Τι μπορεί να μάθουν οι σύγχρονες πόλεις από την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού και ποιος επιβιώνει μέσα από τις στάχτες, αναρωτιόταν πρόσφατα η αρθρογράφος Annalee Newitz στους «New York Times». Τα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού στηρίχτηκαν στις πόλεις-κράτη της Εποχής του Χαλκού. Η τεχνογνωσία, οι μεγάλες αποστάσεις και η άνθηση του εμπορίου αναπτύσσονταν με ραγδαίο ρυθμό την περίοδο εκείνη.
Πολλά έχουν γραφτεί για την καταστροφή του μυκηναϊκού πολιτισμού αλλά και για την Εποχή του Χαλκού. Η μυκηναϊκή οικονομία γιγαντώθηκε επειδή βασιζόταν στην εμπορική δραστηριότητα, στα μεγάλα ταξίδια και στην αλληλεπίδραση με τους λαούς του εξωτερικού.
Συγχρόνως, ακραίες ανισότητες, πλούσιοι αριστοκράτες που έλεγχαν το εμπόριο και επέβαλλαν βαριά φορολογία αλλά και προσφυγικά κύματα είναι μερικά από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά εκείνης της εποχής.
Μάλιστα, ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσινγκτον των ΗΠΑ και αρχαιολόγος Eric Cline έχει ισχυριστεί ότι πρόκειται για το τέλος της πρώτης στην Ιστορία «παγκοσμιοποίησης». Όπως έχει επισημάνει ο διακεκριμένος καθηγητής, το 1177 π.Χ. ομάδες επιδρομέων, γνωστές ως «Λαοί της Θάλασσας», εισέβαλαν στην Αίγυπτο. Ο στρατός και το ναυτικό του φαραώ κατάφεραν να τους νικήσουν, όμως η νίκη αυτή εξασθένησε τόσο πολύ την Αίγυπτο, ώστε σύντομα περιέπεσε σε παρακμή, όπως και οι περισσότεροι γειτονικοί πολιτισμοί.
Ύστερα από αιώνες μεγαλείου, οι πολιτισμένοι λαοί της Εποχής του Χαλκού γνώρισαν ένα απότομο και κατακλυσμιαίο τέλος. Αρκετά βασίλεια έπεσαν ακολουθώντας μια πορεία ντόμινο στη διάρκεια μόλις λίγων δεκαετιών. Εξαφανίστηκαν οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι. Χάθηκαν οι Τρώες, οι Χετταίοι και οι Βαβυλώνιοι. Ο συγγραφέας έχει υποστηρίξει ότι ακριβώς λόγω της αλληλεξάρτησής τους επισπεύστηκε η δραματική τους κατάρρευση, γι' αυτό εισήλθαν σε μια σκοτεινή εποχή που διήρκεσε αιώνες.
Από τις εκτενείς συζητήσεις για τους λιμούς, σεισμούς και λοιπούς παράγοντες που προκάλεσαν την κατάρρευση του 1200 π.Χ. απουσιάζει το δραματικά επίκαιρο θέμα των λοιμών. Λοιμοί που απλώθηκαν σε εκτεταμένες περιφέρειες του μεσογειακού χώρου καταγράφονται από τη ρωμαϊκή περίοδο και εξής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παλαιότερα δεν ενέσκηπταν.
Αυτές οι επιδρομές άλλαξαν κυριολεκτικά τον χάρτη της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί ως προς το τι οδήγησε στην κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού, καμία απ' αυτές όμως δεν δίνει μια ολοκληρωμένη εξήγηση. Οι επικρατέστερες αυτών αναφέρονται σε παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή, η ξηρασία, η έντονη σεισμική δραστηριότητα, οι επιδρομές και οι λεηλασίες, οι αθρόες μετακινήσεις, καθώς και στο ξέσπασμα μιας κοινωνικής επανάστασης. Πράγματι, ο μυκηναϊκός πολιτισμός παρήκμασε και διαλύθηκε κατά τη διάρκεια μιας ταραγμένης εποχής εξαιτίας της μετακίνησης πληθυσμών, πειρατικών επιδρομών και της καταστροφής αστικών κέντρων.
OΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, στο τέλος της μυκηναϊκής εποχής επικράτησαν φτώχεια και ανασφάλεια. Ωστόσο, όπως έχει επισημανθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία, οι καταστροφές δεν οφείλονται μόνο σε μία αιτία αλλά σε πολλές και διαφορετικές, ανάλογα με την περιοχή. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι η κατάρρευση των ανακτόρων έδωσε ευκαιρίες σε τοπικές κοινωνίες να αναπτυχθούν.
Είναι προφανές ότι οι συγκρίσεις με το σήμερα είναι αναπόφευκτες. Η εξάπλωση της πανδημίας του κορωνοϊού έχει πυροδοτήσει, μεταξύ άλλων, μια συζήτηση στον διεθνή Τύπο για το αν αναβιώνει η έννοια του έθνους-κράτους. Χώρες έχουν κλείσει τα σύνορά τους, ένα κλίμα διχόνοιας δηλητηριάζει πολλά κράτη, πολλά ταξίδια με μέσα μεταφοράς έχουν ελαχιστοποιηθεί, ενώ η παγκόσμια οικονομία απειλείται με κατάρρευση.
Η Ντόρα Βασιλικού είναι αρχαιολόγος που έχει ασχοληθεί ενδελεχώς με τη ζωή και την τέχνη των Μυκηναίων και το βιβλίο της «Ο μυκηναϊκός πολιτισμός» βραβεύτηκε πρόσφατα από τη Γαλλική Ακαδημία. Η ίδια υποστηρίζει στη LiFO: «Μεγάλες αναταραχές, επιδρομές, μετακινήσεις πληθυσμών αλλά και φυσικές καταστροφές σηματοδοτούν το τέλος της Χαλκοκρατίας στον αιγαιακό χώρο και σε ολόκληρη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, εκεί όπου άνθησαν βασίλεια και πόλεις με υψηλό πολιτιστικό επίπεδο.
Στην Ελλάδα τα μυκηναϊκά ανάκτορα καταστράφηκαν γύρω στο 1200 π.Χ. ‒το πυλιακό λίγο αργότερα, περίπου το 1180, σύμφωνα με τις τελευταίες μελέτες‒ και μαζί τους διαλύθηκε η βασιλεία και η μυκηναϊκή οργάνωση της παραγωγής και των επαφών με το εξωτερικό. Μαράζωσαν οι τέχνες που συντηρούσε το ανάκτορο και χάθηκε ως και η γραφή που είχε αναπτυχθεί χάρη στα βασιλικά αρχεία. Περιοχές ερήμωσαν, ο πληθυσμός μειώθηκε και, σύμφωνα με τους υπολογισμούς, έπεσε στο ένα δέκατο του πληθυσμού που υπήρχε στα μέσα του 13ου αι. π.Χ. Γύρω από τα μεγάλα κέντρα λίγοι κάτοικοι εξακολούθησαν να ζουν πολύ περιορισμένα. Άλλοι εξολοθρεύτηκαν ή έφυγαν προς πατρίδες πιο ήρεμες, σε νησιά, σε παράλιες περιοχές της Αχαΐας και της Αττικής και πιο μακριά, στην Κιλικία και στην Κύπρο».
Όσον αφορά τις θεωρίες που έχουν γραφτεί, η βραβευμένη αρχαιολόγος λέει: «Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί για τις καταστροφές των ανακτόρων –σεισμοί, κλιματική αλλαγή, διάφορες επιδρομές, κοινωνική επανάσταση–, καμία θεωρία όμως δεν δίνει ικανοποιητική εξήγηση, διότι τα αρχαιολογικά δεδομένα είναι πολύ ασαφή και το θέμα πολύ σύνθετο. Οι καταστροφές δεν φαίνεται να οφείλονται σε μία αιτία αλλά σε πολλές και διαφορετικές, ανάλογα με την περιοχή.
Στην Πύλο το ανάκτορο πυρπολήθηκε από επιδρομείς. Άλλα κέντρα μπορεί να καταστράφηκαν από εμφύλιους δυναστικούς πολέμους, εχθροπραξίες ή και παράλυση της κεντρικής εξουσίας. Η κατάρρευση των ανακτόρων ήταν η κατάληξη μιας περιόδου ανησυχίας και αναβρασμού που είχε αρχίσει από τα μέσα του 13ου αι. π.Χ. και οφειλόταν βασικά σε εσωτερικούς παράγοντες, που βρίσκονταν μέσα στο ίδιο το ανακτορικό σύστημα. Η μυκηναϊκή οικονομία, εξαιρετικά συγκεντρωτική και εξειδικευμένη, εξαρτημένη σε μεγάλο βαθμό από τις διεθνείς συναλλαγές, μπορούσε εύκολα να αποσταθεροποιηθεί από διάφορες αιτίες, πόλεμο, κοινωνική αναταραχή κ.λπ. Η επικράτεια που εξουσίαζαν τα ανάκτορα ήταν μικρή σε σχέση με την έκταση των δραστηριοτήτων τους και τις βλέψεις των ηγεμόνων τους.
Για να διατηρηθεί το σύστημα και να συγκεντρώνονται οι πόροι είχε γίνει εντατική εκμετάλλευση της γης αλλά και των ανθρώπων, με υπερβολική φορολόγηση. Αυτή η ακαμψία του πολιτικού και οικονομικού συστήματος σε συνδυασμό με την εξωφρενική γραφειοκρατία καθιστούσαν τα ανάκτορα ανίκανα να αντιδράσουν σε εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις. Οι καταστροφές εντάσσονται στο κλίμα των γενικών καταστροφών στη Μεσόγειο, που πρέπει να αποδοθεί σε μια περίπλοκη αλληλουχία επιδρομών, μετακινήσεων λαών, αύξηση πληθυσμού και συγκρουόμενων συμφερόντων.
Μέσα στον 12ο αι. διαλύθηκε το ισχυρό κράτος των Χετταίων, ανίκανο, μετά από δύο αιώνες εχθροπραξιών, να διατηρήσει την επικράτειά του, καταστράφηκε η Τροία και τελικά η Κύπρος, κατέρρευσαν οι πόλεις της Χαναάν και όλο το σύστημα της οργάνωσής τους, αρχίζοντας από την πλούσια Ουγκαρίτ το 1185 π.Χ. και τελειώνοντας με τη Μεγιδδώ το 1130 π.Χ. Η Αίγυπτος δεν καταστράφηκε, αλλά, μετά τις επιδρομές των "Λαών της Θάλασσας", εξασθένησαν και εισήλθαν σε μια περίοδο παρακμής.
Συγχρόνως, μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες άρχισαν να μετακινούνται, αναζητώντας νέους τόπους για να εγκατασταθούν. Η μετανάστευση ήταν μια μακρά διαδικασία και δεν είχε τον χαρακτήρα μεμονωμένου γεγονότος ούτε εισβολής. Οι διάφορες ομάδες δεν ξεκινούσαν από το ίδιο σημείο και δεν προχωρούσαν συγχρόνως, άλλες σταματούσαν και άλλες προχωρούσαν έως ότου βρουν τον τόπο που τους φαινόταν κατάλληλος για να μείνουν.
Οι λόγοι της μεγάλης αυτής εξόδου είναι προφανείς, κυρίως οικονομικοί αλλά και πολιτικοί ή κοινωνικοί: η διάλυση του κοινωνικού ιστού και, βέβαια, η έλλειψη ασφάλειας. Με την αλλαγή της χιλιετίας νέες δυνάμεις θα εμφανιστούν στην Ανατολή και στο Αιγαίο, που θα στηριχτούν σε καινούργια πολιτικά και πολιτιστικά δεδομένα. Οι πόλεις θα ανασυγκροτηθούν και θα ανοίξει η αυλαία σε μια νέα εποχή, την Εποχή του Σιδήρου».
Ζητήσαμε από την κ. Βασιλικού να κάνει κάποιες συγκρίσεις με την εποχή μας κι εκείνη απάντησε: «Εάν αναζητούμε συγκρίσεις με τη σημερινή εποχή και στον ίδιο χώρο, θα βρούμε πολλές. Όπως και τότε, στο τέλος της Χαλκοκρατίας κράτη στην ανατολική Μεσόγειο, όπως ο Λίβανος και η Συρία, σπαράσσονται από εσωτερικές έριδες, σε διάφορες φατρίες παρατηρείται ακραίος φυλετικός και θρησκευτικός φανατισμός. Ανάμεσα στους Ισραηλινούς και στους Παλαιστίνιους οι εχθροπραξίες είναι συνεχείς, η ασφάλεια ανύπαρκτη. Πρόσφυγες και μετανάστες, διωγμένοι από τον πόλεμο και τη φτώχεια, κινούνται, διασχίζοντας τεράστιες αποστάσεις για να βρουν διέξοδο. Μαζί τους και άλλοι, τυχάρπαστοι, προσπαθώντας να επωφεληθούν.
Τους μετανάστες αυτούς κανείς δεν τους θέλει, ούτε καν οι δικοί τους ομόθρησκοι συγγενικοί λαοί, ακόμη λιγότεροι οι Ευρωπαίοι, γιατί και η Ευρώπη βρίσκεται σε δύσκολη καμπή, με κυβερνήσεις αδύνατες, κοινωνικά ασταθείς, διχασμένες και, όπως στα μυκηναϊκά ανάκτορα, με εξαντλητική γραφειοκρατία».
Τα ίδια ερωτήματα θέσαμε και στον κ. Αντώνη Κοτσώνα, αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, του οποίου τα ερευνητικά ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη διδασκαλία της αρχαιολογίας.
«Πολιτικοί ηγέτες που υποτιμούν την απειλή που επικρέμαται και αποτυγχάνουν να συνεργαστούν για να την αποτρέψουν, οικονομικοί παράγοντες που αδυνατούν να συγκρατήσουν την κατάρρευση γραμμών παραγωγής, διακίνησης και κατανάλωσης και μάζες χειμαζόμενων ανθρώπων που μετοικούν για να επιβιώσουν, συχνά μετερχόμενοι ή υφιστάμενοι βία: ο τραγικός αυτός θίασος θα μπορούσε ίσως να ανήκει στο σήμερα, αλλά αφορά τις δεκαετίες μετά το 1200 π.Χ., όταν ένα κύμα καταστροφής και κατάρρευσης σάρωσε τα κέντρα εξουσίας στην Ανατολική Μεσόγειο, σε ένα γεωγραφικό τόξο που εκτείνεται από την ηπειρωτική Ελλάδα ως το Δέλτα του Νείλου. Τα μυκηναϊκά ανάκτορα πυρπολήθηκαν, η χεττιτική αυτοκρατορία της κεντρικής Ανατολίας κατέρρευσε, κοσμοπολίτικα λιμάνια της Συροπαλαιστίνης καταστράφηκαν, ενώ η παντοδύναμη Αίγυπτος υπέστη εισβολές που κλόνισαν τη φαραωνική εξουσία.
Πριν από αυτό το ορόσημο, από τον 15ο ως τον 13ο αιώνα π.Χ., η Ανατολική Μεσόγειος και η Εγγύς Ανατολή είχαν συνδεθεί στενότερα από ποτέ. Βασικές πρώτες ύλες και ποικίλα προϊόντα διακινούνταν από τη Μεσοποταμία στη Θήβα και από τις Μυκήνες στη Μέση Αίγυπτο. Οι ισχυρότεροι ηγεμόνες της εποχής, οι οποίοι αποκαλούσαν αλλήλους "αδελφούς" (όταν, βέβαια, δεν συγκρούονταν), αντάλλασσαν μεταξύ τους εμπορικά αγαθά, διπλωματικά δώρα και ικανούς τεχνίτες.
Ο "παγκοσμιοποιημένος" αυτός κόσμος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού κατέρρευσε με παταγώδη τρόπο έπειτα από μια σύντομη, αλλά καταλυτική περίοδο κρίσης μετά το 1200 π.Χ. Το ιστορικό αυτό ορόσημο και η σχέση του με την εποχή που προηγήθηκε και την εποχή που ακολούθησε αποτελούν αντικείμενο ενός συλλογικού έργου που μόλις κυκλοφόρησε (Irene S. Lemos and Antonis Kotsonas. 2020. A Companion to the Archaeology of Early Greece and the Mediterranean. Hoboken, NJ: Wiley Blackwell), όμως το θέμα αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον υπό το πρίσμα της προφανώς διαφορετικής, αλλά οπωσδήποτε απειλητικής συγκυρίας των τελευταίων μηνών» τονίζει ο γνωστός πανεπιστημιακός.
Και συμπληρώνει: «Γραπτές πηγές αναγόμενες γύρω στο 1200 π.Χ. περιγράφουν επιδρομές πειρατικού τύπου στη Συροπαλαιστίνη και εισβολές ολόκληρων πληθυσμών στην Αίγυπτο, ενώ η ελληνική μυθολογία διασώζει αφηρημένες παραδόσεις συγκρούσεων και πληθυσμιακών μετακινήσεων κατά την περίοδο αυτή. Η εικόνα που παρουσιάζουν οι αρχαίες πηγές σφράγισε τις παλαιότερες αναλύσεις του φαινομένου και παραμένει διαδεδομένη. Η νεότερη έρευνα ανέπτυξε διαφορετικά ερμηνευτικά σχήματα που απηχούν σύγχρονες ανησυχίες.
Για παράδειγμα, νεομαρξιστές ιστορικοί της μεταπολεμικής περιόδου προβληματίστηκαν ως προς τον ρόλο κοινωνικών επαναστάσεων στην κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων. Σε περιόδους βαθιάς κρίσης, πολιτικοί ηγέτες που λειτουργούν ως εκπρόσωποι των θεών επί γης χάνουν τη νομιμοποίησή τους στα μάτια των υπηκόων τους. Αντίστοιχα, η εντεινόμενη ανησυχία για την κλιματική αλλαγή ενέπνευσε πρόσφατες μελέτες που τεκμηρίωσαν μια περίοδο ξηρασίας γύρω στο 1200 π.Χ., η οποία θα μπορούσε να προκαλέσει σιτοδείες που συνέβαλαν στην κατάρρευση της εποχής.
Οι πλέον πρόσφατες αναλύσεις περιγράφουν μια πολυπαραγοντική συστημική κατάρρευση με όρους που μοιάζουν επίκαιροι: η "παγκοσμιοποιημένη" Ύστερη Εποχή του Χαλκού βασιζόταν σε εύθραυστους οικονομικούς πυλώνες. Αρκετές κοινωνίες είχαν υπερ-εξειδικεύσει την οικονομική τους βάση ή βασίζονταν υπερβολικά σε μακρινά εμπορικά δίκτυα για πρώτες ύλες και προϊόντα πολυτελείας που εξασφάλιζαν κοινωνική υπεροχή, ενώ ορισμένοι ηγεμόνες είχαν προχωρήσει σε υπερ-εκμετάλλευση των υπηκόων τους, εξαντλώντας πόρους και δοκιμάζοντας την κοινωνική συνοχή. Το σύστημα αυτό επέφερε αξιόλογη ευμάρεια για λίγους αιώνες, αλλά αποδείχτηκε ευάλωτο όταν κατέρρευσαν τα οικονομικά δίκτυα στα οποία στηριζόταν ή και όταν η κλιματική αλλαγή πυροδότησε ένα ντόμινο βίαιων εξελίξεων.
Από τις εκτενείς συζητήσεις για τους λιμούς, σεισμούς και λοιπούς παράγοντες που προκάλεσαν την κατάρρευση του 1200 π.Χ. απουσιάζει το δραματικά επίκαιρο θέμα των λοιμών. Λοιμοί που απλώθηκαν σε εκτεταμένες περιφέρειες του μεσογειακού χώρου καταγράφονται από τη ρωμαϊκή περίοδο και εξής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παλαιότερα δεν ενέσκηπταν. Διεπιστημονικές ομάδες έχουν αναζητήσει το αποτύπωμα λοιμών πιο πρόσφατων εποχών στο αρχαιολογικό πεδίο και υποθέτω ότι η βαρύτητα της τρέχουσας πανδημίας θα ενθαρρύνει την επέκταση της σχετικής έρευνας στην αρχαιολογία της περιόδου του 1200 π.Χ.».
Ο κ. Κοτσώνας, εξ αφορμής της πανδημίας, υπογραμμίζει: «Παραδοσιακά, οι αιώνες που ακολούθησαν την κατάρρευση ονομάζονται "σκοτεινοί" λόγω της ένδειας γραπτών πηγών και της διαμόρφωσης ενός φτωχότερου υλικού πολιτισμού. Παρά ταύτα, η γενίκευση ενός ζοφερού αφηγήματος έχει αποδειχτεί προβληματική. Όπως στην τρέχουσα πανδημία, έτσι και στην κατάρρευση του 1200 π.Χ., οι τοπικές εκφάνσεις του φαινομένου ποικίλλουν. Πολλές από τις μεγάλες δυνάμεις χτυπήθηκαν εντονότερα, ενώ αρκετά περιφερειακά κέντρα διέφυγαν τον κίνδυνο, ορισμένα μάλιστα καρπώθηκαν οφέλη.
Περισσότερο χτυπήθηκαν τα οικονομικά και κοινωνικά στρώματα που βάσιζαν την υπεροχή τους σε υπερπόντια εμπορικά δίκτυα και προνομιακές σχέσεις με ξένους ομολόγους τους. Αντίθετα, η κοινωνική βάση και οι χαμηλόβαθμες πολιτειακές δομές συχνά υπέφεραν λιγότερο. Είναι ίσως ενδεικτικό ότι από τη νομενκλατούρα της μυκηναϊκής ιεραρχίας επιβίωσε της κατάρρευσης μια κατηγορία τοπικών αξιωματούχων. Πρόκειται για τους "βασιλείς", τον τίτλο των οποίων οι μεταγενέστεροι Έλληνες θα απέδιδαν στους μονάρχες τους. Η ανθεκτικότητα του συστήματος παρουσιάζεται ισχυρότερη κατά τόπους.
Για παράδειγμα, στο μυκηναϊκό κέντρο της Τίρυνθας στην Αργολίδα ανοικοδομήθηκε εν μέρει το μέγαρο των Μυκηναίων ηγεμόνων, όμως η παλιννόστηση της κεντρικής εξουσίας αποδείχτηκε βραχύβια. Αντίθετα, οι φιλόδοξοι ηγεμόνες του Καρχεμίς, ενός περιφερειακού κέντρου της χεττιτικής αυτοκρατορίας στα σημερινά τουρκοσυριακά σύνορα, διατήρησαν τον τίτλο του "μεγάλου βασιλέα" για αιώνες μετά τον αφανισμό της χεττιτικής πρωτεύουσας και της βασιλικής δυναστείας».
Και καταλήγει: «Το πολιτισμικό τοπίο που αναδύθηκε μετά την κατάρρευση ήταν σαφώς πιο κατακερματισμένο πολιτικά και πιο αποκεντρωμένο οικονομικά. Οι πιεστικές ανάγκες και οι σπάνιες ευκαιρίες που προέκυψαν επιτάχυναν εξελίξεις στην τεχνολογία και στην ανθρώπινη επικοινωνία, όπως η επικράτηση της κατεργασίας του σιδήρου έναντι εκείνης του χαλκού, καθώς και η διάδοση αλφαβητικών γραφών, έναντι των συλλαβικών που επικρατούσαν προηγουμένως. Τόσο η κατεργασία του σιδήρου όσο και οι αλφαβητικές γραφές δεν ήταν εντελώς άγνωστες πριν από το 1200 π.Χ., όμως οι νέες συνθήκες λειτούργησαν καταλυτικά για τη διάδοσή τους.
Είναι ίσως δελεαστικό να αντιπαραβάλει κανείς τις ιστορικές αυτές διεργασίες με σημερινές εκτιμήσεις που θέλουν την πανδημία να αναμορφώνει την ψηφιακή τεχνολογία με τρόπο που θα αλλάξει ριζικά την καθημερινότητά μας, από τις εργασιακές σχέσεις ως το αστικό τοπίο. Ενώ όμως ο χρονικός ορίζοντας των αρχαίων εκείνων εξελίξεων μετριέται σε δεκαετίες ή αιώνες, στην τρέχουσα συγκυρία ο χρόνος των αλλαγών συμπυκνώνεται σε λίγους μήνες ή, έστω, χρόνια.
Στις υπερπόντιες επαφές που ανασυγκροτήθηκαν λίγο μετά το 1200 π.Χ. πρωταγωνιστές αναδείχτηκαν έμποροι από τα λιμάνια της Σιδώνας και της Τύρου στον σημερινό Λίβανο, με ομολόγους τους από την Κύπρο να έχουν επίσης σημαντικό ρόλο. Τα νέα εμπορικά κέντρα δεν ήταν βασιλικές έδρες, πλούσιες και ισχυρές, όπως ήταν οι Μυκήνες, η Αμάρνα της Αιγύπτου ή η Ουγκαρίτ της Συρίας πριν από το 1200 π.Χ., και δεν βασίζονταν σε κεντρικά δίκτυα υπερπόντιων ανταλλαγών.
Μετά την κατάρρευση, κοινότητες όπως η Τύρος του Λιβάνου ή το Λευκαντί της Εύβοιας ανέπτυξαν τοπικά και περιφερειακά δίκτυα, εκτεινόμενα αντίστοιχα κατά μήκος της Συροπαλαιστίνης και εντός του ευβοϊκού κόλπου, καθώς και στοχευμένα υπερπόντια δίκτυα, τα οποία διακινούσαν μεν μικρότερα φορτία από εκείνα της περιόδου πριν το 1200 π.Χ., αλλά ήταν σαφώς πιο εκτεταμένα γεωγραφικά, με ορισμένα να φθάνουν ως τις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού ήδη από το 900 π.Χ.
Λόγω της αποκεντρωμένης φύσης τους, τα νέα αυτά δίκτυα αποδείχτηκαν σαφώς πιο ανθεκτικά σε περιφερειακές κρίσεις και οδήγησαν σε ένα μοντέλο "παγκοσμιοποίησης" που εξελίχθηκε και εξαπλώθηκε για μια χιλιετία, ξεπερνώντας σε διάρκεια τόσο εκείνο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού όσο και το κεντρομόλο μοντέλο που επέβαλε αργότερα στον ίδιο γεωγραφικό χώρο η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Μολονότι καταλυτικές, πολλές από τις θετικές εξελίξεις που πυροδοτήθηκαν από την κατάρρευση του 1200 π.Χ. δεν θα έγιναν αντιληπτές από τους πληθυσμούς της Ανατολικής Μεσογείου που αγωνίζονταν να επιβιώσουν. Χάρη όμως στην ιστοριογραφία για την περίοδο, οι εξελίξεις αυτές και η σημασία τους είναι αντιληπτές και αξιοποιήσιμες σήμερα, ενθαρρύνοντας τον αφαιρετικό στοχασμό που γεφυρώνει χρονικές και γεωγραφικές αποστάσεις.
Παραδείγματος χάρη, το φαινομενικά παράδοξο της τρέχουσας αδυναμίας πολλών ισχυρών χωρών να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στην πανδημία καθίσταται πιο εύληπτο όταν μελετά κανείς τον βαθμό στον οποίο η κατάρρευση πολλών ηγεμονιών του 1200 π.Χ. οφείλεται σε στρεβλώσεις που έκρυβαν ορισμένοι από τους πυλώνες της ισχύος τους.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον για εμάς σήμερα παρουσιάζει και η ανθεκτικότητα του πολυκεντρικού μοντέλου οικονομικής οργάνωσης που αναδύθηκε μετά την κατάρρευση του 1200 π.Χ. Το μοντέλο αυτό ισορροπούσε ανάμεσα στην επένδυση στην τοπική παραγωγική βάση και σε ευρύτερα δίκτυα ανταλλαγών και δεν καθοριζόταν από τις ενέργειες μιας πανίσχυρης μειοψηφίας αλλά από τη διάδραση ευρύτερων κοινωνικών ομάδων. Η επένδυση σε ένα τέτοιο μοντέλο θα μπορούσε να αποτελεί ένα από τα προτάγματα για την επανεκκίνηση της οικονομίας και τη στήριξη της κοινωνίας στον απόηχο της σημερινής πανδημίας».
