ΟΙ ΑΡΝΗΤΕΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΜΑΣΚΑΣ και της εφαρμογής των πρωτοκόλλων για την αντιμετώπιση της πανδημίας συνθέτουν μια εναντιωματική οιονεί υποκουλτούρα. Ωστόσο, ενώ οι υποκουλτούρες αναγνωρίζονται από στυλιστικούς, αισθητικούς και ταυτοτικούς συμβολισμούς (γεγονός που δημιουργεί αλληλεπιδράσεις στο εσωτερικό τους), εκείνη των αρνητών της μάσκας και των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης αποτελεί ένα συνονθύλευμα που έχει ως κοινό παρονομαστή τη στρέβλωση και απόρριψη όσων σε πραγματολογικό επίπεδο συνθέτουν την κατάσταση της πανδημίας.
Με άλλα λόγια, αν η μάσκα είναι το κυρίαρχο σύμβολο/μέσο προστασίας από την πανδημία, η οιονεί υποκουλτούρα των μασκοαρνητών απορρίπτει τον συμβολισμό και την ίδια την κατάσταση (πανδημία) στην οποία αυτός παραπέμπει. Ως λόγοι αυτής της απόρριψης προβάλλονται ψευδο-ιατρικές γνωματεύσεις («η μάσκα περιορίζει τα επίπεδα οξυγόνου στον οργανισμό»), καθώς και η ανάγκη υπεράσπισης δημοκρατικών αξιών που θεωρούν ότι «πριονίζονται» την εποχή της πανδημίας. Όπως συμβαίνει και με άλλους εναντιωματικούς που στρέφονται κατά του «κατεστημένου», του «συστήματος», των «ελίτ», κ.ο.κ., είναι οξύμωρο το ότι επιχειρούν να συντηρήσουν εκείνο εναντίον του οποίου καταφέρονται: αν λ.χ. η αντιπροσώπευση συμπιέζει ατομικές ελευθερίες, πόση ελευθερία κερδίζεται αν υποχωρήσει η εξουσία ευρωπαϊκών και υπερεθνικών θεσμών λήψης αποφάσεων προς όφελος των (περισσότερο απαξιωμένων στην αντίληψη των πολιτών) θεσμών εθνικής αντιπροσώπευσης; Οι αρνητές της επιστημονικής μεθόδου για την υπέρβαση της πανδημίας (οπαδοί του αντι-εμβολιαστικού κινήματος, κ.ά.) στροβιλίζονται σε παρόμοιες αντιφάσεις: αν η επιστήμη είναι στα χέρια του οικονομικού κατεστημένου, γιατί οι επιστήμονες στην έρευνα των φαρμάκων να είναι περισσότερο ηθικά ακέραιοι απ' όσους είναι στην έρευνα των εμβολίων; Αλλά και οι φαρμακευτικές εταιρείες, γιατί να έχουν χαμηλότερα στάνταρ ηθικής και δεοντολογίας στην παραγωγή εμβολίων απ' ό,τι σε αυτή των αντιβιοτικών ή τα αναλγητικών;
Η συγκυρία που ζούμε γίνεται ιδανικό φόντο για να κινητοποιηθεί ό,τι επιτείνει ψυχικές αγωνίες και να επικαιροποιηθούν τραύματα. Μεταξύ των παραπάνω βρίσκονται και borderline περιπτώσεις: άτομα που ταλαντεύονται μεταξύ της εφαρμογής και της αγνόησης των μέτρων, της ορθολογικής και της συνωμοσιολογικής πρόσληψης της πραγματικότητας.
Η αναγνώριση αντιφάσεων προϋποθέτει ένα σύστημα λογικού συλλογισμού και κριτικής προσέγγισης, που ωστόσο δεν είναι αυτό που πηδαλιουχεί τον εναντιωματικό τρόπο σκέψης. Ο τελευταίος δίνει βάση σε συνωμοσιολογικούς συνειρμούς, οι οποίοι προϋποθέτουν την αδιαμφισβήτητη ύπαρξη «υπόγειων δράσεων» και «μυστικών συμφερόντων» που κινούν τα νήματα. Το γεγονός ότι στη συγκυρία της πανδημίας μια συνωμοσιολογική saga δημιούργησε αναπαραστάσεις σε σχέση με το ποιος ευθύνεται και το γιατί της πανδημίας εξηγεί την ευρεία διάχυση και δημοφιλία που έχουν τέτοιου είδους άμπρα-κατάμπρα συνωμοσιολογικά αφηγήματα. Μοιάζει ανήκουστο, όμως δημοσκοπικά όντως το 28% των Αμερικανών (που αντιστοιχεί στο 44% των Ρεπουμπλικάνων αλλά και στο 19% των Δημοκρατικών, αν και μόνο στο 12% των εκλογέων της Χίλαρι Κλίντον του 2016) πιστεύει ότι «ο Μπιλ Γκέιτς θέλει να χρησιμοποιήσει το εμβόλιο κατά του Covid-19 προκειμένου να εμφυτεύσει μικρoτσίπ στους ανθρώπους, καθιστώντας ηλεκτρονικά ανιχνεύσιμη την ταυτότητά τους» (Yahoo News/You Gov, 20-21/5/2020).
ΔΕΔΟΜΕΝΑ ερευνών κοινής γνώμης για την πανδημία, στις ΗΠΑ και αλλού, εντοπίζουν την ύπαρξη ενός συνωμοσιολογικού αποθέματος σε σημαντική μερίδα του πληθυσμού. Παρότι πρόκειται για μια στάση που διατέμνει εγκάρσια το πολιτικό και ιδεολογικό φάσμα, το συνωμοσιολογικό φορτίο είναι σαφώς βαρύτερο στις ακραίες δεξιές περιοχές, καθώς και σε περιοχές που ανήκουν στην κυριότητα των λαϊκιστών. Το ότι ο Covid-19 κατασκευάστηκε σε επιστημονικά εργαστήρια το πιστεύει το 57% των Ρεπουμπλικάνων και το 23% των Δημοκρατικών (Yahoo News/You Gov, 20-21/5/2020)· για την περίπτωση της Ελλάδας, την ίδια γνώμη έχει το 48% όσων αυτοτοποθετούνται στις δεξιότερες θέσεις 7-10 της κλίμακας αριστεράς-δεξιάς αλλά και το 51% εκείνων που θεωρεί ότι οι ιδεολογικο-πολιτικές τοποθετήσεις δεν σημαίνουν πλέον τίποτα (Prorata, «H Ελλάδα στην εποχή του κορωνοϊού, 3ο κύμα», Μάιος 2020), μια πολιτική περιοχή που έχει γίνει προνομιακό terrain των πάσης φύσεως λαϊκιστών.
Εκ πρώτης όψεως, όσοι χρησιμοποιούν συνωμοσιολογικές θεωρίες για να δώσουν ερμηνείες για την πανδημία εμφανίζονται ατρόμητοι απέναντι στη χειραγωγική δύναμη των ισχυρών: αρνούνται να φορέσουν μάσκα, να εφαρμόσουν τους κανόνες της κοινωνικής αποστασιοποίησης και ό,τι ανήκει στο πρωτόκολλο της πανδημίας. Κυκλοφορώντας στην πόλη και χρησιμοποιώντας τα μέσα μαζικής μεταφοράς, αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα ότι οι «ατρόμητοι» και «μη υποταγμένοι» είναι, δυστυχώς, αρκετοί. Πίσω, όμως, από μια ανυπάκουη στάση κρύβεται και φόβος μπροστά στις δυσκολίες που φέρνει μαζί της η πανδημία και άγχος όσον αφορά το τι θα αφήσει πίσω της.
Τα πιο ευάλωτα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα, άτομα των οποίων η ύπαρξη στηρίζεται σε κινητικότητα μη υποκαταστάσιμη με εξ αποστάσεως δραστηριότητες, εργαζόμενοι σε χώρους που επλήγησαν από την πανδημία, είναι περισσότερο δεκτικοί στη συνωμοσιολογία και την ανορθολογική απόδοση ευθυνών. Δεν πρόκειται όμως για ένα «ταξικό» ζήτημα, παρότι οι πιο κοινωνικο-οικονομικά ευάλωτοι (άνεργοι, άτομα με χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο) είναι πράγματι μεταξύ αυτών που αντιδρούν περισσότερο στα μέτρα κατά της πανδημίας. Ωστόσο, ο φόβος και το άγχος αγγίζουν κι άλλου είδους ευπάθειες. Η συγκυρία που ζούμε γίνεται ιδανικό φόντο για να κινητοποιηθεί ό,τι επιτείνει ψυχικές αγωνίες και να επικαιροποιηθούν τραύματα. Μεταξύ των παραπάνω βρίσκονται και borderline περιπτώσεις: άτομα που ταλαντεύονται μεταξύ της εφαρμογής και της αγνόησης των μέτρων, της ορθολογικής και της συνωμοσιολογικής πρόσληψης της πραγματικότητας. Η πανδημία τροφοδοτεί τέτοιου είδους ψυχικές αντινομίες (Νίκος Τζαβάρας, Παρατηρήσεις γύρω από την πανδημία, ΕΨΕ, 2020), στις οποίες φαίνεται ότι θα παραμείνουμε εκτεθειμένοι μέχρι τη λήξη της.
Η Βασιλική Γεωργιάδου είναι καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο & Κέντρο Πολιτικών Ερευνών.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
σχόλια