ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ήταν ο Πλάτων; Ποια τα κουσούρια και ποιες οι πραγματικές αρετές του φιλόσοφου των φιλοσόφων;
Μέχρι σήμερα αυτά τα ερωτήματα έμεναν χωρίς απάντηση, αφού ο ίδιος φρόντισε να μην αποκαλύπτει τις πραγματικές πεποιθήσεις του στους Διαλόγους του, καθώς χρησιμοποιούσε τον δάσκαλο του, τον Σωκράτη, ως «ηχείο» απόψεων που μπορεί να ασπαζόταν, μπορεί και όχι.
Οι αναγνώστες του Πλάτωνα θα επιθυμούσαν ίσως αυτοβιογραφικά γραπτά του ή ιδιωτικές επιστολές με τη δική του φωνή, για να αποκαλυφθεί ο πραγματικός χαρακτήρας του και να δοθεί επιτέλους μια ξεκάθαρη εικόνα των φιλοσοφικών του απόψεων. Αυτή η επιθυμία εκπληρώθηκε, τουλάχιστον για κάποιους μελετητές του, μέσα από ένα σύνολο 13 «πλατωνικών επιστολών», συμπεριλαμβανομένου ενός μακροσκελούς και λεπτομερούς εγγράφου γνωστού ως «Έβδομη Επιστολή», που φαίνεται να αποκαλύπτει τον άνθρωπο πίσω τα λόγια του Σωκράτη.
Σ’ αυτή την Έβδομη Επιστολή, ο Πλάτων φαίνεται να μας διηγείται ένα μέρος της ιστορίας της ζωής του, εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους έγινε φιλόσοφος και όχι πολιτικός ηγέτης, και περιγράφει κρίσιμα σημεία της φιλοσοφίας του – ένα χρυσωρυχείο, όπως φαίνεται, για όσους θέλουν να γνωρίσουν τον Πλάτωνα ως πρόσωπο ή να εξερευνήσουν πλήρως το σύστημα σκέψης του.
Η εικόνα που έχουμε για τον Πλάτωνα είναι αυτή ενός υψηλού στοχαστή που κατοικούσε στη μεταφυσική σφαίρα. Στην «Πολιτεία» του, ο Πλάτωνας περιέγραψε αυτό το βασίλειο ως έναν τόπο αιώνιων και τέλειων μορφών, προς τον οποίο οι αληθινοί φιλόσοφοι κατευθύνουν κάθε σκέψη τους, σαν να βλέπουν τον Ήλιο και να ξεφεύγουν από τη «σπηλιά» της γήινης ύπαρξης.
Όμως άλλοι μελετητές, που σήμερα αποτελούν την πλειονότητα, υποστηρίζουν ότι... άνθρακες ο θησαυρός.
Απορρίπτουν την Έβδομη Επιστολή ως έργο πλαστογράφου ή απάτης και την εξορίζουν από το πλατωνικό corpus, μαζί με όλες τις άλλες επιστολές που αποδίδονται στον Πλάτωνα. Ένα βιβλίο δύο κορυφαίων πλατωνικών αυθεντιών, του Myles Burnyeat και του Michael Frede, βροντοφώναξε αυτή την καταδίκη με τον ίδιο τον τίτλο του, «The Pseudo-Platonic Seventh Letter» (2015). Σ’ αυτόν τον σύνθετο τόμο ο Burnyeat εξαπέλυσε δριμεία επίθεση στο περιεχόμενο της επιστολής, χαρακτηρίζοντάς το ως έργο κάποιου «φιλοσοφικά ανίκανου». Ο ισχυρισμός του έρχεται σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις άλλων σεβαστών πλατωνιστών που αποδέχτηκαν την επιστολή ως γνήσια, μεταξύ των οποίων ο A. E. Taylor, του οποίου το βιβλίο-ορόσημο «Plato: The Man and his Work» (1926) εξακολουθεί να ανατυπώνεται τακτικά μετά από σχεδόν έναν αιώνα. Παρ’ όλα αυτά, ο Burnyeat ισχυρίζεται ότι την επιστολή θεωρούν γνήσια μόνο όσοι δεν είχαν τα μέσα να διακρίνουν τις ιδέες ενός άσχετου απατεώνα από εκείνες ενός από τα μεγαλύτερα μυαλά της αρχαιότητας.
Πώς πρέπει, λοιπόν, να αντιδράσει ένας μέσος αναγνώστης, ο οποίος επιδιώκει να κατανοήσει τον Πλάτωνα (τον άνθρωπο ή το έργο του), απέναντι σε μια διαμάχη στην οποία διακεκριμένοι ειδικοί βρίσκονται σε αντίθετους πόλους και από την οποία εξαρτώνται τόσα πολλά; Αυτοί οι αναγνώστες μπορεί να μη γνωρίζουν καν ότι οι επιστολές υπάρχουν, διότι είναι δύσκολο να τις βρει κανείς ανάμεσα στις πρόσφατες έντυπες εκδόσεις των έργων του Πλάτωνα. Η σειρά Penguin Classics, για πολλούς στις Ηνωμένες Πολιτείες η βασική πηγή εντοπισμού ελληνικών κειμένων σε μετάφραση, κάποτε εξέδωσε την Έβδομη Επιστολή, μαζί με μια άλλη επιστολή, σε έναν σύνθετο τόμο με τίτλο «Φαίδρος». Αλλά όταν ο εκδοτικός οίκος Penguin ανανέωσε τη μετάφραση του «Φαίδρου» το 2005, απέσυρε τις δύο επιστολές από τον νέο τόμο χωρίς εξήγηση. Είχαν καταφέρει οι πολέμιοι των πλατωνικών επιστολών, ο αριθμός των οποίων είχε αυξηθεί τις προηγούμενες δεκαετίες, να αναγκάσουν τον εκδοτικό οίκο να απορρίψει οριστικά το ενδεχόμενο η επιστολή να ανήκε στον Πλάτωνα;
Σύμφωνα με τον James Romm, συγγραφέα και καθηγητή των κλασικών στο Bard College στο Annandale της Νέας Υόρκης, δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση στο ερώτημα αν ο Πλάτωνας έγραψε κάποιες από τις πλατωνικές επιστολές (σίγουρα δεν τις έγραψε όλες) και σίγουρα κανείς δεν θα μπορούσε να δώσει μια κατηγορηματική απάντηση «πέρα από κάθε λογική αμφιβολία». Όπως ξεκαθαρίζει ο καθηγητής μέσα από μακροσκελές άρθρο του, θα ήταν πιο έντιμο και ασφαλές να διευρευνήσει την ιστορία αυτής της αντιπαράθεσης, καθώς η εμπιστοσύνη στη γνησιότητα των επιστολών αυξάνεται και μειώνεται με την πάροδο των αιώνων, φτάνοντας στο χαμηλότερο σημείο της τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά τώρα, ίσως, αυξάνεται και πάλι. Αυτή η ιστορία αποκαλύπτει μια διάχυτη προκατάληψη κατά της πλατωνικής συγγραφής των επιστολών, η οποία βασίζεται σε μια επιθυμία –ασυνείδητη, χωρίς αμφιβολία– να απομακρυνθεί η εξαίρετη μορφή του Πλάτωνα από το περιεχόμενό τους. Αρκετές από τις επιστολές σχετίζονται με ένα επεισόδιο στη ζωή του Πλάτωνα που οι θαυμαστές του βρίσκουν ανησυχητικό: μια αποτυχημένη προσπάθεια συνεργασίας με τον Διονύσιο Β', τον πανίσχυρο ηγεμόνα των Συρακουσών, σε μια προσπάθεια μεταρρύθμισης της διακυβέρνησης αυτής της ελληνικής πόλης της Σικελίας.
Η εικόνα που έχουμε για τον Πλάτωνα είναι αυτή ενός υψηλού στοχαστή που κατοικούσε στη μεταφυσική σφαίρα. Στη «Πολιτεία» του, ο Πλάτωνας περιέγραψε αυτό το βασίλειο ως έναν τόπο αιώνιων και τέλειων μορφών, προς τον οποίο οι αληθινοί φιλόσοφοι κατευθύνουν κάθε σκέψη τους, σαν να βλέπουν τον Ήλιο και να ξεφεύγουν από τη «σπηλιά» της γήινης ύπαρξης. Ωστόσο, οι επιστολές –συμπεριλαμβανομένης της πολύ σημαντικής Έβδομης Επιστολής– συχνά απεικονίζουν έναν πρακτικό άνθρωπο, έναν άνθρωπο που ενδιαφέρεται για τη φήμη, την επιρροή, ακόμη και για τα οικονομικά. Για να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από τον κλασικιστή Friedrich Solmsen, ο οποίος έγραφε το 1968 σχετικά με την απόρριψη της Έβδομης Επιστολής από τους συναδέλφους του:
«Ο Πλάτωνας, όπως παρουσιάζεται σε αυτή την επιστολή, είναι έτοιμος για συμβιβασμούς μεταξύ των αρχών του και της πραγματικότητας της ζωής και της πολιτικής. Είναι συνολικά... πιο ρεαλιστής από τον ιδανικό φιλόσοφο, όπως νομίζουμε ότι τον γνωρίζουμε από τους Διαλόγους. Με λίγα λόγια, ο Πλάτων, αν έγραφε αυτή την επιστολή, θα ήταν άνθρωπος».
«Η απροθυμία να δεχτούμε την ανθρωπιά του Πλάτωνα έχει τοποθετήσει ένα ασήκωτο βαρίδι στη ζυγαριά με την οποία ζυγίζεται το ζήτημα της αυθεντικότητας».
Μεταξύ των έργων του Πλάτωνα, ενός σώματος που συγκεντρώθηκε και οργανώθηκε στην αρχαιότητα, υπάρχουν 13 επιστολές που έχουν φτάσει σε εμάς. Μία από τις 13 –η πρώτη– δεν είναι αποδεδειγμένα του Πλάτωνα, και αυτή η γνώση έχει εγείρει αμφιβολίες για τη γνησιότητα ολόκληρης της συλλογής. Ένας άλλος λόγος σκεπτικισμού είναι το ίδιο το επιστολικό είδος. Οι πλαστογράφοι, όπως γνωρίζουμε, έβγαζαν καλά λεφτά στην αρχαιότητα δημιουργώντας πλαστές επιστολές από διάσημους ανθρώπους και πουλώντας τις σε βιβλιοθήκες και συλλέκτες. Διαθέτουμε μεγάλο αριθμό σωζόμενων πλαστών επιστολών που αποδίδονται στον Σωκράτη, τον Διογένη και άλλους Έλληνες σοφούς, αλλά παρουσιάζουν υφολογικά χαρακτηριστικά που δεν συνάδουν με τα ελληνικά της εποχής των συγγραφέων τους. Συνεπώς, όλες οι προσωπικές επιστολές της ελληνικής αρχαιότητας είναι ύποπτες, αν και ορισμένες –όπως ορισμένες από αυτές που αποδίδονται στον Δημοσθένη– φαίνονται γνήσιες.
Η σύγκριση των πλατωνικών επιστολών με γνωστές απομιμήσεις αποκαλύπτει σημαντικές διαφορές. Ενώ οι πλαστογράφοι τείνουν να κρατούν τις επιστολές τους σύντομες και αόριστες, από φόβο μήπως διαπράξουν λάθη που θα τους πρόδιδαν, οι επιστολές του Πλάτωνα είναι λεπτομερείς και σε ορισμένες περιπτώσεις –ιδίως στην Έβδομη Επιστολή– εξαιρετικά μακροσκελείς. Το σημείο αυτό ξεχωρίζει ως κρίσιμο για τον διάσημο ελληνιστή Robin Waterfield, μεταξύ άλλων.
«Δεδομένου του κύρους του Πλάτωνα, θα ήταν τολμηρός πλαστογράφος αυτός που θα προσποιούνταν ότι γνωρίζει τόσα πολλά για τον χαρακτήρα και τη σκέψη του», γράφει, υπερασπιζόμενος την απόφασή του να αντιμετωπίσει την Έβδομη Επιστολή (μαζί με δύο άλλες) ως γνήσια, στη βιογραφία του «Ο Πλάτωνας της Αθήνας» (υπό έκδοση, 2023). Μόνο ένας ιδιοφυής πλαστογράφος, όπως φαίνεται, θα επιχειρούσε μια απάτη τόσο μεγάλης κλίμακας. Ένας μελετητής συνέκρινε μια τέτοια απίθανη φιγούρα με τον δαίμονα του Ντεκάρτ, ένα ον που δημιουργεί ψευδαισθήσεις που μοιάζουν όμως αληθοφανείς. Άλλοι, ωστόσο, έχουν σημειώσει ότι κατά καιρούς εμφανίζονται δεξιοτέχνες πλαστογράφοι και είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν.
Το ύφος της ελληνικής γλώσσας στις επιστολές είναι ένα άλλο πεδίο μάχης στο οποίο διεξάγεται ο αγώνας για την αυθεντικότητα. Οι κρίσεις των ειδικών ποικίλλουν ευρέως σχετικά με το ποιες από τις επιστολές, αν υπάρχουν, έχουν αυθεντικά πλατωνικό ύφος. Οι Waterfield και Burnyeat, για παράδειγμα, στέκονται σε αντίθετους πόλους όσον αφορά την Έβδομη Επιστολή: ο πρώτος ισχυρίζεται ότι «θα ήταν αδύνατο για έναν πλαστογράφο να μιμηθεί το ύφος του Πλάτωνα τόσο πιστά», ενώ ο δεύτερος παραθέτει έναν κατάλογο φράσεων και χρήσεών τους που θεωρεί σαφώς μη πλατωνικές. Ανεξάρτητα από τις διαφορές τους, όλοι οι αναλυτές ύφους συμφωνούν ότι η σύγκριση των επιστολών με τους Διαλόγους του Πλάτωνα είναι περίπλοκη και επικίνδυνη. Ένας συγγραφέας χρησιμοποιεί κατά πάσα πιθανότητα διαφορετικό ύφος σε μια επιστολή, ακόμη και σε μια ανοιχτή επιστολή που γράφτηκε για ευρεία διανομή (όπως αρκετές από τις πλατωνικές επιστολές), από ό,τι σε έναν διάλογο, και σε ένα ιδιωτικό μήνυμα όπως η Δέκατη Τρίτη Επιστολή –ένα έγγραφο στο οποίο θα επιστρέψουμε– το χάσμα θα ήταν ακόμη μεγαλύτερο.
Μια μελέτη του ύφους του Πλάτωνα μέσω υπολογιστή προσπάθησε να ξεπεράσει αυτό το πρόβλημα, και τα αποτελέσματά της βοήθησαν να ενισχυθεί η υπόθεση της αυθεντικότητας. Στη δεκαετία του 1980, ο Gerard Ledger επινόησε ένα μέτρο του ύφους με βάση τη συχνότητα των τελικών γραμμάτων των λέξεων, ένα μέτρο που, όπως υπέθεσε, θα παρέμενε αρκετά σταθερό εντός του σώματος εργασίας ενός συγγραφέα, ανεξάρτητα από τις γενικές διαφορές.
Οι δοκιμές της μετρικής σε κείμενα που είναι γνωστό ότι είναι αυθεντικά έδωσαν πειστικά αλλά όχι τέλεια αποτελέσματα. Όταν εφαρμόστηκε στον Πλάτωνα, το σύστημα του Ledger διαπίστωσε ότι οι τέσσερις μεγαλύτερες επιστολές στο πλατωνικό σώμα, οι μόνες που κατά την άποψή του προσέφεραν ένα αρκετά μεγάλο δείγμα, ήταν συνεπείς με το ύφος του Πλάτωνα στους Διαλόγους. Δυστυχώς, μόνο οι μελετητές που ήταν καλά εξοικειωμένοι με τις στατιστικές μεθόδους ήταν σε θέση να επανεξετάσουν τη μελέτη του, «Re-counting Plato» (1989), και αυτοί ήταν διχασμένοι στις εκτιμήσεις τους.
Όπως τα επιχειρήματα που βασίζονται στη μορφή των επιστολών δεν έχουν δώσει λύση, έτσι δεν έχουν δώσει λύση και εκείνα που αφορούν το περιεχόμενό τους. Είδαμε ήδη πώς ακόμη και οι ειδικοί πλατωνιστές, ο Taylor και ο Burnyeat, διαφωνούν για τα φιλοσοφικά σημεία που συζητούνται στην Έβδομη Επιστολή. Παρόμοιες διαφωνίες προκύπτουν σχετικά με το πόσο καλά οι επιστολές αντικατοπτρίζουν τις ιστορικές συνθήκες γύρω από την εμπλοκή του Πλάτωνα με τον Διονύσιο Β' και τα γεγονότα στην πόλη που κυβερνούσε, τις Συρακούσες.
Συμφωνούν οι επιστολές με όσα θα μπορούσε να περιμένει κανείς ότι θα έλεγε ο Πλάτωνας ή με όσα είναι γνωστά από άλλες πηγές για τον Διονύσιο και την ανατροπή του – τα θέματα των μισών σχεδόν επιστολών και όλων των μεγαλύτερων; Οι μελετητές διαφωνούν ως προς την απάντηση.
Ο Πλάτων συνάντησε τον Διονύσιο τον Νεότερο το 367 π.Χ., λίγο αφότου ο 30χρονος ηγεμόνας είχε έρθει στην εξουσία. Ο Δίων, ανώτερος σύμβουλος και συγγενής του Διονυσίου, είχε πείσει τον Πλάτωνα, τον οποίο είχε γνωρίσει και είχε αρχίσει να θαυμάζει δύο δεκαετίες πριν, να έρθει στις Συρακούσες, ισχυριζόμενος ότι ο νέος ηγεμόνας ήταν πρόθυμος να παρακολουθήσει τη φιλοσοφική διδασκαλία του Πλάτωνα.
Η επίσκεψη ξεκίνησε με εξαιρετικούς οιωνούς: ο νεαρός ηγεμόνας έδειξε κάποιο ενθουσιασμό για τη φιλοσοφία και η αυλή ακολούθησε το παράδειγμά του. Όμως ο Διονύσιος άρχισε να γίνεται καχύποπτος τόσο με τον Πλάτωνα όσο και με τον Δίωνα, του οποίου τη στενή φιλία θεωρούσε απειλή, και οι σύμβουλοί του ψιθύριζαν φήμες για συνωμοσία. Σύντομα ο Διονύσιος εξόρισε τον Δίωνα και προχώρησε σε κάποιες κινήσεις απέναντι στον Πλάτωνα που έδειχναν κάποια δυσπιστία. Ο Πλάτων εγκατέλειψε αμέσως τις Συρακούσες και επέστρεψε στην Αθήνα, και ανέλαβε εκ νέου τη διεύθυνση της Ακαδημίας του, όπου ο Δίων ήταν πλέον μαθητής. Στον απόηχο αυτής της επιστροφής τοποθετείται η Δέκατη Τρίτη Επιστολή, η οποία υποτίθεται ότι είναι ένα προσωπικό μήνυμα που έστειλε ο Πλάτων στον Διονύσιο – η παλαιότερη της συλλογής, αν είναι αυθεντική, και επίσης η πρώτη που θεωρήθηκε μη γνήσια.
Το σκηνικό της Δέκατης Τρίτης Επιστολής τοποθετείται στο 365 π.Χ., λίγο αφότου ο Πλάτων είχε εγκαταλείψει την αυλή του Διονύσιου. Οι θαυμαστές του Πλάτωνα θα ήθελαν να πιστεύουν ότι έφυγε με αηδία για την ηθική κατάσταση του Διονύσιου, ενός ανθρώπου τον οποίο οι πηγές μάς παρουσιάζουν ως μέθυσο και καταχραστή της εξουσίας. Πράγματι, ένα ανέκδοτο που προέκυψε στην αρχαιότητα δίνει ακριβώς αυτή την εικόνα: Ο Διονύσιος, την παραμονή της διάσπασης, ζήτησε από τον Πλάτωνα να μη μιλήσει άσχημα γι' αυτόν στην Ακαδημία, προκαλώντας την υπεροπτική απάντηση του Πλάτωνα: «Είθε οι θεοί να μας απαγορεύσουν να έχουμε λόγο να μιλάμε για σένα έστω και κατ’ ελάχιστον».
Ωστόσο, ο τόνος της Δέκατης Τρίτης Επιστολής είναι εκπληκτικά χαρούμενος και οικείος – «παιχνιδιάρικος» είναι η λέξη που χρησιμοποιεί ένας μεταφραστής. Ο «Πλάτωνας» εκφράζει θερμή φιλία και προσφέρεται να κάνει ορισμένες χάρες στον Διονύσιο, και αποκαλύπτει ακόμα και έναν βαθμό οικονομικής εξάρτησης.
Προβλέπει επερχόμενα έξοδα για τα οποία μπορεί να χρειαστεί τη βοήθεια του Διονύσιου – προίκες για τις ορφανές ανιψιές του και, αρκετά σύντομα, ένα ταφικό μνημείο για την ηλικιωμένη μητέρα του (που μπορεί να ήταν τότε περίπου 90 ετών). Αφήνει έντονα να εννοηθεί ότι οι οικονομικές του ανάγκες είναι αποτέλεσμα της πρόσφατης επίσκεψής του στις Συρακούσες, υπονοώντας ίσως ότι ο τύραννος τού οφείλει αποζημίωση.
Σίγουρα δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας εξιδανικευμένος φιλόσοφος, ο ιδανικός μας Πλάτωνας, θα έγραφε σε έναν ξακουστό ηγεμόνα. Ήδη από τον 15ο αιώνα, ο Φλωρεντινός ουμανιστής Leonardo Bruni, ο οποίος μετέφρασε πρώτος τις πλατωνικές επιστολές στα λατινικά, εξόρισε τη Δέκατη Τρίτη Επιστολή από τη συλλογή, για χαρακτηρολογικούς λόγους.
«Κρίνω ότι το μεγαλείο του Πλάτωνα δεν πρέπει να αναμιχθεί με αυτή την επιστολή», έγραψε στον πρόλογό του, αναφερόμενος επίσης στην «ασήμαντη» αναφορά των υλικών ζητημάτων της επιστολής. Λίγο αργότερα, ο μεγάλος Φλωρεντινός πλατωνιστής Marsilio Ficino, ο οποίος αντιμετώπιζε τον Πλάτωνα με όρους θρησκείας, ακολούθησε το παράδειγμα του Bruni, παραλείποντας τη Δέκατη Τρίτη Επιστολή από τη λατινική έκδοση του 1484 των συνολικών έργων του Πλάτωνα. Είχε καθιερωθεί μια εκδοτική αρχή: ορισμένες επιστολές θα μπορούσαν να απορριφθούν ως απομιμήσεις, και τα κριτήρια βάσει των οποίων κρίνονταν θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν τον βαθμό πλατωνικού «μεγαλείου» τους.
Και πάλι όμως η κόντρα μαίνεται: ένας κριτικός λέει ότι αυτή η επιστολή αποδίδει στον Πλάτωνα «ευτελή και μικροπρεπή κίνητρα», ένας άλλος λέει ότι καθιστά τον Πλάτωνα έναν «αξιοκαταφρόνητο λαφυραγωγό χρημάτων», ένας τρίτος αποκαλεί το έγγραφο «επιστολή επαιτείας ενός παρασίτου».
Πόσο άσχημα νιώθει κανείς, όμως, ακόμα κι αν δεν είναι δεινός μελετητής του Πλάτωνα, όταν πλανάται η υποψία ότι ο άπιαστος Πλάτων κυνηγούσε τα υλικά αγαθά και λίγη σχέση είχε με εκείνη τη ζωή την αποκομμένη από τον υλικό κόσμο, εκείνη που ευαγγελίζεται στο σύνολο του έργου του;
Για να επιστρέψουμε στις πρώτες έρευνες σχετικά με τις επιστολές: ο Ficino απέρριψε επίσης την πρώτη από αυτές –ένα άλλο γράμμα που φέρεται να έστειλε ο Πλάτων στον Διονύσιο– ως απάτη, για λόγους υφολογικής ασυνέπειας. Η επιστολή αυτή κοσμείται με αποσπάσματα στίχων με εξαιρετικά αντιπλατωνικό τρόπο, γεγονός που αποτελεί κόκκινο πανί για τους κυνηγούς πλαστογραφιών, και σχεδόν κανείς δεν έχει προσπαθήσει να την αποδώσει στον Πλάτωνα από την εποχή του Ficino. Έτσι, μέχρι το 1500, τόσο η πρώτη όσο και η τελευταία από τη σειρά των 13 επιστολών είχαν «καταδικαστεί», γεγονός που καθιστούσε δελεαστική την απόρριψη ολόκληρης της συλλογής – μια κίνηση που έγινε για πρώτη φορά τον 18ο αιώνα και στη συνέχεια αρκετές φορές, με αυξανόμενη σφοδρότητα τον 19ο αιώνα. Αλλά πριν φτάσουμε σε αυτό το σημείο καμπής, ας ακολουθήσουμε το νήμα της εμπλοκής του Πλάτωνα στις Συρακούσες μέχρι την αποχώρησή του, καθώς αυτό είναι το επεισόδιο που έδωσε, τουλάχιστον νοητά, το έναυσμα για την κρίσιμη Έβδομη Επιστολή.
Ο Διονύσιος δεν είχε τελειώσει με τον Πλάτωνα μετά το 367 π.Χ. Ο τύραννος, που εξακολουθούσε να ενδιαφέρεται για τη φιλοσοφία, παρότρυνε τον Πλάτωνα να επιστρέψει στις Συρακούσες, στέλνοντας μάλιστα ένα πλοίο στην Αθήνα για να τον παραλάβει. Ο Πλάτωνας ήταν ανήσυχος, αλλά έκανε το ταξίδι, κυρίως επειδή εξακολουθούσε να ελπίζει, παρά τις αποδείξεις για το αντίθετο, ότι ο Διονύσιος ήταν εκπαιδεύσιμος.
Σύντομα απογοητεύτηκε πικρά. Ο Διονύσιος απέτυχε σε ένα είδος δοκιμασίας χαρακτήρα που του έθεσε ο Πλάτωνας, και έκανε επίσης χειρότερη την τιμωρία του Δίωνα, κατάσχοντας το υπόλοιπο της περιουσίας του. Ο Πλάτων βρέθηκε και πάλι ύποπτος για συνωμοσία εναντίον του τυράννου και σε κάποιον κίνδυνο, αλλά ένα επείγον μήνυμα προς έναν κοντινό ηγεμόνα, τον Αρχύτα του Τάραντα, εξασφάλισε την απελευθέρωσή του και την επιστροφή του στην ηπειρωτική Ελλάδα. Εκεί, συναντήθηκε με έναν εξοργισμένο Δίωνα, ο οποίος είχε αρχίσει να σχεδιάζει εκστρατεία για να καταλάβει τις Συρακούσες.
Ο Δίων, ο οποίος σπούδαζε με τον Πλάτωνα κατά τη διάρκεια της εξορίας του, πήρε μαζί του στην εκστρατεία αυτή αρκετούς μαθητές της Ακαδημίας, αν και ο ίδιος ο Πλάτωνας κράτησε αποστάσεις. Προσελκύοντας υποστήριξη από τους εχθρούς του Διονύσιου καθώς πήγαιναν, η ομάδα του Δίωνα κατάφερε να εκδιώξει τον τύραννο και να εγκαταστήσει τον Δίωνα στην εξουσία. Όμως η επανάσταση αυτή απελευθέρωσε ισχυρά πάθη στις Συρακούσες και ο Δίων, πολιτικά μετριοπαθής, έγινε και ο ίδιος στόχος των ριζοσπαστικών μεταρρυθμιστών.
Καθώς οι αντίπαλες φατρίες της πόλης έδιναν μάχη για τον έλεγχο, ένα από τα μέλη της Ακαδημίας που είχε πολεμήσει στο πλευρό του Δίωνα δολοφόνησε τον πρώην διοικητή του και προσπάθησε να αναλάβει την εξουσία, αλλά στη συνέχεια δολοφονήθηκε. Οι Συρακούσες βυθίστηκαν στο χάος, μια κατάσταση που ο «Πλάτων» προσπάθησε να διορθώσει στην Έβδομη Επιστολή, αλλά και στην Όγδοη, μια άλλη πολύ μεγάλη επιστολή (αν και μικρότερη από την Έβδομη). Σε αυτές τις επιστολές, που απευθύνονταν στην παράταξη του Δίωνα αλλά προορίζονταν για ευρεία διανομή, ο «Πλάτων» εξηγεί όλη την πορεία της ενασχόλησής του με τις Συρακούσες και προτείνει τρόπους με τους οποίους η πόλη θα μπορούσε να προχωρήσει ειρηνικά.
Η Έβδομη Επιστολή θεωρούνταν πάντοτε ο άξονας της συγγραφικής συζήτησης και η πιο πιθανή να είναι αυθεντικό έργο του Πλάτωνα (ή ενός στενού συντρόφου που γνώριζε τις σκέψεις και τις προθέσεις του, πράγμα που για να απαντηθεί το περί γνησιότητας ερώτημα ισοδυναμεί με το ίδιο πράγμα). Οι υπερασπιστές των επιστολών υποστηρίζουν ότι αν μία είναι γνήσια, η υπόθεση για την αποδοχή των άλλων γίνεται πολύ ισχυρότερη, ενώ οι σκεπτικιστές λένε το αντίθετο: αν υπάρχουν ψεύτικες επιστολές στη συλλογή, τότε είναι πιθανό να είναι όλες ψεύτικες.
Αυτό το τελευταίο επιχείρημα χρησιμοποιήθηκε από τον μεγάλο πλατωνιστή της Οξφόρδης Benjamin Jowett, ο οποίος στα μέσα του 19ου αιώνα απέρριψε τις επιστολές εκ προοιμίου και τις εξόρισε από τη συλλογή του με τον τίτλο «The Dialogues of Plato». Ο Jowett εξηγούσε στον πρόλογό του στη δεύτερη έκδοση του έργου (1875) γιατί δεν περιελάμβανε επιστολές:
- Όταν μία επιστολή από μία συλλογή είναι πλαστή, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι οι υπόλοιπες επιστολές της σειράς είναι γνήσιες... Όταν όλες εκτός από μία είναι πλαστές, απαιτούνται συντριπτικές αποδείξεις για τη μία... Αλλά κανείς... δεν θα υποστήριζε ότι όλες οι επιστολές του Πλάτωνα είναι γνήσιες, και πολύ λίγοι κριτικοί πιστεύουν ότι περισσότερες από μία από αυτές είναι γνήσιες.
Αυτή η μοναδική «μία» είναι φυσικά η Έβδομη, η οποία εδώ καταδικάζεται από τον Jowett.
Ο πιο σεβαστός φιλόλογος μεταξύ των συγχρόνων του Jowett, ο Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, αψήφησε αυτή τη λογική και υποστήριξε τη γνησιότητα της Έβδομης Επιστολής μαζί με δύο άλλες (την Έκτη και την Όγδοη), ενώ απέρριψε τις υπόλοιπες. Το γεγονός ότι ένας μελετητής με τις γνώσεις του Wilamowitz δεν μπορούσε να βρει τίποτα το μη πλατωνικό σε τρεις επιστολές αποκαλύπτει την προκατάληψη του Jowett. «[Οι επιστολές] είναι γεμάτες εγωισμό, αυτοεπιβεβαίωση, επιτήδευση», έγραψε ο Jowett. «Έχουν αφθονία σε ασάφειες, σολοικισμούς, πλεονάσματα, ασυνέπειες, αδέξιες κατασκευές, λανθασμένες χρήσεις λέξεων».
Το πιο καταδικαστικό απ' όλα ήταν η κατηγορία της λογοκλοπής που απήγγειλε ο Jowett στον συγγραφέα των επιστολών, με βάση τα σημεία όπου απηχούν φράσεις και προτάσεις των Διαλόγων. Η πιθανότητα ότι οι εν λόγω ιδέες θα μπορούσαν να έχουν προκύψει από τον ίδιο τον Πλάτωνα που επαναλάμβανε τις προηγούμενες σκέψεις του, σε ελαφρώς τροποποιημένη μορφή, όπως αρμόζει σε ένα επιστολικό ύφος, δεν υπήρχε στη σκέψη του.
Η αναφορά του Jowett στον «εγωισμό, την αυτοεπιβεβαίωση, την επιτήδευση» σε αυτήν τη συζήτηση συνεχίζει αυτό που είχαν ξεκινήσει ο Bruni και ο Ficino τέσσερις αιώνες νωρίτερα. Εκεί που αυτοί οι εκδότες της Αναγέννησης είχαν βρει τη Δέκατη Τρίτη Επιστολή ανάξια του Πλάτωνα, όπως τον αντιλαμβάνονταν –μια ευγενική ψυχή, που δεν ήταν δυνατόν να έχει γράψει κάτι στενόμυαλο ή ιδιοτελές–, ο Jowett βρήκε όλες τις επιστολές να είναι ομοίως ανάξιες, και ιδιαίτερα την Έβδομη. Διότι η Έβδομη Επιστολή αποκαλύπτει πράγματι τις ιδιότητες στις οποίες αναφέρεται. Όποιος την έγραψε ήταν σαφώς σε άμυνα όσον αφορά την εμπλοκή της Ακαδημίας στην καταστροφή στις Συρακούσες και επιθυμούσε διακαώς να απαλλάξει τον Πλάτωνα από την ευθύνη. Ο συγγραφέας μάλιστα αρνείται ότι ο δολοφόνος του Δίωνα ήταν μέλος της Ακαδημίας, αν και γνωρίζουμε από άλλες πηγές ότι ήταν.
Το σύγγραμμα του Jowett παρέμεινε η καθιερωμένη αγγλόφωνη ανθολογία μέχρι που αντικαταστάθηκε από την έκδοση του Princeton, «The Collected Dialogues of Plato» (1961), η οποία φέρει στον τίτλο της με μικρότερη γραμματοσειρά την προσθήκη «including the Letters».
Το βιβλίο του Τέιλορ επανεκδόθηκε πολλές φορές τις προηγούμενες δεκαετίες και άλλες μελέτες, συμπεριλαμβανομένης μιας του σεβαστού πλατωνιστή Γκλεν Μόροου, είχαν υπερασπιστεί τη γνησιότητα τουλάχιστον ορισμένων από τις επιστολές, οπότε η υπόθεση της αποδοχής τους ως γνησίων ήταν πλέον ισχυρότερη.
Ακόμα κι έτσι, ο συνεκδότης του τόμου του Πρίνστον, ο Χάντινγκτον Κερνς, δεν έκανε καμία αναφορά στην εισαγωγή του στη συμπερίληψη των επιστολών και μιλούσε καθ' όλη τη διάρκεια για «τους Διαλόγους του Πλάτωνα».
Η άλλη συνεκδότρια, η Edith Hamilton, δεν προλόγισε τις επιστολές, όπως έκανε με όλους τους Διαλόγους του τόμου. Οι επιστολές είχαν επανέλθει στο corpus, αλλά μόνο από την πίσω πόρτα, κατά κάποιον τρόπο, χωρίς να αναγνωριστούν και χωρίς να σχολιαστούν. Η αλληλουχία των επιστολών έχει επίσης αλλάξει (και πάλι, χωρίς σχόλια), ώστε να τοποθετούνται τελευταίες οι λιγότερο πιθανές γνήσιες επιστολές – είναι ενδιαφέρον ότι η Δέκατη Τρίτη Επιστολή δεν συγκαταλέγεται σε αυτή την ομάδα πλαστών επιστολών, αλλά έρχεται πρώτη στην αλληλουχία, θέση που καταλαμβάνει λόγω της δικής της υποθετικής χρονολογίας.
Οπότε, κάπως έτσι πλέον γνωρίζουμε ότι και ο ιδανικός των ιδανικών της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας είχε αδυναμίες ανθρώπινες και πολύ πολύ σεβαστές...
ΠΗΓΗ: aeon.co
