Η ΠΟΠ ΚΑΙ ΤΟ ΡΟΚ, η ελληνική ποπ και το ελληνικό ροκ εννοώ, δεν ήταν ποτέ αδιάφορη για το δημοτικό τραγούδι. Από τα χρόνια του ’60 έως και τις μέρες μας πολλοί καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες θα πειραματίζονταν με τα παραδοσιακά μας ηχοχρώματα, δημιουργώντας νέα υβρίδια, που πολλές φορές θα αποκτούσαν μεγάλη αίγλη.
Οι Forminx (Βαγγέλης Παπαθανασίου, Βασίλης Μπακόπουλος και λοιποί) ήταν το πρώτο ποπ συγκρότημα, που από το 1965 ήδη θα διασκεύαζε ένα δημοτικό σκοπό στο τραγούδι του “Mandjourana’s shake” [Pan-Vox], ενώ το 1967 ο Μίμης Πλέσσας θα ήταν εκείνος που θα έκανε πρώτος ένα ολόκληρο LP με διασκευασμένους δημοτικούς χορούς, για ποπ-ροκ-τζαζ ορχήστρα, το περιώνυμο “Greece Goes Modern” [Pan-Vox].
Τι το σημαντικό κόμιζε «Η Άλλη Άποψη»; Βασικά, την πολύ προσωπική ροκ ανάγνωση παραδοσιακών τραγουδιών της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, από τον Χρήστο Ζέρβα και την παρέα του.
Στο τέλος του ’60 και στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70, όταν το ελληνικό ροκ επιζητούσε εναγωνίως μια ταυτότητα, θα ήταν και πάλι οι δημοτικοί σκοποί και τα τραγούδια, που θα έβγαζαν τους μουσικούς από τη... δύσκολη θέση. Αρκεί να θυμηθούμε το «Ντιρλαντά» και τους δίσκους (LP) του Διονύση Σαββόπουλου «Μπάλλος» και «Το Βρώμικο Ψωμί» (με τη θρακιώτικη «Μαύρη Θάλασσα»), τον «Αραμπά» της Μαρίζας Κωχ, το «Ωτοστόπ / Πού πας αφέντη μέρμηγκα» του Θανάση Γκαϊφύλια και των Ανάκαρα και ουκ ολίγα άλλα μεμονωμένα τραγούδια από διάφορα ονόματα (η “Samiotissa” και «Ο Μενούσης» με τους Sounds, η «Καραγκούνα» με τους Λήδα-Σπύρος, τα «Παιδιά της Σαμαρίνας» με τον Πάνο Κόκκινο κ.λπ.). Και φυσικά δεν συζητάμε για κομμάτια πρωτότυπα, που είχαν εμφανείς δημοτικές επιρροές, με πρώτο και καλύτερο ανάμεσά τους το “Mountains” των Socrates.
Ακόμη και στο εξωτερικό (Γαλλία και αλλαχού) οι Έλληνες Axis θα έσπαγαν τα κοντέρ με το “Ela-ela” (1972), που ήταν κι αυτό επηρεασμένο από δημοτικό σκοπό, ενώ και ο Demis Roussos θα διασκεύαζε, ανάμεσα σε άλλα, το «Αρμενάκι» ως “Far away” (1976), κάνοντας μεγάλη επιτυχία στον αραβικό κόσμο στο δεύτερο μισό των σέβεντις.
Demis Roussos, Far away
Και εννοείται πως και στη δεκαετία του ’80 οι παραδοσιακοί σκοποί και το δημοτικό τραγούδι εξακολουθούσαν να αφορούν, έστω και περιστασιακά, τον κόσμο της ποπ και του ροκ, καθώς ανάλογες επιρροές συναντάμε στο υλικό πολλών και διαφορετικών ονομάτων (Σύνδρομο, Μουσικές Ταξιαρχίες, Ντέρτι κ.λπ.), μέρος του οποίου (υλικού) αποτελεί και ο δίσκος «Η Άλλη Άποψη» του Χρήστου Ζέρβα, που τυπώνεται από την CBS το 1985.
Ο Ζέρβας δεν ήταν τυχαία περίπτωση. Γεννημένος σ’ ένα χωριό της Λάρισας το 1957 προερχόταν από οικογένεια μουσικών και τραγουδιστών του δημοτικού, πριν αρχίσει να παίζει μπουζούκι και κιθάρες (ηλεκτρικές και ακουστικές) τόσο σε μαγαζιά, ήδη από το μέσο της δεκαετίας του ’70, όσο και στη δισκογραφία (στη συνέχεια).
Έτσι, στα έιτις πια, τον συναντάμε να χειρίζεται κιθάρες, ούτι, τζουρά κ.λπ. σε πολύ σημαντικούς δίσκους, που θα καθόριζαν, σε τρανό βαθμό, το ελληνικό τραγούδι της περιόδου. Λέμε για τα άλμπουμ «Οι Κυβερνήσεις Πέφτουνε μα η Αγάπη Μένει» [Lyra, 1981] των Χρήστου Νικολόπουλου-Μανώλη Ρασούλη, «Φοβάμαι» [Minos, 1982] του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, «Τα Τραγούδια μου» [Minos, 1983] του Γιώργου Νταλάρα (από τη ζωντανή ηχογράφηση στον Ορφέα), «Τραπεζάκια Έξω» [Lyra, 1983] του Διονύση Σαββόπουλου, «Όλοι Δικοί μας Είμαστε» [Lyra, 1984] των Νικολόπουλου-Ρασούλη, «Ελευθερία Αρβανιτάκη» [Lyra, 1984], δηλαδή το πρώτο προσωπικό άλμπουμ της Αρβανιτάκη και άλλα διάφορα. Συνεργάτης όλων αυτών των ονομάτων, μα και άλλων ακόμη σε πάλκα και συναυλίες (Μάνος Λοΐζος, Χάρις Αλεξίου), ο Χρήστος Ζέρβας ήταν ένας περιζήτητος λαϊκός μουσικός της εποχής, που είχε όμως και την... κρυφή ροκ πλευρά του.
Και κάπως έτσι, το 1985, ο Ζέρβας θα κυκλοφορούσε δύο ροκ άλμπουμ, δείχνοντας και το άλλο πρόσωπό του. Ο ένας δίσκος είχε να κάνει με το συγκρότημα Carma, που το αποτελούσαν, πέραν του Ζέρβα, που έπαιζε τις ηλεκτρικές κιθάρες, ο Γιώργος Πιπεράς σε ακουστικές, τραγούδι, ο Τάκης Τσιώνας μπάσο και ο Τόλης Πιπεράς ντραμς. Το άλμπουμ των Carma ήταν ανεξάρτητης παραγωγής και γι’ αυτό θα περνούσε απαρατήρητο στην εποχή του – παρότι ήταν μια χαρά ροκ δίσκος, παλιομοδίτικος βέβαια, αλλά αγνός και ουσιαστικός, έχοντας να προτείνει πολλά καλά τραγούδια (και με δημοτικές επιρροές στα σόλι της κιθάρας του Ζέρβα, που ακούγονταν σαν κλαρίνο).
Carma - Υποκρισία Και Ψευτιά (1985)
Έτσι, αν ο δίσκος των Carma ήταν μια ωραία προσπάθεια, που έδειχνε από την αρχή θνησιγενής, ακόμη καλύτερη, δηλαδή πολύ καλή, θα ήταν η άλλη ροκ δουλειά του Ζέρβα, από το 1985, η «Άλλη Άποψη», που είχε συν τοις άλλοις και τα εχέγγυα της παραγωγής του τραγουδοποιού Αντώνη Βαρδή και βεβαίως την προώθηση της (πολυεθνικής) CBS. Όμως κι αυτό το άλμπουμ θα έκανε μικρή εντύπωση στην εποχή του, με αποτέλεσμα σήμερα να το θυμούνται ελάχιστοι. Ή όχι και τόσο, πλέον...
![Χρήστος Ζέρβας: Η Άλλη Άποψη [CBS, 1985]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20zervas%203.jpg)
Τι το σημαντικό κόμιζε «Η Άλλη Άποψη»; Βασικά, την πολύ προσωπική ροκ ανάγνωση παραδοσιακών τραγουδιών της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, από τον Χρήστο Ζέρβα και την παρέα του. Όπως θα έγραφε ο ίδιος ο 28χρονος, τότε, μουσικός στο οπισθόφυλλο του δίσκου:
«Σ’ αυτή την εποχή των μουσικών αναζητήσεων, ξεκινώντας από μια ερευνητική διάθεση, ενώνω σ’ αυτό το έργο όλες τις μουσικές μου μνήμες και παρουσιάζω την δική μου άποψη πάνω στην λειτουργία των δημοτικών τραγουδιών. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από προσωπικά μου βιώματα και οράματα, που εκφράζουν την αναζήτησή μου μέσα στον χώρο της μουσικές τέχνης (δημοτικής, λαϊκής, ροκ, μπλουζ, βυζαντινής). Και επειδή πιστεύω ότι τα ηπειρώτικα και θεσσαλικά τραγούδια, μέσα στον παραδοσιακό μουσικό τους πλούτο, κρύβουν τέτοια διαχρονικότητα ώστε να είναι πάντοτε επίκαιρα, και τέτοιες αξίες που δεν αναζητήθηκαν όσο έπρεπε μέχρι σήμερα, ασχολήθηκα μαζί τους, σ’ ένα ερωτικό σχεδόν επίπεδο, όχι για να εντυπωσιάσω, αλλά σε μια προσπάθειά μου να καταδείξω τις απίστευτες δυνατότητες που κρύβονται μέσα στη μουσική μας παράδοση».
Οπωσδήποτε τα τραγούδια του δίσκου είναι πολύ γνωστά δημοτικά, σπάνιας ομορφιάς και δύναμης, τα οποία μπορείς να τα απολαύσεις και στις κλασικές παραδοσιακές ενοργανώσεις τους –δεν είναι ανάγκη, εννοώ, να τα ακούσεις ως ροκ ή τζαζ, για να αντιληφθείς το μεγαλείο τους–, όμως, σε κάθε περίπτωση, δεν παύει να λειτουργούν και ως «πρόκληση» (τα δημοτικά τραγούδια) για τους δημιουργικούς μουσικούς, για όλους εκείνους που πάντα θα διερευνούν τα δομικά συστατικά των παραδοσιακών μορφών, παραλλάσσοντας τα πρωτότυπα δεδομένα, και δημιουργώντας στην πορεία νέα πλαίσια. Συμβατά όμως με το αρχικό, ώστε να μην ξενίζεται ο ανοιχτόμυαλος ακροατής, δημιουργώντας επιπλέον διαστάσεις.
Στην προσπάθειά του αυτή ο Ζέρβας θα ζητούσε τη συνεργασία δύο, βασικά, μουσικών. Του κιθαρίστα Γιάννη Σπάθα και του ντράμερ Νίκου Αντύπα – αμφότεροι με τη γνωστή ροκ ιστορία τους ως μέλη των Socrates.
Αυτοί οι δύο άνθρωποι, ο Σπάθας με τον Αντύπα, είχαν δημιουργήσει τότε, το 1985, ένα πρότυπο ενοργάνωσης, που «δούλεψε» – κατ’ αρχάς, στο άλμπουμ «Ζεστά Ποτά» [EMI / Columbia, 1985], του Χάρη και του Πάνου Κατσιμίχα, που είχε προηγηθεί.
Το πρότυπο αυτό ήταν κάπως επαναστατικό για ’κείνα τα χρόνια, επειδή δύο άνθρωποι, εκμεταλλευόμενοι τις νεότερες τεχνολογίες, είχαν τον τρόπο να δημιουργήσουν έναν ήχο, δυνατό φρέσκο και ζωντανό, μόνο με τα απολύτως απαραίτητα – χωρίς ούτε καν μπάσο! Με τις κιθάρες του Σπάθα, κατά πρώτον, που είναι ηλεκτρικές, ακουστικές και δωδεκάχορδες, σε lead και ρυθμικό ρόλο, και βεβαίως με τα ντραμς και τα κρουστά του Αντύπα, που είναι γραμμένα πολύ μπροστά, καθώς ακούγονται σχεδόν σαν lead όργανα. Πέραν αυτών καίριο ρόλο έπαιζαν και τα πλήκτρα του Αντύπα, που δημιουργούσαν τον απαραίτητο όγκο, μέσα από ποικίλες στρώσεις, δίνοντάς σου την αίσθηση πως άκουγες ολάκερο γκρουπ (και όχι δύο ανθρώπους).
Ο Ζέρβας δεν έπαιζε κιθάρες στον δίσκο, τραγουδούσε μόνο (με τη συνοδεία της μητέρας του και της θείας του σε κάποια κομμάτια), όμως η ροκ αισθητική του άλμπουμ δεν γινόταν να μην τον εξέφραζε, καθώς ο Σπάθας, με την εγνωσμένη αγάπη του για το ηπειρώτικο δημοτικό (είναι γνωστό πως ο Σπάθας εκστασιαζόταν στο Κύτταρο, στην αρχή των 70s, ακούγοντας τον Τάσο Χαλκιά να παίζει κλαρίνο), ήταν ο καταλληλότερος άνθρωπος για να εκφράσει αυτό το ροκ feeling. Δεν ξέρω αν και ο Αντώνης Βαρδής είχε βάλει το χέρι του στον «ήχο» ως παραγωγός – και δεν το αποκλείω ακούγοντας τους δικούς του δίσκους από την ίδια εποχή. Και είναι λυπηρό, οπωσδήποτε, έχοντας αυτά τα φοβερά κομμάτια στ’ αυτιά σου, με τις ηχοληψίες του Άκη Γκολφίδη, να ξέρεις πως οι Σπάθας, Αντύπας και Βαρδής δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή... ενώ, ηλικιακά, θα μπορούσε να ήταν, εδώ, μαζί μας.
Ο δίσκος ανοίγει με χίλια, καθώς το «Πράσινο μαντήλι» έχει απίστευτη κιθαριστική εισαγωγή από τον Σπάθα, που σπάνια τον ακούς τόσο απελευθερωμένο, ενώ φοβερός είναι και ο Αντύπας με τα άπιαστα γεμίσματά του. Εν τω μεταξύ και ο Ζέρβας έτσι όπως τραγουδάει, με την κάπως πνιχτή φωνή του, μ’ αυτό το ελαφρό φαλσέτο, φέρνει στη μνήμη έναν σπουδαίο τραγουδιστή του ηπειρώτικου δημοτικού από τα σέβεντις, τον Αλέκο Κώστα. Το «Πράσινο μαντήλι» θα το διασκεύαζε και ο Γιώργος Μαργαρίτης με τους 667, το 2004, στο CD «Κόλαση» [Minos], όμως η εκτέλεσή του δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτή του ’85. Είναι κατώτερη.
Χρήστος Ζέρβας, Πράσινο Μαντήλι
Το τραγούδι «Μάγια» που ακολουθεί συνδυάζει και reggae κιθαριστικό ρυθμικό παίξιμο, και ανάλογη συνοδεία από τα πλήκτρα – με τα ντραμς του Αντύπα, να «σκάνε» κατά τόπους με κρότο. Τώρα, το ότι μπορεί το συγκεκριμένο τραγούδι, έτσι όπως είναι ενοργανωμένο, να χορεύεται σαν συρτός το λες και επίτευγμα.
Ο «Χάρος» είναι το αργό κλέφτικο «Με γέλασαν μια χαραυγή», που το έχουν πει δεκάδες (μεγάλη εκτέλεση από τον Στάθη Κάβουρα), που εδώ μετατρέπεται σε κάπως-blues, με τα... λαούτα του Σπάθα και με το... ίσο του Αντύπα να δημιουργούν ένα μοναδικό στρώμα, πάνω στο οποίο ο Ζέρβας εναποθέτει τη σωστά φορτισμένη ερμηνεία του.
Η πλευρά θα κλείσει με το «Μαχαίρι», ένα από τα πιο ροκ κομμάτια του δίσκου, που έχει νέα ρυθμική πνοή και αληθινά μοναδική χρήση των keyboards. Άπαιχτος εδώ ο Νίκος Αντύπας, που έχει πάρει όλο το κομμάτι επάνω του.
Χρήστος Ζέρβας, Μαχαίρι
Η δεύτερη πλευρά θα ανοίξει με την «Βάβω», έναν κλασικό ηπειρώτικο σκοπό που μπορείς να τον ακούσεις από το «αηδόνι της Ηπείρου» Αλέκο Κιτσάκη, τον Αλέκο Κώστα κ.ά. Ο Σπάθας θα είναι για μιαν ακόμη φορά εντυπωσιακός, σ’ αυτή τη version, που έχει πιο ανεβασμένο τέμπο, με τον Αντύπα να χτυπάει τα ντραμς με σχεδόν εκκωφαντικό τρόπο. Ασυζητητί μία από τις κορυφαίες στιγμές του άλμπουμ, με ωραία «μεταλλικά» παιξίματα από τον μεγάλο κιθαρίστα.
Χρήστος Ζέρβας, Βάβω
Το «Μη με κοιτάς (στα μάτια)», ένα κλασικό συρτό, ο Ζέρβας το μετατρέπει σ’ ένα δισυπόστατο τραγούδι αργό στο πρώτο κουπλέ (σαν να είναι «της τάβλας»), ενώ στη συνέχεια εκείνο που ακούς είναι βασικά ένα «μεταλλικό» blues-rock, με τις κιθάρες του Σπάθα να ακούγονται βαρύτερες από ποτέ.
Το προτελευταίο τραγούδι του δίσκου είναι ο «Σαμαντάκας», ένας λεβέντικος χορευτικός ηπειρώτικος σκοπός, σε αργό τέμπο, που εδώ «ανεβαίνει», διατηρώντας τα βασικά μελωδικά στοιχεία του, με το ρυθμικό παίξιμο στην κιθάρα να ακούγεται και πάλι... reggae. Η εκ νέου ωραία δουλειά από τον Αντύπα σε ντραμς και keyboards είναι εκείνη, που θα προσφέρει στο τραγούδι μια διαφορετική γοητεία, με το έσχατο «Δεν ξαναπερνώ» να δίνει την ευκαιρία στον Ζέρβα για μια ακόμη διασκευή –καθώς το κομμάτι από συρτό μετατρέπεται σ’ ένα αργό επιτραπέζιο–, με συνοδεία κεντημένη από τις κιθάρες. Μαεστρική προσέγγιση.
Ξανά ο Χρήστος Ζέρβας, από κάποια λόγια του στο περιοδικό «Μουσική» (1985): «Η άποψη της “άλλης άποψης” είναι πως το δημοτικό τραγούδι δεν είναι ντοκιμαντέρ να το παρακολουθούμε όπως ήταν, και μόνο να το αναπαράγουμε στις εθνικές μας γιορτές, αλλά τραγούδι του καθενός μας, γιατί η μουσική και ο ήχος δεν έχουν όρια, δεν αρχίζουν και δεν σταματάνε πουθενά. Η “άλλη άποψη” λοιπόν βάζει το λιθαράκι της στην διαχρονικότητα των τραγουδιών αυτών χρησιμοποιώντας γνήσιες τις μελωδίες, αλλά ντυμένες με ήχους των καιρών μας. Άλλωστε τα σημερινά ηλεκτρονικά όργανα, με την ταχύτητα της εξέλιξης, πολύ σύντομα θα είναι γνωστά ως παραδοσιακά».
«Η Άλλη Άποψη», όπως είπα και στην αρχή, δεν έκανε καθόλου εντύπωση στην εποχή της και μ’ αυτό εννοώ πως ο δίσκος δεν ακούστηκε πλατιά, από τον κόσμο, και δεν έκανε επιτυχία. Γιατί; Για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Για εκείνους, τέλος πάντων, που δεν είχε κάνει επιτυχία και το “Greece Goes Modern” του Πλέσσα, το 1967, και για άλλους τόσους.
Όμως μ’ αυτούς τους δίσκους τι συμβαίνει... Αν όχι με του Πλέσσα, που ουσιαστικά ανακαλύφθηκε, από τους μουσικούς και από τον κόσμο, όταν επανεκδόθηκε από την B-otherSide Records το 2012, σίγουρα με του Ζέρβα. Τους ακούνε οι μουσικοί και επηρεάζονται στην πορεία από αυτούς, χωρίς να το λένε, βεβαίως, τις πιο πολλές φορές. Και το να επηρεάζεις συναδέλφους σου ίσως να είναι ακόμη πιο σημαντικό, από το να κάνεις μια πρόσκαιρη επιτυχία, επειδή ανοίγεις δρόμους σε άλλους, για να ακολουθήσουν αυτοί εκείνο που έκανες εσύ και να το πάνε ακόμη παραπέρα.
Θέλω να πω πως όταν εγώ ακούω τον Χρήστο Δάντη, για παράδειγμα, στο άλμπουμ του «Φωνή Βοώντος-18 Παραδοσιακά Τραγούδια +1» [RCA BMG, 1996], και διάφορους άλλους ακόμη πιο κατοπινούς φυσικά (από τους Imam Baildi μέχρι τους Balothizer και τους Babel Trio), το πρώτο που ανακαλώ στη μνήμη μου είναι την «Άλλη Άποψη» του Χρήστου Ζέρβα.
Εδώ ακούς όλο τον δίσκο...
Χρήστος Ζέρβας, "Η άλλη άποψη" (full album)
