«Ήταν κόλαση εκεί πέρα. Μόνο χτυπήματα, συνεχή χτυπήματα, και γρήγορη δουλειά. Οι πέτρες ήταν σαν λεπίδες», ήταν τα λόγια του Σαμ Κοέν, ενός εκ των επιζώντων. Καρυά Φθιώτιδας, 1943. Ένας από τους σημαντικότερους τόπους του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα. Το μέρος από το οποίο έφευγαν τα λεηλατημένα αγαθά και προϊόντα για τη Γερμανία. Επιστροφή στο σκοτεινό παρελθόν του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Σήμερα, η περιοχή είναι μια εγκαταλελειμμένη στάση σε μια παροπλισμένη σιδηροδρομική γραμμή στη Φθιώτιδα, στην κεντρική Ελλάδα. Το 1943, Εβραίοι από τη Θεσσαλονίκη υποχρεώθηκαν να κατασκευάσουν σε αυτήν τη θέση μια παρακαμπτήρια γραμμή για τα τρένα της Βέρμαχτ. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες και ελάχιστοι επιβίωσαν. Η έκθεση που ξεκινά σε λίγες μέρες στο μουσείο Μπενάκη έρχεται να φωτίσει ένα άγνωστο κεφάλαιο της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα.
Σημείο εκκίνησης της έκθεσης είναι η φωτογραφική συλλογή ενός Γερμανού πολιτικού μηχανικού που είχε υπηρετήσει στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Ανδρέας Ασσαέλ, γιος επιζώντα από τη Θεσσαλονίκη, εντόπισε και αγόρασε αυτήν τη μοναδική συλλογή φωτογραφιών σε μια υπαίθρια αγορά στο Μόναχο το 2002.
«Η κτηνωδία των φρουρών και ο βαθμός δυσκολίας του συγκεκριμένου έργου (το κόψιμο ενός ολόκληρου βουνού) καθιστούν την Καρυά εξαιρετικό παράδειγμα του ναζιστικού δόγματος «εξόντωση διά της εργασίας» για τα ελληνικά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα».
Η καινοτόμος και συμμετοχική έκθεση παρουσιάζει τα γεγονότα της εποχής και τις εξαιρετικά σκληρές συνθήκες εργασίας στην Καρυά. Οι περισσότεροι από τους Εβραίους καταναγκαστικούς εργάτες δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς τον Αύγουστο του 1943. Οκτώ βιογραφίες θυμάτων και επιζώντων βρίσκονται στο επίκεντρο της έκθεσης.
Τι ακριβώς συνέβη στην Καρυά της Φθιώτιδας το 1943; Ποια τεκμήρια υπάρχουν; Είναι αλήθεια ότι υπάρχει ομαδικός τάφος που ακόμη δεν έχει εντοπιστεί; Και τι ξέρουμε για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων; Μιλούν στη LIFO ο Ιάσονας Χανδρινός, ιστορικός και επιστημονικός υπεύθυνος-επιμελητής της έκθεσης, και ο Αλέξης Ντετοράκης-Εξάρχου, συντονιστής του έργου.
— Τι συνέβαινε στην Καρυά την περίοδο της Κατοχής; Πότε δημιουργήθηκε αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης;
Η Καρυά είναι ένας εγκαταλελειμμένος σήμερα σιδηροδρομικός σταθμός στη Φθιώτιδα, ανάμεσα σε Λιανοκλάδι και Δομοκό. Σε εκείνον τον σταθμό οργάνωσαν οι Γερμανοί στις αρχές του 1943 ένα εργοτάξιο για έργα επέκτασης στη σιδηροδρομική γραμμή και μετέφεραν 300 έως 500 Εβραίους άνδρες από τη Θεσσαλονίκη για να εργαστούν εκεί. Δεν ήταν το μοναδικό εργοτάξιο/στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στην Ελλάδα του 1943, ούτε καν το μεγαλύτερο, ήταν όμως το μοναδικό, από όσα γνωρίζουμε, στο οποίο βρέθηκαν αποκλειστικά και μόνο Εβραίοι και μάλιστα σε απάνθρωπες συνθήκες.
— Πότε ανακαλύφθηκε; Και ποια τεκμήρια υπάρχουν;
Η Καρυά ήταν άγνωστη μέχρι πολύ πρόσφατα και δεν έχει αναδειχθεί σε βαθμό αντίστοιχο με τη σημασία της. Στην ελληνική βιβλιογραφία οι αναφορές είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού. Το σημείο και η ιστορία του ήταν γνωστά μόνο στους κατοίκους της περιοχής. Η αρχή έγινε με τις φωτογραφίες του Γερμανού μηχανικού-υπεύθυνου του εργοταξίου της Καρυάς, Χανς Ρέσλερ, τις οποίες ανακάλυψε τυχαία το 2002 σε παλιατζίδικο στο Μόναχο ο συλλέκτης και γιος επιζώντα του Ολοκαυτώματος από τη Θεσσαλονίκη, Ανδρέας Ασσαέλ. Είναι παράδοξο πως για την Καρυά μάλλον διαθέτουμε περισσότερες φωτογραφίες παρά ιστορικές πληροφορίες.
Δεν διασώθηκαν αρχεία από το στρατόπεδο, δεν υπάρχουν έγγραφα, διαταγές ή λίστες ονομάτων. Η έκθεση είναι το αποτέλεσμα μιας συστηματικής έρευνας σε ελληνικά και γερμανικά αρχεία και μαρτυρίες των ελάχιστων επιζώντων, η οποία ξεκίνησε το 2019 από το Μνημείο για τους Δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης και συνεχίστηκε από το Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο, με βάση αυτό το μοναδικό φωτογραφικό υλικό, και φιλοδοξεί να καλύψει τα πολλά κενά αυτής της ιστορίας.
— Τι εννοούμε όμως με τον όρο καταναγκαστική εργασία; Και τι γνωρίζουμε για το σύστημα στρατοπέδων των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων στην Ελλάδα;
Η καταναγκαστική εργασία ήταν μια από τις κομβικές εμπειρίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εφαρμόστηκε συστηματικά από τους ναζί σε όλα τα κατεχόμενα ευρωπαϊκά κράτη, από τη Γαλλία μέχρι τη Λευκορωσία. Εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες υποχρεώνονταν να εργαστούν για τους κατακτητές στις χώρες τους ή εκτοπίστηκαν μαζικά στο Γ’ Ράιχ. Εφαρμόστηκε και στην Ελλάδα, αν και όχι με τη συστηματικότητα που παρατηρούμε σε άλλες χώρες.
Ένας λόγος για αυτό είναι και η μεγάλη αντίσταση που συνάντησαν οι Γερμανοί στην προσπάθειά τους να δεσμεύσουν εργατικά χέρια. Η Ελλάδα είναι από τις χώρες στις οποίες η πολιτική επιστράτευση ουσιαστικά ματαιώθηκε με μαζικές, πολύνεκρες διαδηλώσεις την άνοιξη του 1943. Έκτοτε οι Γερμανοί υποχρεώθηκαν να καταφύγουν σε κλιμακούμενη βία και να στέλνουν για καταναγκαστική εργασία όσους πολίτες συλλάμβαναν σε επιχειρήσεις της Αντίστασης σε πόλεις και ύπαιθρο.
Το σύστημα στρατοπέδων κράτησης και καταναγκαστικής εργασίας επεκτάθηκε πολύ μέσα στο 1944, αλλά γνωρίζουμε πολύ λίγα για αυτό, όπως αγνοούμε σε μεγάλο βαθμό τις ιστορίες των περίπου δέκα χιλιάδων Ελληνίδων και Ελλήνων που εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Είναι ένα μεγάλο κενό στην ιστορική μας μνήμη.
— Τι ξέρουμε για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων; Υπάρχουν στοιχεία για τη ζωή στο συγκεκριμένο στρατόπεδο;
Το εργοτάξιο ήταν κλειστό και περιφραγμένο. Οι Εβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες ήταν υποχρεωμένοι να εργάζονται όλη την ημέρα, σε δύο βάρδιες των 12 ωρών. Έμεναν σε δύο ξύλινους κοιτώνες-παραπήγματα, λάμβαναν ελάχιστη τροφή και σχεδόν καθόλου νερό. Δεν είχαν κατάλληλα εργαλεία. Υπήρχαν ελάχιστα κομπρεσέρ και το σκάψιμο γινόταν κυρίως με αξίνες, με φτυάρια και με τα χέρια. Φρουροί και επιστάτες τούς χτυπούσαν αλύπητα ή σκότωναν εν ψυχρώ όποιον δεν εργαζόταν αρκετά γρήγορα. Οι περισσότεροι επιζώντες που οδηγήθηκαν πίσω στη Θεσσαλονίκη και από κει εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς τον Αύγουστο του 1943 ήταν ήδη εξαντλημένοι, σκελετωμένοι και άρρωστοι.
Η κτηνωδία των φρουρών και ο βαθμός δυσκολίας του συγκεκριμένου έργου (το κόψιμο ενός ολόκληρου βουνού) καθιστούν την Καρυά εξαιρετικό παράδειγμα του ναζιστικού δόγματος «εξόντωση διά της εργασίας» για τα ελληνικά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Όσα γνωρίζουμε προέρχονται από μαρτυρίες επιζώντων, οι οποίες αποτελούν τη μοναδική μας πηγή και συμπληρώνουν την «εξωτερική», ανώδυνη εντύπωση που αναδύουν οι φωτογραφίες τις οποίες τράβηξε ο Γερμανός μηχανικός με ψυχρή, επιχειρησιακή λογική. Συνολικά πέντε επιζώντες κατέθεσαν την εμπειρία τους από την Καρυά με διάφορους τρόπους στα μεταπολεμικά χρόνια, γραπτά ή προφορικά. Υπάρχουν επίσης μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής τις οποίες συνέλεξε ο Ανδρέας Ασσαέλ στο πλαίσιο της δικής του έρευνας.
— Είναι αλήθεια ότι υπάρχει ομαδικός τάφος που ακόμη δεν έχει εντοπιστεί;
Φημολογείται πράγματι η ύπαρξη ομαδικού τάφου. Αυτό βασίζεται εν μέρει στην (λανθασμένη) εντύπωση των κατοίκων πως οι Εβραίοι στην Καρυά είχαν εκτελεστεί μαζικά και δεν επέζησε κανείς. Μαρτυρίες κατοίκων αναφέρουν πως εντοπίζονταν συχνά οστά τα επόμενα χρόνια, λόγω της μεγάλης διάβρωσης του εδάφους και της υποχώρησης του χώματος. Ο εντοπισμός ενός ή περισσότερων ομαδικών τάφων ήταν ένας από τους στόχους των γεωαρχαιολογικών ανασκαφών που πραγματοποιήθηκαν στην Καρυά τον Απρίλιο του 2023 από ομάδα του Πανεπιστημίου Οσναμπρίκ, χωρίς αποτέλεσμα.
— Γιατί υπάρχει επιστημονικό κενό για αυτήν τη μελανή σελίδα της Ιστορίας στην Ελλάδα;
Οι αιτίες είναι πολλές. Η ιστορία της Κατοχής στην Ελλάδα διαστρεβλώθηκε συνολικά λόγω του Εμφυλίου και των μακρών συνεπειών του στην πολιτική και κοινωνική ζωή, απόδειξη ότι μέχρι σήμερα αναμετριόμαστε με πλήθος παρασιωπήσεων και πραγματολογικών κενών. Όταν τη σκυτάλη πήρε η ιστοριογραφία, τα αιτούμενα, όπως και οι απαιτήσεις της συλλογικής μνήμης, ήταν διαφορετικά σε σχέση με άλλα κράτη.
Προτεραιότητα είχε –και σε μεγάλο βαθμό έχει ακόμα– η ιδεολογική ανάγνωση της δεκαετίας του ’40, η Αντίσταση, ο Εμφύλιος, ο δωσιλογισμός, τα πολιτικά πάθη. Σε σχέση με το Ολοκαύτωμα, που επίσης άργησε πολύ να γίνει αντικείμενο σοβαρής διαπραγμάτευσης, η μνήμη των επιζώντων και κατ’ επέκταση η συλλογική μνήμη των Ελλήνων Εβραίων αρθρώθηκε γύρω από την καταλυτική εμπειρία των στρατοπέδων εξόντωσης. Με δυο λόγια, το Άουσβιτς σκέπασε την Καρυά.
— Τι θα περιλαμβάνει η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη και ποιος είναι ο στόχος της;
Η έκθεση που θα φιλοξενηθεί στο Μουσείο Μπενάκη είναι ίδια με αυτήν που παρουσιάζεται στο Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο. Ο επισκέπτης παρακολουθεί την ιστορία του εργοταξίου της Καρυάς μέσα στο πλαίσιο της γερμανικής κατοχής και του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα. Φυσικά, σημαντικό ρόλο παίζουν οι οκτώ βιογραφίες επιζώντων και θυμάτων.
Καθώς οι φωτογραφίες του άλμπουμ δείχνουν την οπτική ενός δράστη, σχεδιάστηκαν στοιχεία graphic novel βασισμένα στις μαρτυρίες των επιζώντων για να απεικονίσουν την οπτική των θυμάτων. Τέλος, ένας σταθμός πολυμέσων επιτρέπει στον επισκέπτη να επισκεφτεί τρισδιάστατα τον χώρο της Καρυάς όπως είναι σήμερα, να τον συγκρίνει με τις ιστορικές φωτογραφίες και παράλληλα να «ξεφυλλίσει» ολόκληρο το άλμπουμ. Η έκθεση συνοδεύεται από ιστοσελίδα (karya1943.eu) στην οποία υπάρχει και εκπαιδευτικό υλικό.
