Όποιος πιστεύει ότι οι ολιγάρχες είναι ένα αυστηρά μετασοβιετικό φαινόμενο ας αναλογιστεί ότι ο αρχικός ορισμός προέρχεται από τον Αριστοτέλη ο οποίος έγραφε πριν από σχεδόν 2.400 χρόνια: «Όπου κάποιοι άνθρωποι κυβερνούν λόγω του πλούτου τους, είτε είναι λίγοι είτε πολλοί, αυτό αποκαλείται ολιγαρχία».
Οι ολιγάρχες οι οποίοι εκτός από οικονομική ασκούν και πολιτική εξουσία είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο που πλέον τείνει να επικρατήσει παγκοσμίως. Πολλοί από αυτούς κυβερνούν ουσιαστικά ολόκληρες χώρες. Ελάχιστα ωστόσο έχουν μέχρι σήμερα μελετηθεί, πιστεύει ο David Lingelbach που μαζί με τη Valentina Rodríguez Guerra έγραψαν το βιβλίο “The Oligarchs' Grip” όπου επαναδιατυπώνουν τον ορισμό του Αριστοτέλη. Ένας ολιγάρχης, γράφουν, «είναι κάποιος που εξασφαλίζει πλούτο ή/και εξουσία και στη συνέχεια μετατρέπει το ένα στο άλλο». Τι συνιστά λοιπόν έναν ολιγάρχη, ειδικά σήμερα;
Το βιβλίο διακρίνει διάφορους τύπους ολιγαρχών. Οι «επιχειρηματικοί ολιγάρχες», όπως ο Μασκ, μετατρέπουν τον πλούτο σε πολιτική εξουσία, ενώ οι «πολιτικοί ολιγάρχες» ακολουθούν τον αντίθετο δρόμο.
Κατά πρώτο, δεν πρόκειται απλώς για μεγιστάνες. Οι τελευταίοι είναι μεν ζάμπλουτοι, μπορεί όμως να μην έχουν πολιτική δύναμη. Ο Lingelbach αναφέρει ότι ο Elon Musk μετατράπηκε από μεγιστάνας σε ολιγάρχη όταν αγόρασε πέρσι το Twitter. Η εν λόγω πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης, η οποία τώρα ονομάζεται X διαμορφώνει την κοινή γνώμη για γεγονότα από την Ουκρανία έως το Ισραήλ, προβάλλοντας συχνά fake news. Σήμερα, προσθέτει ο Lingelbach, «ο Musk είναι ένας από τους πέντε ή δέκα σημαντικότερους ολιγάρχες στον κόσμο μας».
Το βιβλίο διακρίνει διάφορους τύπους ολιγαρχών. Οι «επιχειρηματικοί ολιγάρχες», όπως ο Μασκ, μετατρέπουν τον πλούτο σε πολιτική εξουσία, ενώ οι «πολιτικοί ολιγάρχες» ακολουθούν τον αντίθετο δρόμο. Κλασικό παράδειγμα του τελευταίου, λέει το βιβλίο, είναι ο Βλαντιμίρ Πούτιν, «ένας δισεκατομμυριούχος με πυρηνικά όπλα». Οι ολιγαρχικοί πρόεδροι έχουν εξουσία λήψης αποφάσεων, οι ολιγαρχικοί όπως ο Ρούπερτ Μέρντοχ, ο Τσαρλς Κοχ και ο Τζορτζ Σόρος καθορίζουν τις ατζέντες, ενώ οι ιδιοκτήτες ψηφιακών πλατφορμών όπως ο Μασκ, ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ και ο Λάρι Πέιτζ της Google «ελέγχουν» τις ροές πληροφοριών που εισρέουν στον εγκέφαλό μας.
Το “The Oligarchs' Grip” θα μπορούσε να τιτλοφορείται “How to Be an Oligarch”. Πάνω απ' όλα, υποστηρίζει το βιβλίο, οι ολιγάρχες είναι καιροσκόποι τυχοδιώκτες. Αδράχνουν απλώς τη μεγάλη ευκαιρία, η οποία συχνά προκύπτει σε περιόδους αναταραχής. «Για τους ολιγάρχες η ιστορία γράφεται στο πίσω δωμάτιο», λένε οι συγγραφείς.
Οι ολιγάρχες έχουν προνομιούχους φίλους, πράγμα που σημαίνει ότι χρησιμοποιούν και στη συνέχεια απορρίπτουν προσωρινούς συνεργάτες, όπως έκαναν τόσο ο Πούτιν όσο και ο Ρομάν Αμπράμοβιτς με τον επίσης ολιγάρχη Μπόρις Μπερεζόφσκι, ο οποίος αργότερα βρέθηκε απαγχονισμένος στο σπίτι του στο Άσκοτ της Αγγλίας. Η «βασιλεία» ενός ολιγάρχη είναι συχνά σύντομη και ο ίδιος (αρσενικό το γένος καθώς όλοι σχεδόν είναι άνδρες) περιβάλλεται πάντα από σωματοφύλακες. Όσοι πλουτίζουν σε επικίνδυνα μέρη συνήθως μετακομίζουν σε ασφαλέστερα, κυρίως στο Λονδίνο.
Οι περισσότεροι από τους σημερινούς πρώτης γραμμής ολιγάρχες αναδείχθηκαν κατά τη διάρκεια μιας περιόδου που σήμερα θεωρείται συμβατικά ως ένα «ήρεμο διάλειμμα»: τη δεκαετία του 1990. Το ξεπούλημα των περιουσιακών στοιχείων του πρώην σοβιετικού κράτους εκείνη τη δεκαετία ήταν ίσως η μεγαλύτερη μεταβίβαση περιουσιακών στοιχείων στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς έγραψε η Chrystia Freeland, σημερινή υπουργός Οικονομικών του Καναδά στο βιβλίο της "Plutocrats". Επτά ολιγάρχες εξασφάλισαν τον έλεγχο της μισής ρωσικής οικονομίας. Τότε ήταν που ο όρος «ολιγάρχης» εισήλθε στη ρωσική πραγματικότητα, προερχόμενος όχι απευθείας από τον Αριστοτέλη αλλά από το εγκεκριμένο και στη Σοβιετική Ένωση πολιτικό μυθιστόρημα του Αμερικανού συγγραφέα Τζακ Λόντον «Η σιδερένια φτέρνα».
Το «ξεπούλημα του αιώνα» στη Ρωσία συνέπεσε με φιλικές προς τους ολιγάρχες αλλαγές αλλού: την παγκοσμιοποίηση, την άφιξη του Διαδικτύου και την άνοδο της ιδιωτικής τηλεόρασης που χρηματίστηκε από τον Μέρντοχ και τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι, δύο Δυτικοευρωπαίους ολιγάρχες. Η εκλογή του Μπερλουσκόνι ως πρωθυπουργού της Ιταλίας το 1994 κατέδειξε τον λαϊκό θαυμασμό για τους ολιγάρχες - κάτι που είχε προβλέψει με τρόμο 200 χρόνια νωρίτερα ο εκ των ιδρυτών των ΗΠΑ Τζον Άνταμς, του οποίου ο μεγαλύτερος φόβος δεν ήταν ένας τυραννικός βασιλιάς αλλά μια ολιγαρχία (έγραφε στον Τόμας Τζέφερσον το 1787, απαντώντας στο νεοσύστατο Σύνταγμα των ΗΠΑ: «Εσείς φοβάστε τον ένα - εγώ τους λίγους... Εσείς φοβάστε τη μοναρχία- εγώ την αριστοκρατία»). Τα επιχειρηματικά και τα πολιτικά τμήματα των ειδήσεων άρχισαν να συγχωνεύονται.
Μέσα στον 21ο αιώνα, οι περιουσίες των ανθρώπων αυτών μεγάλωσαν περισσότερο από ό,τι είχε φανταστεί κανείς προηγουμένως. Χώρες πολύ πέρα από τη Ρωσία παρέδωσαν επίσης κρατικά περιουσιακά στοιχεία και λειτουργίες σε πλούσιους ανθρώπους, έτσι ο Μασκ κατέληξε να «διευθύνει» τόσο τις αμερικανικές διαστημικές μεταφορές όσο και τους δορυφόρους του δικτύου Starlink που έγιναν απαραίτητοι για την πολεμική προσπάθεια της Ουκρανίας.
Το “The Oligarchs' Grip” αναφέρει ότι στη δεκαετία του 1940, ο Κινέζος ολιγάρχης Soong πιστεύεται ότι ήταν ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο με καθαρή αξία 600 εκατομμυρίων δολαρίων σε σημερινά χρήματα. Η καθαρή αξία των εισοδημάτων του Μασκ σήμερα είναι πολλαπλάσια, αγγίζει τα 207 δισ. δολάρια. Το 2021, ο διευθυντής του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος του ΟΗΕ δήλωσε ότι το 2% του πλούτου αυτού «θα έσωζε 42 εκατομμύρια ανθρώπους που βρίσκονται στα πρόθυρα της πείνας».
Ο αριθμός των ολιγαρχών που είναι αρχηγοί κρατών ή κυβερνήσεων έχει εκτοξευθεί από 3 το 1988 σε περισσότερους από 20 σήμερα, υπολογίζουν οι Lingelbach και Rodríguez Guerra. Τα παραδείγματα περιλαμβάνουν τον πρόεδρο της Νότιας Αφρικής Σιρίλ Ραμαφόσα, τον Μπόλα Τινουμπού της Νιγηρίας, τον «μίνι ολιγάρχη» Ναγίμπ Μπουκέλε του Ελ Σαλβαδόρ και τον άρτι εκλεγμένο 35χρονο πρόεδρο του Εκουαδόρ Ντανιέλ Νομπόα. Οι ολιγαρχικοί πολιτικοί συχνά παρουσιάζονται ως υποστηρικτές του απλού λαού έναντι των ελίτ. Τόσο ο Νομπόα όσο και ο Μπουκέλε είναι κληρονόμοι ολιγαρχών- οι ολιγαρχίες της Λατινικής Αμερικής είναι πιο οικογενειακή υπόθεση από τις ευρωπαϊκές, λέει ο Ροντρίγκεζ Γκέρα.
Είναι σαφές ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ των μετασοβιετικών ολιγαρχών και των Αμερικανών ομολόγων τους. Στη Ρωσία της δεκαετίας του ’90, ο δρόμος προς τον εύκολο πλουτισμό ήταν η πρόσβαση στις ιδιωτικοποιήσεις. Εξαιτίας αυτού οι Ρώσοι ολιγάρχες δεν είχαν ποτέ «δική τους» περιουσία. Είχαν αρκετά χρήματα αλλά ανά πάσα στιγμή οι προστάτες τους στην κυβέρνηση μπορεί να τα ζητούσαν πίσω.
Πολλοί μετασοβιετικοί ολιγάρχες έχτισαν μια ζωή ανάμεσα στη Μόσχα και τη Δύση, χρησιμοποιώντας «δημιουργικά» την ένταση μεταξύ Ρωσίας και Δυτικών κρατών. Αλλά όπως έδειξε η δεκαετής φυλάκιση του Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, δεν ήταν ποτέ ασφαλείς.
Παρόμοια είναι τα πράγματα στην Κίνα, όπου το καθεστώς φυλακίζει ή εξαφανίζει περιστασιακά ολιγάρχες. Ο Τζακ Μα, ιδρυτής του ομίλου ηλεκτρονικού εμπορίου Alibaba, βρέθηκε πέρυσι να ζει στο Τόκιο και να διδάσκει σε διάφορα Πανεπιστήμια εκτός Κίνας. Εν ολίγοις, οι απολυταρχίες κάνουν καλύτερη δουλειά από τις δημοκρατίες ή τα “failed states” στον περιορισμό των ολιγαρχών. Η άλλη πλευρά είναι ότι ένας αυταρχικός ηγέτης συχνά γίνεται ο ίδιος ο Νο1 ολιγάρχης της χώρας του. Η ικανότητά του να αρπάζει τα περιουσιακά στοιχεία των αντιπάλων του θεωρείται από μόνη της μια επίδειξη πολιτικής ισχύος που προκαλεί δέος. Ο Σαουδάραβας πρίγκιπας διάδοχος Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν το πέτυχε αυτό δεσμεύοντας τα περιουσιακά στοιχεία των εγχώριων οικονομικών του «ανταγωνιστών» στο Ritz-Carlton του Ριάντ το 2017.
Οι Αμερικανοί βαρόνοι της τεχνολογίας, αντίθετα, δημιούργησαν τις ψηφιακές πλατφόρμες τους προτού η κυβέρνησή τους αντιληφθεί καν τι σκάρωναν. Μόλις όμως πλούτισαν, αντιμετώπισαν το ίδιο πρόβλημα με τους μετασοβιετικούς ομολόγους τους: αυτό που ο Jeffrey Winters, ένας άλλος μελετητής των ολιγαρχών, αποκαλεί «αμυντικό πλούτο».
Κάθε ολιγάρχης εξετάζει πάντα από πού θα προέλθει η επόμενη απειλή για τα χρήματά του (ή τη ζωή του). Οι Αμερικανοί δισεκατομμυριούχοι της τεχνολογίας ζουν με τον φόβο μήπως η Ουάσιγκτον ή οι Βρυξέλλες διαλύσουν τα μονοπώλιά τους. Ενώ οι πρώην σοβιετικοί ολιγάρχες αναζητούν χάρες από την κυβέρνηση, οι δυτικοί ολιγάρχες θέλουν οι κυβερνήσεις να τους αφήσουν απλώς ήσυχους.
Οι βαρόνοι της Silicon Valley φαίνεται να πιστεύουν ειλικρινά ότι η ελευθερία κινήσεων που απολαμβάνουν είναι καλή για τον κόσμο. Όπως έγραψε ο Τζακ Λόντον: «Η μεγάλη κινητήρια δύναμη των ολιγαρχών είναι η πεποίθησή τους ότι κάνουν το σωστό». Αλλά αυτό μπορεί επίσης να τους οδηγήσει στο να παρεμβαίνουν στη λειτουργία της δημοκρατίας. Ο Τζόναθαν Τάπλιν γράφει στο νέο του βιβλίο «Το τέλος της Πραγματικότητας»: «Για να διατηρήσει την κυριαρχία της η υψηλή τεχνολογία χρειάζεται ένα πολιτικό αδιέξοδο». Το ιδανικό της είναι ένα πολωμένο Κογκρέσο που δεν μπορεί να συμφωνήσει σε κανέναν κανονισμό. Η επόμενη μάχη των Big Tech μπορεί να είναι να αποτρέψει την αποτελεσματική ρύθμιση της τεχνητής νοημοσύνης.
Σε μια δημοκρατία, οι ολιγάρχες συχνά επιλέγουν τους πολιτικούς υποψηφίους μέσω δωρεών. Ακριβώς όπως οι Ρώσοι ολιγάρχες εξασφάλισαν την επανεκλογή του Μπόρις Γέλτσιν το 1996, ο Πίτερ Θιλ υποστήριξε τον Ντόναλντ Τραμπ το 2016. Οι ολιγάρχες μπορούν επίσης να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη χρηματοδοτώντας μέσα ενημέρωσης, δεξαμενές σκέψης και Πανεπιστήμια (η μέθοδος που προτιμά ο Charles Koch) αλλά και μέσω ψηφιακών πλατφορμών όπως το Facebook. Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν παρατήρησε: «Μια ολιγαρχία του ιδιωτικού κεφαλαίου δεν μπορεί να ελεγχθεί αποτελεσματικά ούτε καν από μια δημοκρατικά οργανωμένη κοινωνία των πολιτών επειδή στις παρούσες συνθήκες οι ιδιώτες καπιταλιστές αναπόφευκτα ελέγχουν, άμεσα ή έμμεσα, τις κύριες πηγές πληροφόρησης».
Ο Μασκ προέτρεψε τους οπαδούς του να ψηφίσουν Ρεπουμπλικάνους στις ενδιάμεσες εκλογές των ΗΠΑ πέρυσι. Πλέον, όντας δηλωμένος συντηρητικός και έχοντας αποκαλέσει τους Δημοκρατικούς «το κόμμα της διαίρεσης και του μίσους», θα υποστηρίξει προφανώς τον Τραμπ στις προεδρικές εκλογές του 2024.
Ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν για δεκαετίες ένας κληρονομικώ δικαίω τοπικός ολιγάρχης ο οποίος το 2015 «προήχθη» σε εθνικό ολιγάρχη. Τόσο ο ίδιος όσο και ο πατέρας του Φρεντ συνήθιζαν να κάνουν δωρεές σε πολιτικούς της Νέας Υόρκης και του Νιου Τζέρσεϊ ώστε να εξομαλύνουν τις συμφωνίες τους με τα ακίνητα. Ο Τραμπ ήταν από πάντα ο ορισμός του απόλυτου καιροσκόπου. Όταν έβαλε υποψηφιότητα για πρόεδρος, υποδύθηκε τον ρόλο του ολιγάρχη στην τηλεόραση. Ξόδεψε επίσης κάπου 66 εκατ. δολάρια από δικά του χρήματα για την προεδρική του εκστρατεία.
Μόλις έγινε πρόεδρος, η οικογένειά του επιχείρησε ένα άλλο ολιγαρχικό τέχνασμα: τη μετατροπή της εξουσίας σε χρήμα. Οι Τραμπ νομισματοποίησαν την προεδρία. Ο Τζάρεντ Κούσνερ, γαμπρός του Τραμπ, αφού πέρασε χρόνια ως προεδρικός υπεύθυνος για τη Μέση Ανατολή, πήρε μια επένδυση ύψους 2 δισ. δολαρίων στο ιδιωτικό επενδυτικό του ταμείο από το κρατικό επενδυτικό ταμείο της Σαουδικής Αραβίας.
Ο ρόλος του Τραμπ στην έφοδο στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ στις 6 Ιανουαρίου 2021 «προβλέφθηκε» από ένα αρχαίο ολιγαρχικό εγχειρίδιο. Ιστορικά, οι ολιγάρχες έτειναν πάντα να δημιουργούν ιδιωτικούς στρατούς. Στην ύστερη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, γράφει ο Winters στο βιβλίο του “Oligarchy” του 2011, συχνά προσλάμβαναν απολυμένους στρατιώτες. Έτσι ο Ιούλιος Καίσαρας -που είχε υποστηριχθεί από τον ολιγάρχη Κράσσο- διέσχισε με τους μισθοφόρους του τον ποταμό Ρουβίκωνα το 49 π.Χ., ανέτρεψε τη δημοκρατία και ανακηρύχθηκε ανώτατος άρχοντας, δηλαδή δικτάτορας.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγινε σταδιακά αρκετά ισχυρή ώστε να διαλύσει τους μισθοφορικούς στρατούς. Ένα ισχυρό, οργανωμένο κράτος επιδιώκει το μονοπώλιο της βίας. Ο Πούτιν έγινε δημοφιλής σε πολλούς Ρώσους επειδή τερμάτισε την ανομία της δεκαετίας του 1990. Το αμερικανικό κράτος διατηρεί επίσης το μονοπώλιο της βίας, έτσι φυλάκισε πολλούς από τους δράστες της 6ης Ιανουαρίου.
Ωστόσο, ο Τραμπ συνεχίζει να αμφισβητεί αυτό το μονοπώλιο. Τις επιθέσεις του σε δικαστές, εισαγγελείς, μάρτυρες και αντίπαλους πολιτικούς τις ακολουθούν συχνά απειλές θανάτου εναντίον τους από τους υποστηρικτές του. Έγραψε για παράδειγμα ότι ο Μαρκ Μίλεϊ, πρώην πρόεδρος του Γενικού Επιτελείου Στρατού, διέπραξε «προδοτική πράξη» όταν διαβεβαίωσε έναν Κινέζο στρατηγό στο τέλος της προεδρίας του Τραμπ για την αμερικανική σταθερότητα, προσθέτοντας: «Σε περασμένες εποχές, η τιμωρία θα ήταν ΘΑΝΑΤΟΣ!». Με δεδομένη την έκταση της οπλοκατοχής στις ΗΠΑ, ο Τραμπ φαίνεται να ενδιαφέρεται να μπορεί να κινητοποιεί έναν άτυπο ιδιωτικό στρατό που θα βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα.
Πώς πέφτουν οι ολιγάρχες;
Μέσω επαναστάσεων (συνήθως κομμουνιστικών) και μεγάλων (όχι μικρών) πολέμων. Ο Αυστριακός ιστορικός Walter Scheidel σημείωνε: «Για να μπορέσει ο πόλεμος να εξισορροπήσει τις εισοδηματικές ανισότητες έπρεπε να διεισδύσει στο σύνολο της κοινωνίας, να κινητοποιήσει ανθρώπους και πόρους σε κλίμακα που συχνά ήταν εφικτή μόνο στα σύγχρονα έθνη-κράτη. Αυτό εξηγεί γιατί οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ήταν από τους μεγαλύτερους ισοπεδωτικούς παράγοντες στην ιστορία». Τώρα ο πόλεμος στην Ουκρανία κλονίζει το σύμπαν των ολιγαρχών.
Το “The Oligarchs' Grip” περιγράφει την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία ως μια τυπικά ολιγαρχική προσπάθεια να αδράξει μια ευκαιρία, όπως η εισβολή του στην Κριμαία το 2014. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο πρώην πρωταθλητής σκακιού Garry Kasparov περιγράφει τον Πούτιν όχι ως σκακιστή αλλά ως παίκτη του πόκερ που παίζει πάντα αδύναμα χαρτιά. «Αλλά στο πόκερ, ακόμη και ένα αδύναμο χαρτί μπορεί να κερδίσει, αν αυξήσεις το ποντάρισμα και ο αντίπαλός σου συνεχίζει να κάνει fold».
Ο Πούτιν έχει επίσης ακολουθήσει τη στρατηγική των ολιγαρχών να προσεταιρίζονται και στη συνέχεια να εγκαταλείπουν προσωρινούς συμμάχους: Ο ιδρυτής του ομίλου Wagner, ο Yevgeny Prigozhin, η Γερμανία και η Γαλλία, και τώρα η Βόρεια Κορέα. Ο Λίνγκελμπαχ λέει: «Θα σηματοδοτούσα την αρχή του τέλους του Πούτιν από την ημέρα που θα σταματήσει να επιχειρεί τέτοιου είδους πράγματα».
Δύο από τους πρωταγωνιστές του πολέμου στην Ουκρανία, ο Prigozhin και ο Musk, είναι αναξιόπιστοι όπως οι περισσότεροι ολιγάρχες. Ο Πριγκόζιν είναι το είδος του ολιγάρχη- πολέμαρχου που θα αναγνώριζαν οι Ρωμαίοι. Ο Μασκ, πάλι, αν και δεν διακρίνεται στα πεδία των μαχών, ελέγχει μια νέα μορφή στρατιωτικού υλικού: οι δορυφόροι του Starlink παρέχουν ευρυζωνικές συνδέσεις στα πεδία των μαχών. Πέρυσι παρενέβη στον πόλεμο αρνούμενος να επεκτείνει την κάλυψη του Starlink, ώστε να επιτρέψει στην Ουκρανία να πραγματοποιήσει αιφνιδιαστική επίθεση στον ρωσικό στόλο. Σύμφωνα με το περιοδικό The New Yorker, ο Μασκ είπε σε αξιωματούχους του Πενταγώνου ότι είχε συζητήσει για τον πόλεμο με τον Πούτιν (πληροφορία που ο Μασκ αρνείται). Αλλά είτε συνομίλησαν είτε όχι, οι ιδιωτικές συμφωνίες μεταξύ ολιγαρχών μπορούν πλέον να αλλάξουν τον κόσμο.
Ο πόλεμος μπορεί να ρίξει πολλούς Ρώσους ολιγάρχες που βρίσκονται αίφνης παγιδευμένοι ανάμεσα στον Πούτιν και τη Δύση. Ο Μιχαήλ Φρίντμαν είναι μια τέτοια περίπτωση. Χτυπημένος από τις δυτικές κυρώσεις, έχει ζητήσει από το Ανώτατο Δικαστήριο του Λονδίνου να του επιτρέψει να πληρώσει τα μηνιαία έξοδα λειτουργίας της έπαυλής του στο βόρειο Λονδίνο ύψους 30.000 λιρών, συν το μισθό του οδηγού. (Ο Φρίντμαν θεωρεί τις δημόσιες συγκοινωνίες πολύ επικίνδυνες). Ελπίζοντας να αποφύγει τις κυρώσεις, έχει ζητήσει υποστήριξη από πρόσωπα της ρωσικής αντιπολίτευσης, συμπεριλαμβανομένου ενός αντιπολεμικού ακτιβιστή που βρίσκεται στη φυλακή. Αυτό δεν φαίνεται να έχει αποδώσει. Μετακόμισε αρχικά από το Λονδίνο στο Ισραήλ, επέστρεψε όμως στη Μόσχα μετά τις επιθέσεις της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου. Οι επιστρέφοντες ολιγάρχες που είναι Εβραίοι και/ή Ουκρανοί μπορεί να μην βρίσκουν τον αυξανόμενο ρωσικό εθνικισμό ιδιαίτερα συμπαθή.
Άλλοι Ρώσοι ολιγάρχες, όπως ο πλουσιότερος άνθρωπος της χώρας Αντρέι Μελνιτσένκο, έχουν αποσυρθεί στο Ντουμπάι, που ήδη αποτέλεσε καταφύγιο κατά καιρούς για τον πρώην ολιγάρχη της Αγκόλας Ιζαμπέλ Ντος Σάντος, τον Ασίφ Αλί Ζαρντάρι του Πακιστάν και τον Τακσίν Σιναουάτρα της Ταϊλάνδης. Η Τουρκία είναι ένα άλλο εκκολαπτόμενο καταφύγιο ολιγαρχών, λέει ο Sergei Guriev, ένας Ρώσος οικονομολόγος στο Sciences Po στο Παρίσι, ο οποίος έγραψε μια πρώιμη εποποιία για τους ολιγάρχες το 2005 και στη συνέχεια εγκατέλειψε τη Ρωσία το 2013. «Πρόκειται για χώρες όπου δεν χρειάζεσαι βίζα, που παίζουν το παιχνίδι της ουδετερότητας και προσφέρουν στους πλούσιους υψηλή ποιότητα ζωής».
Ο David Gigauri, ένας τραπεζίτης που ασχολήθηκε με ολιγάρχες, λέει ότι οι πάροχοι ολιγαρχικών υπηρεσιών μετακομίζουν τώρα και στο Ντουμπάι - προφανώς εις βάρος της λονδρέζικης οικονομίας. Αλλά, προσθέτει ο Gigauri, οι Ρώσοι δισεκατομμυριούχοι που μετακομίζουν στο Ντουμπάι μπορεί να καταλήγουν ανίσχυροι συνταξιούχοι. Πολλοί από αυτούς ήξεραν μόνο πώς να βγάζουν χρήματα στη μετακομμουνιστική Ρωσία, λέει ο Γκουρίεφ.
Όσοι έμειναν ή επέστρεψαν στη Ρωσία μπορεί επίσης να είναι τώρα πρώην ολιγάρχες, δεδομένου ότι έχουν χάσει την ανεξαρτησία που είναι απαραίτητη για την ολιγαρχία. Ο Πούτιν δεν ανέχεται πλέον τους αυτόνομους παράγοντες, όπως φάνηκε όταν ο Πριγκόζιν, μετά την «πορεία προς τη Μόσχα» τον Ιούνιο σκοτώθηκε σε ένα όχι και τόσο μυστηριώδες αεροπορικό δυστύχημα. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, ο οποίος είχε προσωπική σχέση με τον Πούτιν για πολλά χρόνια μέχρι να ξεσπάσει ο πόλεμος, έπαθε δηλητηρίαση ενώ συμμετείχε σε ρωσο-ουκρανικές ειρηνευτικές συνομιλίες τον Μάρτιο του 2022. Ο Guriev λέει: "Οι ολιγάρχες υποφέρουν υλικά και ψυχολογικά, και στην περίπτωση του Abramovich, ενδεχομένως και σωματικά. Αν τους ρωτήσετε «φοβάστε για τη ζωή σας;», θα σας απαντήσουν αρνητικά ακόμη και σε ιδιωτικές συζητήσεις. Είμαι εντούτοις σίγουρος ότι φοβούνται".
Πλέον οι ολιγάρχες αντικαθίστανται από μια κουστωδία «διορισμένων δισεκατομμυριούχων» του Πούτιν: τους εξαρτημένους κολλητούς του Ιγκόρ Σετσίν, Αρκάντι και Μπόρις Ρότενμπεργκ και τον ελαφρώς πιο αυτόνομο Βλαντίμιρ Ποτάνιν. Αφού ο Ρώσος «μίνι ολιγάρχης» Oleg Tinkov επέκρινε την εισβολή στην Ουκρανία, ο Potanin αγόρασε μερίδιο στην απαξιωμένη τράπεζά του. Ο Potanin αγόρασε επίσης τη Rosbank από τη Société Générale μετά την αποχώρηση της γαλλικής τράπεζας από τη Ρωσία. Υπάρχει ακόμη άφθονος ρωσικός πλούτος προς αναδιανομή, αλλά όχι πλέον πολλή εξουσία.
Οι Ουκρανοί ολιγάρχες - μερικοί από αυτούς είναι παλιοί εχθροί των Ρώσων ομολόγων τους - αποδεκατίζονται επίσης. Πολλοί έχασαν περιουσιακά στοιχεία σε εμπόλεμες ζώνες. Αφού το ουκρανικό κράτος κινητοποιήθηκε για πόλεμο, απέκτησε το μονοπώλιο της βίας, διαλύοντας τους ιδιωτικούς στρατούς που διοικούσαν οι ντόπιοι ολιγάρχες. Το 2021 η χώρα ψήφισε έναν νόμο «αποολιγαρχοποίησης» που τους ανάγκασε να αποκαλύψουν τα περιουσιακά τους στοιχεία και να σταματήσουν να χρηματοδοτούν πολιτικά κόμματα.
Ο Igor Kolomoisky, ο ολιγάρχης του οποίου το κανάλι πρόβαλε την αντιολιγαρχική τηλεοπτική κωμωδία που ώθησε τον Volodymyr Zelenskyy στην πολιτική και στη συνέχεια χρηματοδότησε την προεδρική του εκστρατεία, συνελήφθη ως ύποπτος για απάτη και ξέπλυμα χρήματος, κάτι που αρνείται. Ο Ζελένσκι στράφηκε εναντίον του πάτρονά του, όπως ο Πούτιν εναντίον του Berezovsky. Έπρεπε να το κάνει: οι δυτικές χώρες θα χρηματοδοτήσουν την ανασυγκρότηση της Ουκρανίας και θα συμφωνήσουν να μπει στην ΕΕ μόνο αν βεβαιωθούν ότι οι ολιγάρχες δεν θα τσεπώσουν τα εν λόγω κεφάλαια.
Αλλά οι Ουκρανοί πολιτικοί που αντιμετωπίζουν τους ολιγάρχες γνωρίζουν τους κινδύνους. Η πρώην επικεφαλής της κεντρικής τράπεζας Valeria Gontareva, η οποία επέβλεψε την εθνικοποίηση της PrivatBank του Kolomoisky αφότου 5,5 δισ. δολάρια εξαφανίστηκαν από τον ισολογισμό της, διέφυγε στη συνέχεια στο Λονδίνο, όπου ύστερα από μια σύγκρουση με ένα μυστηριώδες αυτοκίνητο στο Knightsbridge το 2019 έμεινε ανάπηρη. Εβδομάδες αργότερα, μια βόμβα μολότοφ έκαψε το σπίτι της έξω από το Κίεβο.
Για διαφορετικούς λόγους, στις ΗΠΑ, η Λίνα Καν, πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Εμπορίου, είχε μικρή επιτυχία στη μείωση της κυριαρχίας των μεγάλων τεχνολογικών πλατφορμών στην αγορά. Όταν η FTC μήνυσε την Amazon τον περασμένο μήνα, οι αγορές φάνηκε να το αποσιωπούν.
Οι αυστηροί αντιμονοπωλιακοί νόμοι της ΕΕ θα μπορούσαν να επιτύχουν περισσότερα. Ωστόσο, είναι γενικά ευκολότερο για τους ολιγάρχες να υπερασπιστούν τον πλούτο παρά την εξουσία τους. Σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη, μπορούν πάντα να βρουν «παραδείσους» όπου εξακολουθεί να ισχύει το κράτος δικαίου για τους πλούσιους. Και, όπως υποστηρίζουν οι Lingelbach και Rodríguez Guerra, οι ολιγάρχες τείνουν να ευδοκιμούν σε αβέβαιες, μεταβατικές περιόδους όπως η σημερινή.
Με στοιχεία από τους Financial Times
