Είμαστε, ως γνωστόν, μια χώρα πτυχιούχων. Και ας υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες σπίτια χωρίς βιβλία, εκτός ίσως από κάτι εγκυκλοπαίδειες σε CD-ROM και κανένα μυθιστόρημα της Λένας Μαντά αγορασμένο στα μίνι μάρκετ των διακοπών.
Έρχεται, φυσικά, από τα παλιά χρόνια η «μορφωσιολατρεία», όπως την ονόμαζε ο Άγγελος Ελεφάντης. Το φαινόμενο έχει τις ρίζες του στο κράτος που στήθηκε μετά την Επανάσταση, όπου απέκτησαν υψηλή θέση ο δημόσιος υπάλληλος και στη συνέχεια τρία τέσσερα ελεύθερα επαγγέλματα. Ο δικηγόρος, για παράδειγμα, «έλυνε» τις συγκρούσεις συμφερόντων. Ο γιατρός ήταν ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στη ζωή και στην ασθένεια (και στη βαθιά επαρχία ένας μοντέρνος σαμάνος). Ο μηχανικός έγινε ο χορηγός του μαζικού ονείρου που δημιούργησε τη σύγχρονη Ελλάδα.
Και πώς να ξεχάσουμε τον στρατό και την αστυνομία; Τα «σώματα ασφαλείας» ή αλλιώς οι εγγυητές της ενσωμάτωσης πολλών φτωχών νέων από την επαρχία σε σώματα που απέκτησαν τεράστιες εξουσίες προτού έρθουν στα ίσα τους και ενταχθούν, ευτυχώς, στην ελληνική κανονικότητα (αφού πρώτα έγιναν ιμάντες αυταρχικών εκτροπών για πολλές δεκαετίες).
Τεράστιος αριθμός παιδιών προσηλυτίστηκε στο όραμα της εισόδου στο πανεπιστήμιο. Αυτό, ωστόσο, το όραμα ποτέ δεν τους εξηγήθηκε, ποτέ δεν έγινε σαφές το περιεχόμενό του.
Είμαστε μια χώρα με πολύ σημαντικούς, αναλογικά, φοιτητικούς και σπουδαστικούς πληθυσμούς. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια –στα πρόθυρα της κρίσης που έφερε μια νέα φοιτητική μετανάστευση στο εξωτερικό– η Ελλάδα ήταν πρώτη σε αριθμό φοιτητών στην Ευρώπη των 27! Πολλές από τις πόλεις μας επεκτάθηκαν ακολουθώντας τις μεταφυτεύσεις σχολών, όπως στην αμερικανική Δύση έχτιζαν πάνω στα ίχνη του χρυσού και του πετρελαίου.
Τέτοιο καιρό εντυπωσιάζουν πάντα τα διαφημιστικά στις στάσεις των λεωφορείωνμε τα ονόματα και τις φωτογραφίες των επιτυχόντων. Κάθε φροντιστήριο, εκπαιδευτήριο ή ανάλογη «δομή» αυτοαποθεώνεται. Διαβάζεις φυλλάδια ή βλέπεις κάποια σποτ και νομίζεις ότι η Ελλάδα είναι ένας κολεγιακός παράδεισος. Ανάμεσα σε αυτοκόλλητα κλειδαράδων και αφίσες για τα σεπτεμβριανά φεστιβάλ λάμπουν οι αποδείξεις του εκπαιδευτικού μας θαύματος. Όχι, δεν ειρωνεύομαι. Δεν πιστεύω ότι η εκπαίδευση πρέπει να γυρίσει την πλάτη στη μαζικότητα, στην κινητικότητα των ατομικών επιθυμιών, στο παιχνίδι των θεμιτών φιλοδοξιών. Όσοι αντιπαραθέτουν στον αλόγιστο εκπαιδευτικό πληθωρισμό μια εξιδανικευμένη πλατωνική Ακαδημία ή, έστω, μικρές οάσεις αριστείας χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα. Προφανώς, είναι πλέον αδύνατη η επιστροφή στα μικρά ακροατήρια, στις επιλεγμένες συνθέσεις, στη στενά ελεγχόμενη «κυκλοφορία των ελίτ».
Παρ' όλα αυτά, το ελληνικό αμόκ με την εκπαίδευση αναδίδει κάτι θλιβερό. Κυρίως γιατί έβγαλε και γεννάει ακόμα πολλές γενιές ανθρώπων που πέρασαν και δεν ακούμπησαν. Γενιές αποξενωμένες από τις υποθετικές επιλογές τους, νέους παγιδευμένους στις επιθυμίες των γονιών τους. Τεράστιος αριθμός παιδιών προσηλυτίστηκε στο όραμα της εισόδου στο πανεπιστήμιο. Αυτό, ωστόσο, το όραμα ποτέ δεν τους εξηγήθηκε, ποτέ δεν έγινε σαφές το περιεχόμενό του. Έστω, κατά προσέγγιση. Κληρονομήθηκε απλώς σαν ένα γενικευμένο «Ναι, πάμε» δίπλα στα βροντώδη «Όχι» που και αυτά έγιναν εθνικά αντανακλαστικά, χωρίς να φωτιστούν. Η είσοδος στο πανεπιστήμιο έγινε έτσι ένας οικογενειακός μύθος που παραμένει ανθεκτικός παρά τις δραματικές αλλαγές στην αγορά εργασίας και παρά τα χτυπήματα της κρίσης.
Νιώθει, όμως, κανείς πολύ άσχημα όταν βλέπει παιδιά να είναι τόσο αδιάφορα και άθυμα γι' αυτό που πέτυχαν. Να έχουν βρεθεί κάπου και να παραδέχονται, έστω με μισόλογα, ότι άλλο ήθελαν ή, ακόμα, ότι δεν είχαν κάτι στον νου τους. Είναι αυτά τα ίδια παιδιά που από τα τρία ή τα τέσσερά τους χρόνια κατανέμονται σε πάσης φύσεως ωρολόγια προγράμματα. Τώρα πλέον, για να μην ακινητοποιηθούν μπροστά σε μια οθόνη, υποχρεώνονται σε διαρκή κίνηση, στη φρενήρη προπόνηση με τον πατέρα ή τη μάνα στον ρόλο ενός αμφίβολου coach.
Δεν είναι ο όγκος της εκπαιδευτικής προσφοράς που έχει γίνει τρομαχτικός. Είναι το γεγονός ότι αυτή η τεράστια κινητοποίηση πόρων και χρόνου λειτουργεί πια σαν φούσκα που συσκοτίζει την ελληνική εμπειρία. Ας πούμε ότι η παραδοσιακή «μορφωσιολατρεία» είχε πραγματικές βάσεις: τις προοπτικές στελέχωσης του κράτους και των καλών θέσεων στην αγορά των υπηρεσιών. Η σημερινή εκπαιδευτική φούσκα διαχειρίζεται απλώς τα αναμνηστικά ενός ελληνικού θαύματος που συνεχίζουμε να απωθούμε τις σκοτεινές του πλευρές. Μέχρι πότε;
