Η όπερα κάποτε ήταν μαζική διασκέδαση με τις άριες να είναι τα χιτ της εποχής.
Η όπερα ακριβώς λόγω της μαζικότητας της προσέγγισε απο πολύ νωρίς θέματα - ταμπού: την μέθη της εξουσίας, το σεξ σαν εργαλείο επιβίωσης και αναρρίχησης, την σχέση μεταξύ βίας και πολιτικής, τις εξαρτήσεις κάθε είδους (σεξ, τζογος, αλκοόλ, ναρκωτικά), τις ψυχικές ασθένειες, τις ερωτικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων διαφορετικής φυλής και τάξης αλλά και του ίδιου φύλου, την πορνεία, την ανίατη ασθένεια, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ακόμα και θέματα όπως η νεκροφιλία και η τρομοκρατία.
Μετά τις προσφατες αντιδράσεις που προκάλεσε ''Ο θάνατος του Klinghoffer'' στην Οπερα της Νεας Υόρκης ας δούμε μερικά ακόμα έργα που έδωσαν στον όρο ''οπερατική βία'' το νόημα του.
Όταν λέμε βία εννοούμε και την ψυχολογική βία, έτσι έχω διαλέξει τις όπερες που ακόμα και σήμερα μας σοκάρουν λόγω τολμηρής θεματολογίας και εμπνευσμένης αντιμετώπισης του θέματος και οχι απαραίτητα αυτες με τις πιο βιαιες σκηνές. Τα κριτηρια ηταν το κατα ποσο το έργο προκάλεσε αντιδράσεις, αν απαγορεύτηκε, αν ο συνθέτης ρισκαρε την καριέρα του ή και την ζωή του, αν το έργο εξακολουθεί και σήμερα να προκαλεί τα ιδια συναισθήματα και αν είναι ακομα επίκαιρο.
Απουσιάζουν ορισμένες κλασσικές επιλογές όπου το θέμα πλέον δεν εντυπωσιάζει το ίδιο (οπως πχ η Τραβιάτα), το πρωτότυπο υλικό είναι πιο γνωστό από άλλο έργο (αριστούργημα ο Μακμπεθ του Βερντι αλλα οποιος θέλει να σοκαριστεί θα δει την ταινία του Πολάνσκι) τις όπερες που έγιναν πιο γνωστές σαν μιουζικαλ (West side story) ή απλά αυτές που δεν έγιναν τόσο δημοφιλείς.
Οι παρακάτω επιλογές είναι εντελώς ακατάλληλες για ρομαντικές βραδιές και αρκετές ακατάλληλες για ανηλίκους κάτω των 15 ετών. Ξεκινάμε λοιπον.
Μέρος Α' - οπερα και αληθινή ζωή
Wolfgang Amadeus Mozart, Don Giovanni, 1787
Ο Mozart είναι ο πρώτος που παρουσίασε τις σεξουαλικές σχέσεις σαν το απόλυτο παιχνίδι εξουσίας με τέτοιο κυνισμό και ρεαλισμό που σε κάνει να ξεχνάς το πότε γράφτηκαν αυτά τα έργα. Ο Don Giovanni είναι η πιο σκοτεινή του όπερα όπου ακόμα και το κωμικό προλογίζει την τραγωδία μέσα σε μια ατμόσφαιρα σαγηνευτικής παρακμής. Παρα τα φανταστικά στοιχεία αποτελεί μια ακριβέστατη περιγραφή για την διαχρονική σχέση μεταξύ χρήματος, εξουσίας και σεξουαλικής κυριαρχίας στον κόσμο των ανατριχιαστικά πλούσιων αλλά επιφανειακών ανθρώπων. Παρα το γεγονός πως ο πρωταγωνιστής βρίσκει το τέλος που του αξίζει (;) η όπερα είναι ένας ύμνος στον αμοραλισμό και σε αφήνει κατάπληκτο με το πως η ερωτική επιθυμία μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα εθιστικό όπλο κυριαρχίας και εξευτελισμού.
Μια απο τις ωραιότερες αναλύσεις τoυ έργου είναι εδω, απο τον Σ.Τσαγκαρουσιάνο.
Αν και η όπερα έγινε παραδόξως αποδεκτή και δημοφιλής (μάλλον οι χορηγοί του συνθέτη δεν κατάλαβαν το υπονοούμενο) οι ποικίλες μεταφορές της όπερας όπως πχ η πρόσφατη παράσταση στο Ηρώδειο έχουν προκαλέσει θυέλλες κατα καιρούς. Η απολύτως λογική τάση των σκηνοθετών να μεταφέρουν την όπερα σε σύγχρονα περιβάλλοντα όπου η οικονομική δύναμη ταυτίζεται με την σεξουαλική έχει προκαλέσει μερικές απο τις πιο αμφιλεγόμενες παραστάσεις όλων των εποχών με τον αντιήρωα του Mozart να γίνεται απο ευγενής του 18ου αι. αρχηγός συμμορίας στο Μπρονξ, τραπεζίτης, χρηματιστής ή διασημος σταρ. Παραμένει ένα διαχρονικά αριστουργήμα μουσικά και στιχουργικά και είναι ίσως ένα απο τα τελειότερα έργα που γράφτηκαν ποτέ. Παρά το ηθικοπλαστικό φινάλε το έργο σε παγώνει ως το κόκκαλο. Η σωματική και ψυχολογική βία παρουσιάζονται ως η επιτομή του ερωτισμού και ο πρωταγωνιστής αφοπλιστικά γοητευτικός.
Πιο σοκαριστική σκηνή: Παρα την διάσημη ''κάθοδο στην κόλαση από ομιλούντα και εκδικητικό άγαλμα'', η σκηνή όπου ο αφοσιωμένος υπηρέτης εξηγεί σε ένα από τα θύματα το περιέχόμενο της λίστας που κρατάει ο αφέντης του σοκάρει με την απόλυτη έλλειψη σεβασμού σε κάθε ανθρώπινο συναίσθημα.
Don Giovanni, 1979 του Joseph Losey
Από την αμφιλεγόμενη παράσταση της ΕΝΟ στα αγγλικά
Απο τον Peter Sellars με ανατρεπτική διάθεση
αριστουργηματική πρόσφατη παραγωγή με τους Marcus Werba, Miah Persson
Μια απο τις πιο διάσημες και ανατριχιαστικές ατάκες στην όπερα
Το πιο ερωτικό τραγούδι όλων των εποχών;
Στην ποπ κουλτουρα: Amadeus ,1984 του Milos Forman ή αλλιώς (''η ταινία που κατεστρεψε την μεταθανάτια φημη του Αντόνιο Σαλιερι'')
Οι ρεαλιστές
George Bizet, Carmen, 1875
Όσο απίστευτο και αν ακούγεται η Carmen κατέστρεψε την ζωή και την καριερα του συνθετη της. Κατέβηκε μετά απο μόλις 36 παραστάσεις, ήταν τεράστια εμπορική και καλλιτεχνική αποτυχία και ο Bizet πέθανε απο καρδιά την ημέρα της επετείου του γάμου του σε ηλικία 36 ετών.
Λίγους μήνες αργότερα ή όπερα ξαναπαίχτηκε με μεγάλη επιτυχία και έθεσε τις βάσεις για το ιταλικό κίνημα του verismo που καθιέρωσε τον ρεαλισμό στην όπερα (είδος στο οποίο κυριάρχησε ο Giacomo Puccini). Έχει ίσως το τελειότερο libretto που γράφτηκε ποτέ αν και είναι πολύ λιγότερο γνωστό απο την υπέροχη και πασίγνωστη οργιαστική μουσική που το συνοδεύει.
Η Carmen σοκάρει λόγω της γήινης και σχεδόν πρωτόγονης σεξουαλικότητας σε κάθε νότα ή στίχο. Και φυσικά ο αδίστακτος κυνηγός που δηλώνει χωρίς προφάσεις πως δεν θέλει δεσμεύσεις είναι γυναίκα και μάλιστα τσιγγάνα της εργατικής τάξης που θυματοποιείται για αυτό. Η άποψη πως μια φυλετικά και ταξικά περιθωριοποιημένη γυναίκα μπορεί να σκέφτεται σαν άντρας (ποσο μάλλον που η όπερα δηλώνει πως έχει και το δικαίωμα να το κάνει) ακόμα και σήμερα ακούγεται σε πολλούς σχεδόν βλάσφημη. Πολλές μη οπερατικές διασκευές του έργου προκάλεσαν επίσης αντιδράσεις όπως πχ. η Στέλλα του Κακογιάννη.
Πιο σοκαριστική σκηνή: Η Habanera όπου η ηρωίδα εκφράζει με ειλικρίνεια τις απόψεις της για τις ερωτικές σχέσεις - δυστυχώς για όλους κανείς δεν την παίρνει στα σοβαρά.
Απο την κλασσική ταινια του F.Rosi με ονειρεμένο καστ - Julia Mijenes, Placido Domingo και Ruggero Raimondi
Στη Νοτια Αφρικη στην γλωσσα Xhosa απο μια αριστουργηματική ταινία
Στην ποπ κουλτουρα: (ξεχαστε το καλτ - δεν είναι ούτε το Ajax Ultra ούτε η εκδοχή της Αλίκης Βουγιουκλάκη)
Carmen Jones
Ruggero Leoncavallo I Pagliacci, 1892
Μαζί με την δίδυμη όπερα Cavalleria Rusticana του Pietro Mascagni που παρουσιάστηκε το 1890 καθιέρωσαν το κίνημα του verismo στην όπερα που εισήγαγε τον ρεαλισμό στην όπερα. Οι συνθέτες επιλέγουν τα θέματα απο την καθημερινή ζωή, απεικονίζουν σκηνές ερωτισμού και βίας και έχουν ως ήρωες χαρακτήρες απο την εργατική τάξη ή το περιθώριο.
Αποφεύγουν το πομπώδες και το ηρωικό, έχουν μικρή διάρκεια (για όπερα!) και δείχνουν αυτό που θεατής φοβάται να παραδεχτεί πως ξέρει οτι συμβαίνει. Οι παλιάτσοι ακολουθούν ένα τσίρκο και τις προβληματικές σχέσεις μεταξύ των μελών του. Το verismo επηρέασε πολύ τον ιταλικό νεορεαλισμό με πολλές ταινίες να έχουν αναφορές σε γνωστές όπερες του είδους.
Πιο σοκαριστική σκηνή: το φινάλε με το θέατρο - μέσα - στο θεάτρο να καταλήγει σε λουτρό αίματος
Από την ταινία του Franco Zefferelli με τους Placido Domingo και Tereza Stratas
Mario Lanza απο το 1958 – ''Γελα Παλιάτσο''
Στην ποπ κουλτουρα: Ήταν το έργο στο οποίο οφείλουμε την περσόνα του ''τρομακτικού και βίαιου κλόουν'' προς μεγάλη δυσφορία πολλών επαγγελματιών που θέλουν να χαρίσουν όντως αθώο γέλιο.
Giacomo Puccini, Tosca, 1900
Σύμφωνα με την ειλικρινή δήλωση του ίδιου του Puccini μετά το συγκινητικό La Boheme ήθελε να κάνει τους θεατές να θυμώσουν. Δεν δυσκολεύτηκε καθόλου και η Tosca ειναι ίσως η πιο αμφίλεγομενη οπερα του κλασσικού ρεπερτορίου. Αν και το κοινο τελικά το λάτρεψε οι κριτικοί ακόμα δεν έχουν αποφασίσει εαν πρόκειται για ένα προφητικό αρίστουργημα ή μια κακόγουστη απόπειρα εντυπωσιασμού.
Για το έργο έχουν γραφτεί μερικές από τις πιο απολαυστικές πολύ - κακές - κριτικές όλων των εποχών με πιο γνωστα το "A shabby little shocker" του Jojeph Kerman και το ''Αρρώστησα!'' του Benjamin Britten. Η Tosca μας δείχνει την ανατομία μιας νόμιμης θηριωδίας με πρωτοφανή ωμότητα. Ο συνθέτης βάζει τον θεατή ταυτόχρονα στον ρόλο του αυτόπτη μάρτυρα, του ηδονοβλεψία και του υποψήφιου θύματος. Μας δείχνει ένα κατάμαυρο σύμπαν όπου όλοι, ανεξαρτήτως θέσης είναι αναλώσιμοι, η σωματική και σεξουαλική βία είναι δεδομένες και ακόμα και οι τελευταιες χάρες εξαγοράζονται. Μπορει να μην έχει φιλοσοφικό βαθος αλλα ειναι ενα κλειστοφοβικό έργο για τον ολοκληρωτισμό.
Μάλιστα γράφτηκε όχι απο κάποιον αριστερό διανοούμενο αλλά απο έναν αφελέστατα απολιτικ εμπορικό καλλιτέχνη που απλά ήθελε να πουλήσει εισιτήρια. Απο τοτε εχει μεταφερθει σε κάθε απολυταρχικο καθεστως που μπορειτε να φανταστειτε απο την ναζιστική / φασιστική Ιταλία (και στην Αθηνα της Κατοχής στο Μεγαρο το 2011) έως την Ανατολική Γερμανία - ακομα και στην Ρωμη του Μπερλουσκόνι. Οπως ειπε ο σκηνοθέτης John Bell ''ξερουμε πως συμβαινει και τώρα καπου στον κοσμο''. Αντιθετα με το κοινο του 1900, εμεις εχουμε μια αισθηση deja vu αλλά αν η παραγωγή είναι καλή νιώθεις αμήχανα να το βλεπεις και ξέρεις πως σε αφορά πιο πολύ απο οτι θα ήθελες.
Πιο σοκαριστική σκηνή: τι να πρωτοδιαλέξεις αλλά τίποτα δεν συγκρίνεται με το φινάλε. Μπορει να ειναι προβλέψιμο ή να εχετε ακουσει το τι γίνεται αλλα σε αφηνει μουδιασμένο - τα δέκα τελευταία λεπτά είναι σχεδόν αφόρητα.
O Gidon Saks σε σεξι ρεσιταλ μισανθρωπισμου στον αρχετυπικό ρολο ''διαφθαρμένο κάθαρμα σε θέση εξουσίας''
Απο την καλυτερη ισως παραγωγη του εργου
και οι δυο κλασσικές άριες για τα ορια του ανθρώπινου πονου στις πιο εμβληματικές τους εκτελέσεις
Μαρία Κάλλας...
....και Placido Domingo
Στην ποπ κουλτουρα:
Giacomo Puccini Madame Butterfly, 1904
Η Madame Butterfly απευθύνεται σε όσους απέτυχαν να εντυπωσιαστούν απο τον παραπάνω μαραθώνιο βίας. Προφανώς ο συνθέτης σκέφτηκε πως δεν μπορεί, μια όπερα με θέμα τον σεξουαλικό τουρισμό και θύμα μια αφελή έφηβη θα προκαλέσει ναυτία και στον πλέον ανθεκτικό θεατή. Η πρεμιέρα ήταν παταγώδης αποτυχία, το έργο ξαναγράφτηκε και παρά την επιτυχία της δεύτερης πρεμίερας χρειάστηκαν τρία χρόνια μέχρι την τελική μορφή του. Απο τότε έχει εμπνεύσει δεκάδες μεταφορές και όχι μόνο σε όπερα αλλά και σε ταινίες ή μιούζικαλ (Miss Saigon). Επίσης μαζί με την Aida του Verdi και την Carmen του Bizet παραμένει αγαπημένο θέμα ακαδημαικών άρθρων σε σχέση με την αντιμετώπιση του εξωτισμού στην δυτική τέχνη.
Ο συνθέτης κατηγόρηθηκε για μια ακομα φορά για μισογυνισμό, συναισθηματικό εκβιασμό και πως άθελα του ίσως, αναπαραγάγει όλα τα ρατσιστικά κλισέ που θέλει να κατακρίνει. Παρα τις όποιες αδυναμίες όμως για ακόμα μια φορά ο Puccini καταφέρνει να καθηλώσει τους θεατές ειδικά όταν ο ''κακός'' δεν είναι κάποιο τέρας αλλά ένας συνηθισμένος μέσος Δυτικός (και αργότερα καλός οικογενειάρχης) που απλά βρίσκει αδύνατο να καταλάβει πως το κορίτσι που αγόρασε για λίγο μπορεί να έχει και συναισθήματα.
Θα μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε απο το κοινό σε κάθε χώρα της Δύσης και σε κάθε εποχή.
Πιο σοκαριστική σκηνή: Η σκηνή του γάμου όπου όλοι ξέρουν πως είναι παρωδία για να κρατηθούν να προσχήματα εκτός απο την νύφη- θύμα.
Η Ying Huan και ο Richard Troxell
Η μάταιη αναμονή από την τανια Opera Imaginaire με την Μαρια Καλλας
Η Ελληνίδα Αλεξία Βουλγαρίδου σε μια εξαιρετική παράσταση
σχόλια