στην ναυμαχία. Χιλιάδες δούλοι τότε έγιναν λόγω συγκυρίας Αθηναίοι πολίτες. Συνέβαινε αυτό όταν ήταν στριμωγμένα τα πράγματα, τόσο εντός κράτους όσο και με τις σχέσεις τους με τα άλλα κράτη.
Ένας τελευταίος τρόπος της ελευθερίας ήταν η φυγή. Πολλοί δούλοι το έσκαγαν πηγαίνοντας κάπου αλλού, ή προσποιούνταν ότι ήταν ελεύθεροι. Ιδιαίτερα σε μεγάλα αστικά κέντρα που οι κάτοικοι δεν γνωρίζονταν όλοι μεταξύ τους, όπου υπήρχαν δούλοι που ζούσαν σχεδόν αυτόνομα, ήταν σχετικά εύκολο να υποκρίνονται, να προσποιούνται ότι είναι ελεύθεροι και με έναν τρόπο να καλύπτονται πίσω από την ύπαρξη τέτοιων ομάδων ή άλλων δούλων που είχαν κερδίσει την ελευθερία τους.
— Από πού αγόραζαν δούλους; Είχαν όλες οι πόλεις δουλοπάζαρα;
Μία από τις πιο εντυπωσιακές εξελίξεις για την ιστορία της δουλείας στην αρχαιότητα είναι η επέκταση των εμπορικών σχέσεων στην αρχαϊκή εποχή, χοντρικά στο 600 π.Χ., σε όλη τη Μεσόγειο. Με τις αποικίες, τους ναυτικούς, τους εμπόρους που ταξιδεύουν σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, έγινε μια τεράστια επέκταση του δουλεμπορίου, γιατί πλέον μπορούσες να αγοράσεις δούλους από παντού. Από τη Μαύρη Θάλασσα, από την Ιταλία, από τη Μικρά Ασία, από τη Συρία. Όλοι οι πόλεμοι που συνέβαιναν σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου τροφοδοτούσαν το δουλεμπόριο σε μία τεράστια κλίμακα. Οι περισσότερες αρχαίες κοινωνίες βασίζονταν στο δουλεμπόριο για την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού από δούλους, αλλά υπήρχαν κοινωνίες όπως η Σπάρτη ή η Κρήτη που βασίζονταν αποκλειστικά στην αυτοαναπαραγωγή των δούλων και όχι στη αγορά των δούλων μέσω του εμπορίου. Από κει και πέρα, το δουλεμπόριο στην αρχαιότητα είναι κάπως διαφορετικό από τις εικόνες που έχουμε για το δουλεμπόριο στον σύγχρονο κόσμο, κυρίως λόγω της διαφοράς των αποστάσεων. Το ταξίδι από την Αφρική στην Αμερική ήταν ένα φρικτό ταξίδι, στη μέση του ωκεανού, -τεράστιο ποσοστό σκλάβων πέθαινε στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού. Αυτά τα φαινόμενα είναι πιο περιορισμένα στην αρχαιότητα, όχι γιατί οι αρχαίοι δουλέμποροι ήταν πιο καλοί άνθρωποι, αλλά οι αποστάσεις ήταν σχετικά μικρές, -από τη Μικρά Ασία στην Αθήνα έφτανες μέσα σε δύο βράδια, δεν χρειαζόσουν σαράντα μέρες σε ένα καράβι στη μέση του πελάγους. Αυτός είναι ο παράγοντας που έκανε το δουλεμπόριο κάπως διαφορετικό. Προφανώς οι περισσότερες αρχαίες πόλεις είχαν σκλαβοπάζαρα, και στα μεγάλα αστικά κέντρα υπήρχαν μόνιμα σκλαβοπάζαρα. Στις πιο μικρές πόλεις ήταν πιο περιοδικό το φαινόμενο, υπήρχαν σκλαβοπάζαρα στις πανηγύρεις ή έφτανε ένα καράβι που είχε πέντε δούλους να πουλήσει. Μία απ' τις ιστορίες του βιβλίου έχει ως πρωταγωνιστή τον Αίσωπο, αυτό το μυθικό πρόσωπο που ξεκινάει τη ζωή του ως δούλος, και παρακολουθούμε όλη την πορεία του από τα βάθη της Μικράς Ασίας μέχρι την Έφεσο και τη Σάμο, αλλάζοντας αφέντες. Υπάρχουν στο βιβλίο κείμενα που δείχνουν πολύ ανάγλυφα τι σήμαινε το αρχαίο δουλεμπόριο.
— Είπατε ότι στην αρχαία Σπάρτη οι δούλοι είχαν οικογένειες, αυτό γινόταν παντού;
Ναι, και στην Αθήνα, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία γι' αυτό. Απλά στις κοινωνίες που βασίζονταν στις οικογένειες των δούλων για την αναπαραγωγή, ήταν πιο σημαντικά τα κίνητρα να επιτρέψουν στους δούλους να δημιουργούν σχετικά σταθερές οικογένειες. Και ήταν μικρότερα τα κίνητρα της διατάραξης της οικογενειακής ζωής των δούλων. Σε μια πόλη που είναι εμπορική, οι αγοραπωλησίες δούλων είναι συνεχές φαινόμενο, οπότε είναι πολύ πιθανό να αποφασίσει κάποιος ξαφνικά να πουλήσει πέντε δούλους και να πουλήσει τον σύζυγο ξεχωριστά από τη σύζυγο και ξεχωριστά τα τρία τους παιδιά. Το χειρότερο πράγμα για τους δούλους ήταν ο θάνατος του αφέντη τους, γιατί οι κληρονόμοι έπρεπε να μοιράσουν την περιουσία του και εκεί ήταν πολύ συχνή η διάλυση μιας οικογένειας. Είναι εντυπωσιακό πώς ο πόνος για το χαμό του αφέντη ήταν πόνος για την οικογένειά του, αλλά ήταν και τριπλός πόνος για τους δούλους.
— Έχετε καταγραφές περιπτώσεων που οι δούλοι επαναστάτησαν;
Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα, αλλά για το βιβλίο δεν έχουμε επιλέξει τέτοια ιστορία, όπως η εξέγερση του Σπάρτακου π.χ., θέλαμε να δώσουμε ιστορίες από την καθημερινή ζωή. Έχουμε όμως μια ιστορία για την περίπτωση ενός δούλου που το σκάει και γίνεται ένα είδος αντάρτη στα βουνά της Χίου. Συγκεντρώνει άλλους δούλους, πολεμάει με τους Χίους και στο τέλος καταλήγουν σε μία συμφωνία -στην πραγματικότητα τον αναγνωρίζουν ως αρχηγό των ανταρτών και του δίνουν τη δυνατότητα να κλέβει όσα θέλει και να αποδέχεται μόνο όσους φυγάδες δούλους θεωρεί ότι δικαίως το έσκασαν και να επιστρέφει αυτούς που το έσκασαν αδίκως. Είναι μια πολύ εντυπωσιακή ιστορία για το πώς ένας φυγάς καταλήγει να γίνει κράτος εν κράτει στη Χίο.
— Να κλείσουμε με κάτι που βρήκα εντυπωσιακό: ότι τους άντρες δούλους τους ευνούχιζαν για να μην κάνουν παιδιά με τις κυρίες τους.
Έναν ευνούχο, σε πάρα πολλές περιπτώσεις, ο ευνουχισμός δεν τον εμποδίζει να κάνει σεξ. Τον εμποδίζει να κάνει παιδιά. Το θέμα δεν είναι να αποφύγουν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με τις αφέντρες τους, το θέμα είναι να αποφύγουν τα παιδιά να είναι των δούλων και όχι των αφεντάδων. Είναι κάτι που ιδιαίτερα στις ανατολικές κοινωνίες ήταν πολύ συνηθισμένο, στη συνέχεια έγινε πολύ συνηθισμένο στην ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, στο πρώιμο Βυζάντιο, και στο μεγαλύτερο τμήμα της βυζαντινής ιστορίας. Ιδιαίτερα στο παλάτι οι ευνούχοι έπαιζαν πολύ βασικό ρόλο. Το βιβλίο ξεκινάει με μια ιστορία ευνούχου, που είναι μια από τις περιπτώσεις που οι δούλοι είχαν την ευκαιρία να πάρουν το αίμα τους πίσω. Και πάλι είναι μια αντιφατική περίπτωση, διότι αφενός οι ευνούχοι πάθαιναν κάτι φρικτό, άλλαζε δραματικά η ζωή τους, από την άλλη, οι περισσότεροι ευνούχοι είχαν μια αρκετά καλύτερη ζωή από των περισσότερων δούλων. Επιλέγονταν για σχετικά επιτελικές σχέσεις και κάποιοι από αυτούς μπορούσαν να φτάσουν πολύ ψηλά στην κρατική ιεραρχία.
