Τα μουσεία γίνονταν είδηση όταν εξασφάλιζαν κάποια «ηχηρή» προσθήκη στις συλλογές τους. Σήμερα, ωστόσο, είναι εξίσου πιθανό να διαβάσετε έναν τίτλο για αρχαιότητες ή έργα τέχνης που παραδίδονται στις αρχές ή επιστρέφουν στη χώρα προέλευσής του.
Η Νέα Υόρκη, η Μέκκα της αγοράς τέχνης παγκοσμίως, έχει γίνει κόμβος για τις προσπάθειες επαναπατρισμού. Τον περασμένο μήνα επιστράφηκαν 38 αρχαιότητες στην Κίνα, 27 στην Καμπότζη, δέκα στην Αίγυπτο και τρεις στην Ινδονησία. Όλες είχαν κλαπεί, σύμφωνα με τον κρατικό νόμο στη Νέα Υόρκη. Πίσω από αυτούς τους επαναπατρισμούς ήταν το γραφείο του εισαγγελέα του Μανχάταν, και συγκεκριμένα η Μονάδα Εμπορίας Αρχαιοτήτων (ATU), με επικεφαλής τον Μάθιου (Ματθαίος) Μπογδάνος.
Έγινε μέλος των Πεζοναυτών μετά το σχολείο, αλλά του δόθηκε εντολή να πάει πρώτα στο κολέγιο για να γίνει αξιωματικός.Έλεγε στους δημοσιογράφους ότι κρατούσε πάντα τέσσερα πράγματα στο σακίδιό του - το όπλο του, τα πυρομαχικά, το νερό και ένα αντίγραφο της Ιλιάδας , την επική αφήγηση του Ομήρου για τον Τρωικό πόλεμο. Είναι μια εύστοχη μεταφορά για έναν πολεμιστή εκπαιδευμένο στη νομική και τους κλασικούς που βρίσκεται στο επίκεντρο των προσπαθειών για την ανατροπή του παγκόσμιου εμπορίου κλεμμένων αρχαιοτήτων. Και ήταν ένα αντίγραφο της Ιλιάδας, που του δόθηκε σε ηλικία 12 ετών από τη μητέρα του, που τον οδήγησε στην επιλεγμένη πορεία του. Έφυγε από τους πεζοναύτες μετά από μια δεκαετία το 1988, για να ενταχθεί στο γραφείο του εισαγγελέα του Μανχάταν. Το στιβαρό του σώμα και η επιμονή του στη δίωξη δολοφόνων και διασημοτήτων του χάρισε το παρατσούκλι «πίτμπουλ».
Αν η Νέα Υόρκη είναι γεμάτη από εμπόρους έργων τέχνης, ο Μπογδάνος είναι ο μη-έμπορος. Από τη δημιουργία του το 2017, η ATU εκτιμά ότι έχει ανακτήσει 5.776 αντικείμενα αξίας περίπου 456 εκατομμυρίων δολαρίων (βλ. διάγραμμα). «Δεν σας πλησιάζουμε αν δεν είμαστε καλυμμένοι από όλες τις πλευρές», λέει ο Μπογδάνος. Με τη σκληρή ρητορική του, ο Μπογδάνος μπορεί να ακούγεται σαν μια διασταύρωση μεταξύ Ιντιάνα Τζόουνς και Ρομπέν των Δασών, αν και το έργο του έχει επίσης επικριτές. «Εκφοβίζει τους ανθρώπους να επιστρέψουν πράγματα με την απειλή της φυλακής», λέει ένας δικηγόρος και ειδικός σε αρχαιότητες. Ωστόσο, πολλοί παρακολουθούν τον Μπογδάνο για να δουν ποιον θα... περιλάβει στη συνέχεια και πώς η τακτική του μπορεί να εμπνεύσει άλλες αρχές του εξωτερικού.
Συνήθως, όταν η ATU κινείται για να αρπάξει ένα έργο, και το μουσείο ή ο συλλέκτης που το κρατά βλέπει τα στοιχεία, δεν προβάλλεται σχεδόν ποτέ αντίσταση. Αυτό κάνει τις πρόσφατες ειδήσεις πιο ενδιαφέρουσες: δύο ιδρύματα αμφισβητούν δημόσια τις προσπάθειες του Μπογδάνου να πάρει έργα από τις συλλογές τους. Από τον Σεπτέμβριο το Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγο μάχεται ενάντια στην ATU στο Ανώτατο Δικαστήριο της Νέας Υόρκης για να κρατήσει ένα σχέδιο ενός Αυστριακού ζωγράφου, του Έγκον Σίλε, το οποίο ο Μπογδάνος ισχυρίζεται ότι λεηλατήθηκε στο Ολοκαύτωμα, αλλά το Ινστιτούτο Τέχνης λέει ότι δεν είχε κλαπεί.
Τον Οκτώβριο του 2023, το Μουσείο Τέχνης του Κλίβελαντ μήνυσε το γραφείο του Εισαγγελέα για να το εμποδίσει να κατάσχει το βασικό κομμάτι των κλασικών γκαλερί του, ένα ρωμαϊκό μπρούτζο αξίας 20 εκατομμυρίων δολαρίων. Η Εισαγγελία του Μανχάταν ισχυρίζεται ότι λεηλατήθηκε από την Τουρκία, πριν πουληθεί στη Νέα Υόρκη το 1986. Τόσο το Κλίβελαντ όσο και το Σικάγο μπορεί να αμφισβητήσουν τη δικαιοδοσία του Εισαγγελέα στις πολιτείες τους και να αμφισβητήσουν την τακτική του Μπογδάνου.
Σίγουρα ο Μπογδάνος συνιστά μια εντελώς ασυνήθιστη φιγούρα όσο αφορά τον κόσμο της τέχνης. Συνταγματάρχης ε.α. των Πεζοναυτών και ερασιτέχνης πυγμάχος με πτυχία σε νομικές και κλασικές σπουδές και με αγάπη για τα λόγια του Σαίξπηρ και του Κικέρωνα, ο Μπογδάνος πρωτοστάτησε στις προσπάθειες για την καταπολέμηση της λεηλασίας ενώ είχε αναπτυχθεί στο Ιράκ το 2003-06. Όταν δεν διώκει δολοφονίες (ένα από τα καθήκοντά του ως βοηθός εισαγγελέα), έχει επικεντρωθεί στη διακίνηση έργων τέχνης από το 2011.
Η Νέα Υόρκη είναι η ιδανική περιοχή για να επιτεθεί στο έγκλημα τέχνης. Ο Μπογδάνος ισχυρίζεται ότι έχει δικαιοδοσία για κάθε υπόθεση που αφορά αντικείμενα που συνδέονται με πολλά μουσεία, γκαλερί, οίκους δημοπρασιών και ιδιωτικούς συλλέκτες του Μανχάταν - είτε πωλούνται, εκτίθενται ή ακόμη και αγοράζονται με τραπεζικό έμβασμα που προέρχεται από εκεί.
Αν και η ATU δεν είναι ότι πιο δυνατό ενάντια στους εγκληματίες της τέχνης, αυτό που κάνει την ATU μοναδική είναι ότι διευθύνεται από έναν εισαγγελέα και όχι από αξιωματούχους επιβολής του νόμου, όπως για παράδειγμα οι καραμπινιέρι της Ιταλίας. Αυτό σημαίνει ότι ο Μπογδάνος μπορεί να προωθήσει υποθέσεις μαζί με εισαγγελικές εξουσίες, συμπεριλαμβανομένων ενταλμάτων έρευνας σε αποθήκες και διακομιστές, από τους οποίους η ομάδα του έχει συγκεντρώσει πέντε terabyte δεδομένων για λαθρέμπορους. (Ένα μόνο terabyte θα μπορούσε να χωρέσει περίπου 1.000 αντίγραφα της «Encyclopedia Britannica») το FBI της Αμερικής και το Υπουργείο Εσωτερικής Ασφάλειας εντοπίζουν επίσης κλεμμένα έργα τέχνης.
Ο Μπογδάνος ακολουθεί στοιχεία, αλλά καταδιώκει επίσης δίκτυα διακίνησης: το 95% των αντικειμένων που έχει κατάσχει η ATU πέρασαν από τα χέρια μόλις 12 ατόμων. Και το 95% αυτών των αντικειμένων περνούν από μία ή περισσότερες από τις πέντε μόνο χώρες - Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ελβετία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα - όπου μπορεί να εκτεθούν σε ένα περιφερειακό μουσείο πριν πουληθούν σε έναν αγοραστή-μαριονέτα μέσω δημοπρασίας. «Η Γερμανία έχει μια ολόκληρη βιομηχανία αφοσιωμένη στη δημιουργία ψευδών προελεύσεων», λέει ο Μπογδάνος.
Μερικοί από τους στόχους της ATU είναι κατάφωρα εγκληματικοί και εν γνώσει τους ασχολούνται με «ματωμένες αρχαιότητες» και λεηλατημένα αντικείμενα. Αλλά άλλοι είναι απλώς αγοραστές των οποίων η γραφειοκρατία δεν ελέγχεται. Τα πρότυπα προέλευσης έχουν αλλάξει: ένα πιστοποιητικό και μια χειραψία μπορεί κάποτε να μετρούσαν ως δέουσα επιμέλεια στη διαβόητη αγορά τέχνης του ελεύθερου τροχού.
Ο Μπογδάνος είχε επιτυχία επικαλούμενος τους εθνικούς νόμους περί πολιτιστικής ιδιοκτησίας, οι οποίοι λένε ότι οποιαδήποτε αρχαιότητα είναι ιδιοκτησία της κυβέρνησης από όπου προήλθε, εάν δεν εξήχθη με επίσημη άδεια μετά από μια ορισμένη ημερομηνία. Στην Τουρκία το όριο είναι το 1906. στην Ιταλία και την Αίγυπτο είναι 1909 και 1983, αντίστοιχα. Ως αποτέλεσμα, η ATU έχει επιδιώξει να κατάσχει αντικείμενα που φυλάσσονται σε συλλογές για δεκαετίες, ακόμα κι αν έχουν αγοραστεί εδώ και πολύ καιρό καλή τη πίστη.
Κάποιοι πιστεύουν ότι ο Μπογδάνος επιδεικνύει υπερβολικό ζήλο. «Χρησιμοποιεί μια βαριοπούλα για να σπάσει ένα καρύδι», λέει η Τζοάνα βαν ντερ Λάντε της Ένωσης Αντιπροσώπων Αρχαιοτήτων, ενός βρετανικού εμπορικού ομίλου, η οποία προσθέτει ότι «κατέστρεψε την αγορά της Νέας Υόρκης» δημιουργώντας «τεράστια αβεβαιότητα» μεταξύ συλλεκτών και εμπόρων. Το εμπόριο αρχαιοτήτων, αξίας μερικών εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων από την αγορά τέχνης 65 δισεκατομμυρίων δολαρίων, έχει εμφανώς συρρικνωθεί: έχουν απομείνει μόνο δύο γκαλερί με βιτρίνες στο Μανχάταν. Το 2016 ο οίκος Sotheby's μετέφερε τις πωλήσεις αρχαιοτήτων του στο Λονδίνο, κάτι που, όπως επισημαίνει ο Μπογδάνος, είναι πέρα από τη δικαιοδοσία του.
Τα μουσεία είναι σε εγρήγορση και δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην προέλευση. Τον Μάρτιο το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, στο οποίο ο Μπογδάνος έχει εκτελέσει 19 εντάλματα έρευνας, προσέλαβε έναν επικεφαλής έρευνας προέλευσης για να ηγηθεί μιας ομάδας 11 ατόμων που θα ερευνήσουν τη συλλογή 1,5 εκατομμυρίου αντικειμένων για κλεμμένα αντικείμενα. Έχουν τελειώσει τη δουλειά τους: η Διεθνής Κοινοπραξία Ερευνητικών Δημοσιογράφων ισχυρίζεται ότι έχει καταγράψει περισσότερες από 1.000 αντικείμενα του Met που ανήκαν προηγουμένως σε άτομα που είχαν κατηγορηθεί ή καταδικαστεί για εγκλήματα. (Το Met λέει ότι αυτό το ποσοστό δεν ταιριάζει με τους δικούς του εσωτερικούς υπολογισμούς).
Ό,τι και να συμβεί στις υποθέσεις του Κλίβελαντ και του Σικάγο, ο Μπογδάνος πιστώνεται επιτυχίες. Δεν υπάρχει έλλειψη πιθανών ερευνών, καθώς οι πόλεμοι επιτρέπουν την κλοπή αρχαιοτήτων στη Μέση Ανατολή και την Ουκρανία. Θα περάσει πολύς καιρός μέχρι η αμφισβητήσιμη προέλευση να γίνει αρχαία ιστορία.
Με πληροφορίες από Economist
