Πρωτοπόρος. Επαναστατικός. Καλλιτέχνης. Με αυτές τις τρεις λέξεις η Τate ανακοινώνει την πρώτη μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στον Καζιμίρ Μαλέβιτς, τον Ιούλιο. Η ριζοσπαστική επιρροή του Μαλέβιτς ρίχνει μια μεγάλη σκιά πάνω από την ιστορία της σύγχρονης τέχνης. Αυτή η έκθεση θα είναι η πρώτη αναδρομική του εδώ και 30 χρόνια στο Ηνωμένο Βασίλειο με έργα από συλλογές της Ρωσίας των ΗΠΑ και της Ευρώπης.
Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς είναι ένας από τους πλέον πολυδιάστατους και ριζοσπαστικούς καλλιτέχνες της πρωτοπορίας που στη δημιουργική του πορεία πέρασε από τον ιμπρεσιονισμό και τον συμβολισμό των αρχών του 20ου αιώνα για να συνδεθεί στη συνέχεια με τον κυβοφουτουρισμό και να επηρεαστεί από την «υπέρλογη γλώσσα» των Ρώσων φουτουριστών, την γλώσσα που έχει αποκτήσει δικό της πρωτογενές νόημα με βάση όχι τη γνώση αλλά την αίσθηση και την εμπειρία, για να αναπτύξει τη δική του θεωρία περί μη-αντικειμενικής ζωγραφικής που της έδωσε το όνομα «σουπρεματισμός».
Ο «σουπρεματισμός» πρωτοπαρουσιάστηκε στην έκθεση «Τελευταία φουτουριστική έκθεση 0,10» στην Πετρούπολη το 1915. Τα σουπρεματιστικά έργα του Μαλέβιτς ήταν απαλλαγμένα από κάθε είδους αντικείμενο και παρουσίαζαν συνθέσεις γεωμετρικών σχημάτων και χρωμάτων που στόχο είχαν να δηλώσουν τον πρωτεύοντα ρόλο της φόρμας έναντι του περιεχομένου και να δηλώσουν ότι η φόρμα είναι αυτή που προσδίδει το περιεχόμενο και όχι το αντίθετο, όπως συνέβαινε έως τότε.
Ποιός ήταν ο Καζιμίρ Μαλέβιτς
Ο Καζιμίρ Σεβερίνοβιτς Μαλέβιτς γεννήθηκε στο Κίεβο το 1878 και πέθανε στο Λένινγκραντ το 1935. Υπήρξε κορυφαία φυσιογνωμία της ρωσικής πρωτοπορίας, με πλούσια εικαστική παραγωγή και εκτενές θεωρητικό έργο. Παρακολούθησε τα πρώτα του μαθήματα στη Σχολή Σχεδίου του Κιέβου (1895-1896) και το 1904 εγκαταστάθηκε στη Μόσχα, όπου μαθήτευσε στο εργαστήριο του Φιόντορ Ρέρμπεργκ (1906-1910), όπου γνωρίζεται με τον Ιβάν Κλιούν. Από το 1907 παρουσιάζει έργα του σε εκθέσεις της "Ένωσης Καλλιτεχνών της Μόσχας", ενώ από το 1910 συμμετέχει συστηματικά σε εκθέσεις της πρωτοπορίας, όπως "Βαλές Καρό" (1910), "Ουρά Γαιδάρου" (1912), "Στόχος" (1913). Το 1913 συνεργάστηκε με το Μιχαήλ Ματιούσιν και τον Αλεξέι Κρουτσόνιχ για την παραγωγή της φουτουριστικής όπερας "Νίκη επί του Ήλιου", για την οποία σχεδίασε τα σκηνικά και κοστούμια. Έπειτα από μια περίοδο πειραματισμών πάνω στις αρχές του Κυβοφουτουρισμού και του Υπέρλογου Ρεαλισμού, καθώς επίσης και με τη δημιουργία μιας μικρής σειράς έργων που χαρακτηρίστηκαν ως αλογιστικά, ο Μαλέβιτς παρουσιάζει για πρώτη φορά σουπρεματιστικά έργα στην "Τελευταία Φουτουριστική Έκθεση Ζωγραφικής: 0,10" (Πετρούπολη, 1915-1916), εισηγούμενος ένα νέο ρεύμα στη ζωγραφική, το οποίο υποστηρίζει θεωρητικά με το δοκίμιό του "Από τον Κυβισμό και τον Φουτουρισμό στον Σουπρεματισμό: Ο Νέος Χρωματικός Ρεαλισμός". Μαζί με καλλιτέχνες όπως η Λιουμπόβ Ποπόβα, ο Ιβάν Κλιούν, η Ναντιέζντα Ουνταλτσόβα, η Όλγα Ροζανόβα κ.ά. οργάνωσε την ομάδα "Σουπρέμους" (1916-1917) και δημιούργησαν το ομώνυμο περιοδικό, που ωστόσο δεν εκδόθηκε. Το 1918 διορίζεται καθηγητής στα ΣΒΟΜΑΣ και το 1919 ξεκινά να διδάσκει στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Βιτέμπσκ, όπου αντικατέστησε το διευθυντή Μαρκ Σαγκάλ έπειτα από σύγκρουση μεταξύ τους σε φιλοσοφικό επίπεδο. Στο Βιτέμπσκ οργανώνει την ομάδα "Ούνοβις" (Επιβεβαιωτές της Νέας Τέχνης) με σκοπό την προώθηση του Σουπρεματισμού, ενώ σύντομα ιδρύονται παραρτήματα της ομάδας και σε άλλες πόλεις. Το 1922 εγκαθίσταται με την ομάδα του στην Πετρούπολη και διευθύνει το Φορμαλιστικό-Τεχνικό Τμήμα του ΙΝΧΟΥΚ. Στο διάστημα αυτό δημιουργεί και τα σουπρεματιστικά αρχιτεκτονικά μοντέλα του, ενώ συγγράφει και εκδίδει τις θεωρητικές του πραγματείες περί Σουπρεματισμού. Από τα τέλη της δεκαετίας του ‘20 και τη δεκαετία του ’30 η τεχνοτροπία του είναι μετασουπρεματιστική και ρεαλιστική.
Αποσπάσματα από το βιβλίο «Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια τού ανθρώπου» τού Καζιμίρ Μαλέβιτς.
…η δουλειά πρέπει να θεωρείται καταραμένη, όπως διδάσκουν οι θρύλοι για τον Παράδεισο, ενώ η τεμπελιά πρέπει ν’ αποτελεί τον ουσιώδη στόχο τού ανθρώπου. Μα συμβαίνει το εκ διαμέτρου αντίθετο. Αυτήν ακριβώς την αντιστροφή θέσεων θα ήθελα να εξηγήσω…
…θαρρώ πως ο άνθρωπος έχει κάνει κάτι παράξενο με τις αλήθειες· τις έχει αντιμετωπίσει όπως ο μάγειρας, που έχει στη διάθεσή του πολλά δοχεία με διαφορετικά τρόφιμα μέσα. Βέβαια, το κάθε δοχείο είχε αρχικά το καπάκι του με μία ταμπέλα, αλλά ο μάγειρας, από αφηρημάδα, έκλεισε τα κουτιά μπερδεύοντας τα καπάκια και τώρα είναι αδύνατον να μαντέψει τι έχει μέσα το κάθε δοχείο. Το ίδιο ακριβώς έχει γίνει και με τις αλήθειες : πολλά ρητά, πολλές αλήθειες έχουν ένα καπάκι με μια ταμπέλα και όλοι νομίζουν ότι καταλαβαίνουν θαυμάσια τι υπάρχει κάτω από το καπάκι. Το ένα καπάκι γράφει επάνω : «Αργία μήτηρ πάσης κακίας». Σκεπάσανε μ’ αυτό στα κουτουρού μια κατσαρόλα και πιστεύουν, μέχρι σήμερα, ότι μέσα έχει ατιμία και κακία…
…στο φιλόπονο κοινοκτημονικό σύστημα, όλοι στέκουν αντιμέτωποι με τον θάνατο, όλοι έχουν μόνο έναν αντικειμενικό σκοπό : να βρουν μια σανίδα σωτηρίας στην εργασία, στην παραγωγική εργασία, αλλιώς η τιμωρία τους θα είναι να πεθάνουν τής πείνας. Ένα τέτοιο σοσιαλιστικό εργασιακό σύστημα αποσκοπεί, ασύνειδα βέβαια, να ζέψει στη δουλειά ολόκληρη την ανθρωπότητα προκειμένου ν’ αυξήσει την παραγωγή, να εγγυηθεί την ασφάλεια, να ενδυναμώσει την ανθρωπότητα και να επιβεβαιώσει το «Είναι» της με την παραγωγική της ικανότητα. Ασφαλώς, το σύστημα αυτό, που δεν νοιάζεται για το άτομο αλλά για ολόκληρη την ανθρωπότητα, είναι αναμφισβήτητα δίκαιο. Το ίδιο, όμως, είναι και το κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Προσφέρει το ίδιο δικαίωμα στην δουλειά, την ίδιαν ελευθερία τής δουλειάς, τής συσσώρευσης χρήματος στις τράπεζες ως εγγύηση τής «τεμπελιάς» στο μέλλον και, κατά συνέπεια, προϋποθέτει ότι ίσα ίσα το χρήμα είναι το μαγικό σύμβολο, επειδή θα φέρει την ευδαιμονία τής τεμπελιάς, που στην πραγματικότητα όλοι την ονειρεύονται.
Πράγματι, αυτός ακριβώς είναι ο λόγος ύπαρξης τού χρήματος. Το χρήμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα κομματάκι τεμπελιάς. Όσο περισσότερο χρήμα θα έχεις, τόσο περισσότερο θα χαρείς την ευδαιμονία τής τεμπελιάς…
…το κεφαλαιοκρατικό σύστημα έχει διαμορφώσει, με όλα τα καλά ή κακά μέσα, μια κοινωνική τάξη κεφαλαιοκρατών που έχει εξασφαλίσει την ευδαιμονία της μέσα στην τεμπελιά. Αλλά καθώς αυτό που εξασφαλίζει την τεμπελιά είναι η εργασία, το κεφαλαιοκρατικό σχέδιο οργάνωσης τής εργασίας έχει κατασκευάσει το σύστημά του με τον ακόλουθο τρόπο, που δεν επιτρέπει σ’ όλους τούς ανθρώπους να έχουν ισοτιμία στην χρήση τής τεμπελιάς : απολαμβάνουν την τεμπελιά μόνον όσοι έχουν εξασφαλίσει ένα κεφάλαιο. Έτσι, μια κοινωνική τάξη, η τάξη των κεφαλαιοκρατών, απελευθερώνεται από την εργασία από την οποία οφείλει ν’ απελευθερωθεί ολόκληρη η ανθρωπότητα…
…κατασκευάζει κάποιος μια μηχανή. Ο κεφαλαιοκράτης την χρησιμοποιεί προς όφελός του· οι κεφαλαιοκράτες κατόρθωσαν να περιορίσουν στο ελάχιστο τούς εργάτες και ν’ αυξήσουν το κεφάλαιό τους στερώντας από τούς εργάτες τον χαμηλότερο μισθό, το χρήμα που θα λάμβαναν σαν τίτλο τεμπελιάς. Πολλοί τέτοιοι τίτλοι έμειναν στα χέρια τού επιχειρηματία. Ο εργάτης υποχρεώθηκε ν’ αρκεστεί στις μέρες των γιορτών για να κατορθώσει να ξεκουραστεί σωματικά, ενώ οι επιχειρηματίες χαίρονταν απεριόριστα την τεμπελιά…
…η σοσιαλιστική ανθρωπότητα θα φορτώσει τούς κάλους και τον ιδρώτα της στα μπράτσα των μηχανών και θα εξασφαλίσει στις μηχανές εργασία απεριόριστη, εργασία που δεν θα τούς αφήνει στιγμή ανάπαυσης. Στο μέλλον η μηχανή θα χρειαστεί ν’ απελευθερωθεί και να φορτώσει τη δουλειά της σ’ ένα άλλο πλάσμα, ν’ απαλλαγεί από το βάρος τής σοσιαλιστικής κοινωνίας και να εξασφαλίσει κι αυτή το δικαίωμα στην «τεμπελιά».
Ώστε όλα τα ζωντανά που υπάρχουν, ρέπουν στην τεμπελιά. Από την άλλη μεριά, η τεμπελιά αποτελεί το κυριότερο κίνητρο για την δουλειά, γιατί μόνο με την δουλειά μπορεί ο άνθρωπος να κατακτήσει την τεμπελιά, αφού είναι προφανές ότι ο άνθρωπος, με την δουλειά, βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο υπό την επήρεια μιας κατάρας, ενώ προηγουμένως ζούσε μονίμως σε κατάσταση τεμπελιάς. Ίσως να υπήρξε πράγματι κάποτε μια τέτοια κατάσταση στην ανθρώπινη κοινότητα και ίσως ο θρύλος τού Παραδείσου και τής δημιουργίας τού ανθρώπου και τής εκδίωξής του απ’ τον Παράδεισο να είναι μια θολή ανάμνηση μιας κατάστασης τού παρελθόντος, εκτός αν πρόκειται για την εικόνα μιας μέλλουσας πραγματικότητας, στην οποία θα φτάσει ο άνθρωπος μέσα από την κατάρα τής εργασίας…
…σήμερα, ο άνθρωπος δεν είναι πια μοναχός του : τον συντροφεύει η μηχανή· αύριο, θα μείνει μόνον η μηχανή, ή κάτι άλλο, που θα επέχει θέση μηχανής. Τότε, θα υπάρχει πια μόνο μια και μοναδική ανθρωπότητα, καθισμένη στον θρόνο τής προεγκαθιδρυμένης της σοφίας, χωρίς αρχηγούς, χωρίς ηγεμόνες και χωρίς δημιουργούς τελειότητας· όλ’ αυτά θα είναι μέσα της· κι έτσι, θα χειραφετηθεί από την εργασία, θα φτάσει στην ειρήνη, στην αιώνια ανάπαυση τής τεμπελιάς και θα μπει μες στην εικόνα τής Θεότητας. Έτσι δικαιολογείται ο θρύλος τού Θεού ως τελειότητα τής «Τεμπελιάς»…
…το παράδοξο είναι ότι οι άνθρωποι δεν σπεύδουν με μεγάλες δρασκελιές προς αυτήν την υπέρτατη (supreme) ανθρώπινη σκέψη, αλλά εμμένουν στην κατάρα και στην ζέση τους ν’ απομακρύνονται απ’ την τεμπελιά, να εμποδίζουν όλες της τις εκδηλώσεις, να τις εμποδίζουν, αν χρειαστεί, ακόμα και με την πείνα και τον θάνατο. Τέτοιο είναι το σύστημα τής πάλης εναντίον τής τεμπελιάς και συγχρόνως το σύστημα αυτό χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, που οδηγούν στην τεμπελιά. Βέβαια, η προσπέλαση σε οποιαδήποτε ευδαιμονία οφείλει να περιβάλλεται από πολυάριθμες απαγορεύσεις, που χωρίς αυτές η ευδαιμονία θα μπορούσε να μετατραπεί σε θάνατο, το ίδιο πράγμα δε, συμβαίνει και με την τεμπελιά : είναι όνειρο και είναι θάνατος…
…κάθε αλήθεια φέρει μέσα της την εργασία ως μέσον για να κατακτήσουμε την τεμπελιά· αυτό δεν το καταλαβαίνουν καθαρά ούτε ο λαός ούτε το κράτος, γι’ αυτό και κάθε εδραιωμένη αλήθεια επιδιώκει πάντοτε να καταστρέψει την καινούριαν αλήθεια. Αυτή, όμως, δύσκολα ξεριζώνεται, γιατί είναι δύσκολο να τσακώσουμε μια σταγόνα νερό μέσα σ’ ολόκληρη την θάλασσα. Αν η θάλασσα ολόκληρη ήταν αυτή η καινούρια ιδέα, ή αν ο λαός ανακάλυπτε την αλήθεια μεμιάς, θα ήταν απλό ν’ αποκαλύψει την ιδέα αυτήν και να την καταστρέψει. Αλλά αφού μια ιδέα είναι πάντοτε μια σταγόνα νερό, είναι δύσκολο, είναι αδύνατον να την τσακώσουμε. Όλη η ιστορία είναι μάρτυρας τού παράξενου αυτού φαινομένου, αλλά, ποιος ξέρει γιατί, οι κυβερνήσεις δεν το επισημαίνουν ποτέ…
Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο: Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια του ανθρώπου. Σουπρεματισμός με είκοσι σχέδια του ζωγράφου σε μετάφραση Βασίλη Τομανά από τις εκδόσεις Νησίδες.
σχόλια