Περνάω την πόρτα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, που είναι ένα κόσμημα της πόλης λόγω των εκθεμάτων και της αρχιτεκτονικής του. Χτισμένο τη δεκαετία του 1960 (1963-1966) από τον Άρη Κωνσταντινίδη, άνοιξε τις πύλες του για το κοινό τον Αύγουστο του 1970. Αρχικά φιλοξενούσε αρχαιολογικά ευρήματα απ' όλη την επικράτεια της Ηπείρου, από τους προϊστορικούς έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους, και τη συλλογή εικαστικών έργων Ελλήνων καλλιτεχνών του 19ου και 20ού αιώνα, δωρεά του συλλόγου «Οι φίλοι των Ιωαννίνων».
Επεκτάθηκε και εκσυγχρονίστηκε τη δεκαετία του 2000, χωρίς να αλλοιωθεί ο χαρακτήρας του. Η νέα μόνιμη έκθεση, η οποία διατήρησε τον πανηπειρωτικό της χαρακτήρα, περιλαμβάνει περίπου 3.000 αντικείμενα και οι συλλογές του αναπτύσσονται σε επτά αίθουσες, στον κεντρικό διάδρομο και στα τρία αίθρια, σε συνολική επιφάνεια 1.200 τ.μ. Η διάρθρωσή της βασίζεται σε τρεις άξονες: χρονολογικό, γεωγραφικό και θεματικό. Καλύπτουν μια μεγάλη χρονική περίοδο από την Κατώτερη Παλαιολιθική, περίπου 250.000 χρόνια πριν, έως τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους (3ος αι. μ.Χ.).
Tα μολύβδινα χρηστήρια ελάσματα της Δωδώνης αποτελούν ένα μοναδικό σύνολο που ανάλογό του δεν έχει εντοπιστεί σε άλλη περιοχή και που η πλειονότητά του εκτίθεται εδώ, ενώ μικρότερα σύνολα υπάρχουν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και στο Μουσείο του Βερολίνου.
Η Αίθουσα 7, «Σωτήρης Δάκαρης», που πήρε το όνομά της από τον αρχαιολόγο, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και για πολλά χρόνια, μεταπολεμικά, διευθυντή της ΙΒ Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, και πρωτεργάτη της ανάδειξης της Δωδώνης, είναι αφιερωμένη στο ιερό της, όπου προβάλλεται ο διττός ρόλος της ως θρησκευτικού και διοικητικού κέντρου των Ηπειρωτών. Εκεί βλέπω μια σειρά από τα μολύβδινα χρηστήρια ελάσματα της Δωδώνης, ένα μοναδικό σύνολο που ανάλογό του δεν έχει εντοπιστεί σε άλλη περιοχή και που η πλειονότητά του εκτίθεται εδώ, ενώ μικρότερα σύνολα υπάρχουν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και στο Μουσείο του Βερολίνου.
Τύχη αγαθή: Τα μολύβδινα χρηστήρια ελάσματα
Πρόκειται για λεπτά φύλλα μολύβδου πάνω στα οποία οι επισκέπτες του Μαντείου της Δωδώνης χάραζαν τα ερωτήματά τους προς τον θεό Δία και τη σύντροφό του Διώνη. Η μοναδικότητά τους έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για την αμεσότερη πηγή πληροφόρησης σχετικά με τα ζητήματα που απασχολούσαν τους αρχαίους Έλληνες.
Επιπροσθέτως, σημαντική είναι η συμβολή τους στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και θρησκείας, η οποία υποφέρει από έλλειψη γραπτών πηγών. Διαβάζω τις πινακίδες των εκθεμάτων που μοιάζουν να έχουν γραφτεί σήμερα.
Οι ίδιες ανησυχίες, τα ίδια ερωτήματα βασανίζουν τους ανθρώπους εδώ και χιλιάδες χρόνια, έτσι καταφεύγουν στους θεούς και στους μάντεις για να μάθουν τα μελλούμενα και όσα τους επιφυλάσσουν η τύχη και η μοίρα. «Όπως σημείωνε το 1982 στο 8ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής και Λατινικής Επιγραφικής η αείμνηστη αρχαιολόγος Ιουλία Βοκοτοπούλου, "δόθηκε η πρέπουσα προσοχή σ’ αυτά, τόσο για το ποικίλο περιεχόμενό τους όσο και για το γεγονός ότι ήταν αδιάψευστα τεκμήρια της ταυτίσεως των ερειπίων με την αρχαία Δωδώνη, επειδή σε πολλά υπάρχει επίκληση στον Δία Δωδωναίο και στη Διώνη», λέει στη LiFO η αρχαιολόγος κ. Βαρβάρα Παπαδοπούλου, αναπληρώτρια προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων που μας ξεναγεί στον κόσμο των μοναδικών αυτών ευρημάτων.
Αναρωτιέστε τι μπορεί να ρωτούν οι άνθρωποι που φτάνουν σε ένα από τα μεγαλύτερα ιερά της αρχαιότητας; Πάρτε μια ιδέα:
Να υπηρετήσω ως στρατιώτης στην ξηρά;
«Αφού αφιερώθηκε ο σκύφος μου, γιατί το άλογο από το Άκτιο δεν κατατρόπωσε το άλογο του Δωρυλαίου από την Ελαία;» ρωτά ο Σάτυρος τον Νάιο Δία και τη Διώνη.
«Η βαρυχειμωνιά οφείλεται σε παράπτωμα κάποιου ανθρώπου;» ρωτούν οι Δωδωναίοι.
Ο Λύσων έκανε μάγια στα παιδιά μου, στη γυναίκα μου και σ' εμένα τον ίδιο;
«Σε ποιον θεό μπορώ να προσφέρω εξιλαστήρια θυσία για να ανακτήσω την υγεία ων ματιών μου;» ρωτά ο Θρασύβουλος
Θα ήταν καλό να αγοράσω τη μικρή λίμνη δίπλα στο ιερό της Δήμητρας;
Σε ποιον από τους θεούς και ήρωες θα ήταν καλό να θυσιάσω για να επιτύχω;
«Σε ποιον θεό να προσευχηθώ για να πραγματοποιήσω όσα έχω στο μυαλό μου;» - Σε αυτό το έλασμα, στην οπίσθια όψη, υπάρχει η απάντηση: «Στην Υγεία».
Προς το παρόν, όλα πηγαίνουν προς το χειρότερο. Θα επιτύχω, μετά από καιρό, να παραμείνω ιδιοκτήτης αυτού του σπιτιού και να το επεκτείνω;
Θα κάνει παιδιά αν έχει σχέση μαζί μου;
Να δώσω στο Θεαρίδα την κόρη μου Θορακίδα;
Θα έχω ο ίδιος την επιμέλεια του παιδιού;
«Θα αποκτήσω ή όχι παιδιά από τη σύζυγό μου Μενίσκα, την οποία έχω τώρα;» ρωτά ο Κύλων.
«Είναι καλύτερο να παντρευτώ;» ρωτά τον Δία ο Θήρις.
Αν ξενιτευτώ, θα επιτύχω στην τέχνη μου;
Θα εξοφλήσουμε τα χρέη μας;
Να αναβάλουμε το ταξίδι μας στις Συρακούσες;
Να εγκατασταθούμε στον Κρότωνα;
Να πολιτογραφηθώ στον Τάραντα;
Δαπανήθηκαν τα χρήματα που δόθηκαν στο πρυτανείο με δίκαιο τρόπο;
Σε ποιον θεό να θυσιάσουμε και να προσευχηθούμε για να διοικούν τη χώρα κατά τον καλύτερο και ασφαλέστερο τρόπο;
«Οι ερωτήσεις των πιστών υποβάλλονταν αρχικά προφορικά. Από τον 6ο αι. π.Χ. φαίνεται ότι τα ερωτήματα άρχισαν να χαράσσονται σε μολύβδινα πινάκια, τα οποία είχαν συνήθως τη μορφή ορθογώνιου ελάσματος. Στην πλειονότητά τους ήταν παλίμψηστα, είχαν χρησιμοποιηθεί δηλαδή πολλές φορές. Έτσι, ενώ έχουν βρεθεί περίπου 2.000 ελάσματα, οι σωζόμενες σε αυτά επιγραφές ξεπερνούν τις 4.200. Το μέγεθος των γραμμάτων δεν ξεπερνούσε το 1-1,5 χιλιοστό.
Τα ερωτήματα είναι γραμμένα σε ποικίλα αλφάβητα και διαλέκτους από διάφορες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου, από τη Ρόδο, την Πελοπόννησο, την Αττική, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Ο μεγαλύτερος αριθμός ελασμάτων είναι γραμμένος στην τοπική βορειοδυτική διάλεκτο», λέει η κ. Παπαδοπούλου.
Οι πληροφορίες που αντλούμε από τα ελάσματα για τη μικροϊστορία της περιοχής είναι πολύ σημαντικές. Η φήμη του Ιερού της Δωδώνης φαίνεται ότι είχε επεκταθεί εκτός των στενών ορίων της ελληνικής επικράτειας, πέρα από την Αδριατική Θάλασσα. Ίσως μάλιστα ορισμένες χρησμοδοσίες στάθηκαν καθοριστικές για τη λήψη καίριων πολιτικών αποφάσεων, όπως οι εκστρατείες για πόλεμο ή ειρήνη. Η χρήση τους τοποθετείται από τον 6ο έως τον 2ο αι. π.Χ. και φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένη σε όλους τους πιστούς, ανεξαρτήτως κοινωνικού στρώματος.
«Οι ερωτήσεις αφορούν συνήθως το μέλλον και σε μικρότερο βαθμό το παρελθόν. Οι τελευταίες σχετίζονται κυρίως με εγκληματικές πράξεις (κλοπή, απόπειρα δολοφονίας, απαγωγή) ή θέματα οικογενειακά, όπως η επιλογή συζύγου, που σε ορισμένες περιπτώσεις κατονομάζεται. Σε άλλες περιπτώσεις συνδυάζονται με το εάν είναι η κατάλληλη στιγμή για να παντρευτεί κάποιος ή με το εάν η μέλλουσα νύφη έχει προίκα, και απασχολούν σε σημαντικό βαθμό τους πιστούς. Σε σχέση με αυτό, οι πιστοί συχνά αναρωτιούνται και για την απόκτηση παιδιών –"θα αποκτήσω παιδιά με αυτήν τη γυναίκα" ή "σε ποιον θεό πρέπει να απευθυνθώ για να αποκτήσω παιδιά"– ειδικότερα αρρένων, υγιών απογόνων.
Ανάμεσα στα ερωτήματα, μεγάλο ποσοστό κατέχουν και εκείνα που αφορούν θέματα υγείας και κυρίως προβλήματα όρασης. Συχνές είναι οι ερωτήσεις που αφορούν μετακινήσεις, χερσαίες ή διά θαλάσσης. Έντονος είναι ο προβληματισμός των πιστών γύρω από θέματα λατρείας, με κυρίαρχη την αγωνία σε ποιον θεό θα πρέπει να θυσιάσουν, καθώς και γύρω από επαγγελματικά ζητήματα: εμπόριο, γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, ναυπήγηση πλοίων, ανταλλαγή χαλκού κ.ά. Ιδιαίτερα συχνά και τα ερωτήματα για στράτευση, μετακίνηση, μετανάστευση, εξασφάλιση και διατήρηση της ακίνητης περιουσίας. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ελάσματα στα οποία γίνεται αναφορά στην απελευθέρωση δούλων και σε ιστορικά γεγονότα.
Ο τρόπος που δίνονταν οι απαντήσεις δεν ήταν ξεκάθαρος. Σε ορισμένα ελάσματα σώζονται μεμονωμένες επιγραφές, που πιθανότατα αποτελούν την απάντηση σε κάποιο ερώτημα. Ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης, στον λόγο του Κατά Μειδίου (53), στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., σημειώνει ότι οι Αθηναίοι έλαβαν γραπτό χρησμό από το Μαντείο της Δωδώνης. Ως εναλλακτικό τρόπο απάντησης του μαντείου ο Κικέρων (De Divinatione, 1.34.76, 2.32.69) αναφέρει τη μέθοδο της κληρομαντείας», λέει η κ. Παπαδοπούλου.
Ο ιδιωτικός και ο δημόσιος βίος και τα άγχη των ανθρώπων
Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα ελάσματα για την καθημερινότητα και τα άγχη των ανθρώπων αποδεικνύουν ότι από εποχή σε εποχή παραμένουν αναλλοίωτα. Φωτίζουν όλες τις περιοχές του ιδιωτικού και δημόσιου βίου τους.
Δεν γνωρίζουμε ποιος τα έγραφε, δηλαδή εάν τα έγραφαν οι ίδιοι οι προσκυνητές, οι ιερείς ή επαγγελματίες γραφείς. Στα ελάσματα υπάρχει αναφορά σε ανδρικά και γυναικεία ονόματα.
«Τα περισσότερα ιδιωτικά ερωτήματα τίθενται συνήθως από άνδρες, αλλά και από γυναίκες ή ζεύγη. Ειδικότερα, όσον αφορά τις γυναίκες, σημειώνεται ότι ανάμεσα στο δημοσιευμένο υλικό έχει εντοπιστεί σημαντικός αριθμός ελασμάτων στα οποία αναφέρονται γυναικεία ονόματα προερχόμενα κυρίως από την περιοχή της ΒΔ Ελλάδας. Τα ερωτήματα αφορούν κυρίως ζητήματα τεκνοποιίας (σύλληψη και γέννηση). Αξίζει να σημειωθεί ότι, πλην της Αθήνας, η Ήπειρος είναι από τις ελάχιστες περιοχές όπου παρέχονται πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες», λέει η κ. Παπαδοπούλου, επισημαίνοντας ότι η προέλευση των προσκυνητών που διατύπωναν τα ερωτήματά τους στο μαντείο δηλώνεται σπάνια.
«Ο μεγαλύτερος αριθμός κατάγεται από την ίδια την Ήπειρο, ενώ συχνή είναι η αναφορά επισκεπτών από τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Αττική αλλά και την Ιταλία-Σικελία! Οι επισκέπτες που έρχονταν από μακριά, αγκυροβολούσαν, πιθανότατα, με τα πλοία τους σε ένα από τα μεγάλα κοντινά λιμάνια, τον Βουθρωτό ή την Αμβρακία. Επιπροσθέτως, η ιδιαίτερη γεωμορφολογική θέση του μαντείου υπαγόρευε την επίσκεψη σε αυτό την περίοδο του όψιμου καλοκαιριού και την αρχή του φθινοπώρου, δηλαδή μεταξύ των μηνών Ιουλίου και Σεπτεμβρίου», επισημαίνει.
Πόσες φορές και για ποια θέματα θα ρωτήσεις τον θεό;
Ο μόλυβδος ήταν ένα υλικό που δεν υπήρχε στην περιοχή της Δωδώνης, οπότε ήταν δύσκολο και να αποκτηθεί, αλλά χαρασσόταν εύκολα, ενώ παρείχε τη δυνατότητα της εκ νέου χρήσης. Οι προσκυνητές του μαντείου είτε λίγο πριν από τη μαντική διαδικασία είτε λίγο πριν από την άφιξη τούς στο ιερό έγραφαν ερωτήματα που είχαν έκταση 2-4 γραμμές. Έγραφαν στη μία όψη του μολύβδινου ελάσματος το ερώτημά τους και στη συνέχεια το δίπλωναν ή το τύλιγαν, κλείνοντας το ερώτημα στο εσωτερικό του. Σε ορισμένες περιπτώσεις εντοπίζεται κάτι χαραγμένο και στην πίσω όψη, ένα γράμμα, το θέμα της ερώτησης, το όνομα του προσκυνητή. Οι απαντήσεις (υποκρίσεις) δίνονταν προφορικά και σπανιότερα γραπτά.
Ως προς το θέμα τους τα ερωτήματα διακρίνονται σε δημόσια και ιδιωτικά. Τα δημόσια ερωτήματα είναι σχετικά λίγα, τίθενται από πόλεις ή από Κοινά (πολιτικούς σχηματισμούς) και αφορούν συνήθως πολιτικά ή θρησκευτικά ζητήματα. Τα θέματα που απασχολούν τους προσκυνητές είναι αυτά που απασχολούν τους ανθρώπους διαχρονικά και τους προκαλούν διλήμματα: οικογενειακά (γάμος, απόκτηση παιδιών), υγεία, επαγγελματική επιτυχία, μετακινήσεις (ναυτικά ταξίδια), εμπόριο μέσω θαλάσσης, απελευθέρωση δούλων, αλλαγή επαγγελματικής δραστηριότητας, πολιτικές δραστηριότητες, οικονομικά θέματα, γεωργικές και κτηνοτροφικές ενασχολήσεις, στρατιωτικά θέματα, μετανάστευση, μαγεία.
«Μέσα από τη μελέτη των ελασμάτων αναδεικνύονται ζητήματα επιγραφικά (μορφές γραφής και διατύπωσης του συμπυκνωμένου λόγου), κοινωνικά (σχετικά με απελευθέρωση δούλων, για την αντιμετώπιση της φτώχειας, τη μετανάστευση, την εργασιακή καταπίεση), οικονομικά (σχετικά με την παραγωγή μαλλιού και σιτηρών, εμπορίου, εξόφλησης χρεών) και από τον κόσμο των συναισθημάτων (σχετικά με γάμους, τεκνοποιία, χηρεία, απιστία)», λέει η κ. Παπαδοπούλου.
Ιστορία και το μέλλον μιας σημαντικής αρχαιολογικής ανασκαφής
Τα πρώτα μολύβδινα ελάσματα ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του Αρτινού πολιτικού Κωνσταντίνου Καραπάνου στη Δωδώνη το 1876-77 και δημοσιεύτηκαν από τον ίδιο στο έργο του «Dodone et ses ruines» (Παρίσι, 1878). Ο κύριος όγκος τους αποκαλύφθηκε κατά τις συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποίησε ο Ηπειρώτης αρχαιολόγος Δημήτριος Ευαγγελίδης κατά τα έτη 1929-1935 και 1952-1959, οι οποίες μετά τον θάνατό του συνεχίστηκαν από τον συνεργάτη του Σωτήρη Δάκαρη.
Το 2006 ο Eric Lhôte δημοσίευσε σημαντικό αριθμό ελασμάτων στο βιβλίο «Les lamelles oraculaires de Dodone». Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ο Δάκαρης σχεδίασε την έκδοση του συνόλου των ελασμάτων που βρέθηκαν στις ανασκαφές του Ευαγγελίδη και στις δικές του σε ένα ενιαίο σώμα και επέλεξε ως συνεργάτες του για την υλοποίηση του έργου αυτού τους Ι. Βοκοτοπούλου και Α.Φ. Χρηστίδη. Η έκδοση κυκλοφόρησε το 2013 από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία σε δύο τόμους, σε επιμέλεια του Σωτήρη Τσελίκα, με τον τίτλο «Τα χρηστήρια ελάσματα της Δωδώνης των ανασκαφών Δ. Ευαγγελίδη» και περιλαμβάνει τα ελάσματα που ανακαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές Ευαγγελίδη των ετών 1929-1932 και 1935. Σε αυτά τα ελάσματα διαβάζονται συνολικά 4.216 επιγραφές!
Την πιο πρόσφατη συλλογική δημοσίευση για τα μολύβδινα ελάσματα αποτελούν τα πρακτικά της Διεθνούς Συνάντησης που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Ακρόπολης τον Σεπτέμβριο του 2016 (16/9) με τίτλο «Δωδώνη: Οι ερωτήσεις των χρησμών - Νέες προσεγγίσεις στα χρηστήρια ελάσματα» (επιμ. Κ.Ι. Σουέρεφ).
Τον Νοέμβριο του 2021, το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού υπέβαλε στο πρόγραμμα της UNESCO «Μνήμη του Κόσμου» (International Memory of the World Register) πρόταση υποψηφιότητας για τα μολύβδινα χρηστήρια ελάσματα της Δωδώνης. Ο φάκελος της υποψηφιότητας, τον οποίο συνέταξε η αρχαιολόγος Ελένη Βασιλείου υπό την επίβλεψη της δρος Βαρβάρας Παπαδοπούλου και επιμελήθηκε η Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, προωθήθηκε σε συνεργασία με την Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την UNESCO. Στις 24 Μαΐου 2023 η UNESCO αποφάσισε την ένταξη του συντάγματος των μολύβδινων ελασμάτων της Δωδώνης στον κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου». Πρόκειται για τη δεύτερη ελληνική εγγραφή μετά τον Πάπυρο του Δερβενίου το 2015.
Στόχος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων η αξιοποίηση του μοναδικού αυτού πολιτιστικού υλικού με γνώμονα την προστασία, ανάδειξη και συντήρηση του συνόλου των χρηστηρίων ελασμάτων. Για την επίτευξή του, απαραίτητη καθίσταται η δημιουργία μιας ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων με ψηφιακές φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης που θα παρέχουν σε όλους, μελετητές και μη, την ακριβέστερη ανάγνωση των ελασμάτων, ενέργεια που δεν απαιτεί την άμεση επαφή με το εύθραυστο υλικό των ελασμάτων, αποτρέποντας την περαιτέρω φθορά.
Προκειμένου το σύνολο των ελασμάτων να γίνει γνωστό και να υπογραμμιστεί η σημασία του από τις μικρότερες μέχρι της μεγαλύτερες ηλικίες, η εφορεία πρόκειται σύντομα να εκδώσει ένα έντυπο στο οποίο συμμετέχουν ειδικοί στα ελάσματα επιστήμονες με κείμενα προσιτά στο ευρύ κοινό, να υλοποιήσει κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς εκπαιδευτικό πρόγραμμα σχετικά με τα μολύβδινα ελάσματα της Δωδώνης και να οργανώσει θεματικές περιηγήσεις αφιερωμένες στα μολύβδινα ελάσματα.
Το Μαντείο της Δωδώνης, λατρευτικό κέντρο του Δία και της Διώνης
Λατρευτικό κέντρο του Δία και της Διώνης, το Μαντείο της Δωδώνης, αρχαιότερο από το Μαντείο των Δελφών, αναφέρεται στα «Αργοναυτικά» του Απολλώνιου του Ρόδιου που γράφει ότι η Αργώ είχε στην πλώρη της ένα κομμάτι κλαδί από την ιερή βελανιδιά. Στην «Ιλιάδα» ο Αχιλλέας προσεύχεται στον Δία
«Δία της Δωδώνης, πρωτοκύβερνε, πελασγικέ, που μένεις
μακριά, την παγερή αφεντεύοντας Δωδώνη, και τρογύρα
χαμοκοιτάμενοι, ανιφτόποδοι, ζουν οι Σελλοί, οι δικοί σου
προφήτες· κι άλλοτε συνάκουσες την προσευκή μου εμένα
και μου 'δωσες τιμή, παιδεύοντας ανήλεα τους Αργίτες·
όμοια και τώρα αυτό το θέλημα μη μου το αρνιέσαι πάλε…»
για τη σωτηρία του Πάτροκλου.
Στην «Οδύσσεια» ο Οδυσσέας φτάνει στο Μαντείο της Δωδώνης και ρωτάει τον Δωδωναίο Δία για την επιστροφή του στην Ιθάκη.
«Προσώρας στη Δωδώνη, μου 'λεγε, βρισκόταν, για να πάρει
βουλή απ᾿ το Δία, το δρυ του ακούγοντας τον ψηλοφουντωμένο,
μετά από τόσα χρόνια που 'λειψε, το πώς θα γύρναε πίσω,
κρυφά για φανερά, στα χώματα τα πλούσια της Ιθάκης».
Οι ιερείς ονομάζονταν Σελλοί, έμεναν «ἂλουτοι» και κοιμόντουσαν στη γη, για να βρίσκονται σε διαρκή επαφή μαζί της και να αντλούν από αυτήν τη δύναμή τους.
Οι σκοτεινές προφήτισσες του μαντείου, οι Πέλειες, χρησμοδοτούσαν από το θρόισμα των φύλλων της φηγού, ενώ το πέταγμα και οι κρωγμοί των περιστεριών, ο ήχος των λεβήτων που περιέβαλλαν την ιερή βελανιδιά, οι ερωτήσεις των μολύβδινων ελασμάτων, ο ήχος της μάστιγας από το αφιέρωμα των Kερκυραίων, οι χρησμοί με κλήρωση δημιουργούσαν ένα αλλόκοσμο, υποβλητικό περιβάλλον που υπηρετούσε τη μαντική, ένα μοναδικό δημιούργημα που αντανακλά την ανάγκη για επικοινωνία με το θείο. Οι ερωτήσεις στα ελάσματα διατυπώνουν αυτή την αγωνία με τον πιο ανάγλυφο τρόπο.
