Έζησε τη μισή του και πλέον ζωή κυνηγημένος, φτωχός και ταλαιπωρημένος, όμως οι ιδέες του άλλαξαν τον κόσμο. Θεμελίωσε ουσιαστικά την κομμουνιστική κοσμοθεωρία θέτοντάς την σε επιστημονικές βάσεις υπήρξε από τους μεγαλύτερους και πλέον επιδραστικούς φιλοσόφους στην παγκόσμια ιστορία, αποκτώντας φανατικούς πιστούς κι εξίσου φανατικούς αντιπάλους εκ δεξιών και εξ αριστερών σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Υπήρξε επίσης ένας πρωτοπόρος, μαχητικός δημοσιογράφος καθώς επίσης ιστορικός, κοινωνιολόγος και οικονομολόγος, το δε «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» παραμένει παγκόσμιο μπεστ σέλερ με μόνο σοβαρό «ανταγωνιστή» τη Βίβλο!
Εκατόν ένα χρόνια αφότου γεννήθηκε και παρά τις κοσμογονικές έκτοτε εξελίξεις, η συστηματική κριτική που άσκησε ο Κάρολος στο κεφάλαιο και τον καπιταλισμό παραμένει αξεπέραστη, συνιστώντας πηγή αναφοράς ακόμα και για τον ταξικό «εχθρό». Μολονότι δε πέρασαν κιόλας τρεις δεκαετίες αφότου ο εφαρμοσμένος σοσιαλισμός που εκείνος «προφήτευσε» και που κάποτε έφτασε να αφορά το 1/3 της Οικουμένης κατέρρευσε με πάταγο τρομακτικό αποκαλύπτοντας κι αυτού του «βασιλιά» τη γύμνια, είναι τέτοια η απομυθοποίηση, οι αντινομίες και τα αδιέξοδα του θριαμβευτή καπιταλισμού ώστε το διάσημο ρητό του «Ας τρέμει η κυρίαρχη τάξη... Οι εξεγερμένοι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους» να εξακολουθεί να ακούγεται σαν σκίρτημα ελπίδας για τους μεν, σαν μια διαρκής απειλή για τους δε.
Μίνι βιογραφία
Οικογενειακό περιβάλλον: Γεννημένος στις 5/5/1818 στο Τρίερ, είχε γερμανοεβραϊκές ρίζες και τόσο ο δικηγόρος πατέρας όσο και η μητέρα του κατάγονταν από οικογένειες ραβίνων. Είχε οκτώ αδέλφια από τα οποία τα πέντε πέθαναν νέα, κυρίως από φυματίωση. Οι γονείς του, άνθρωποι προοδευτικοί και ελάχιστα θρήσκοι, είχαν βαφτιστεί λουθηρανοί – εν μέρει και για λόγους επιβίωσης εφόσον η Πρωσία ήδη εφάρμοζε διακρίσεις στην εβραϊκή κοινότητα –, ενώ ο ίδιος ο Κάρολος ήταν άθεος.
Από τη φιλοσοφία στη μαχητική δημοσιογραφία: Έλαβε ευρεία μόρφωση ενώ απαλλάχθηκε από τη στρατιωτική θητεία λόγω πνευμονικής δυσλειτουργίας. Μετά το Ιησουίτικο κολέγιο του Τρίερ ξεκίνησε νομικές σπουδές στη Βόννη (1835) αλλά περισσότερο σύχναζε στις μπιραρίες της πόλης όπου τραγουδούσε κιόλας παρά στο Πανεπιστήμιο. Υπήρξε λένε καρδιοκατακτητής, τραυματίστηκε μάλιστα στο φρύδι σε μονομαχία για τα μάτια μιας κυρίας, όταν όμως συνάντησε την όμορφη αριστοκράτισσα Τζένη φον Βεστφάλεν δημιουργήθηκε έρωτας σφοδρός και αμοιβαίος – στο εξής η Τζένη θα απαρνιούνταν την τάξη, τις προοπτικές της και μια πιθανότατα πολύ καλύτερη μοίρα, ακολουθώντας τον αγόγγυστα ακόμα και στα δυσκολότερα. Αρραβωνιάστηκαν μυστικά το 1836 καθώς ούτε οι δικοί του, ούτε οι δικοί της ενέκριναν τη σχέση τους.
Το ίδιο έτος κατόπιν πατρικών πιέσεων μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου όπου στράφηκε στη Φιλοσοφία κι εντάχθηκε στους ριζοσπάστες Νέους Εγελιανούς. Έχοντας ήδη αναπτύξει έντονες κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες καταπιάστηκε αποφοιτώντας με τη δημοσιογραφία: Ξεκίνησε ως συνεργάτης στην Εφημερίδα της Ρηνανίας (1842) όπου τον επόμενο χρόνο ανέλαβε αρχισυντάκτης, όμως η εφημερίδα γρήγορα έκλεισε καθώς είχε γίνει ενοχλητική για τις αρχές - τα άρθρα του για τις συνθήκες ζωής των αγροτών της Μοζέλ θεωρούνται μάλιστα θεμέλιοι λίθοι του πολιτικού ρεπορτάζ.
Φυγή σε Παρίσι-Βρυξέλλες: Το 1843 ο Μαρξ νυμφεύεται την Τζένη προσφέροντάς της ως γαμήλιο δώρο μια κασετίνα με ασημικά και κοσμήματα που αργότερα θα περιέφερε στους ενεχυροδανειστές. Αμέσως μετά και με τη μυστική αστυνομία στο κατόπι του καταφεύγει στο Παρίσι όπου αρχικά εκδίδει τα Γαλλογερμανικά Χρονικά και ακολούθως αρθογραφεί στη σοσιαλιστικού προσανατολισμού εφημερίδα Προς τα Εμπρός - εκεί θα δημοσιεύσει το «Εβραϊκό ζήτημα». Στη γαλλική πρωτεύουσα θα γνωριστεί με τον «μαικήνα» και στενό συνεργάτη του Φρίντριχ Ένγκελς αλλά και τον μετέπειτα μεγάλο πολιτικό του αντίπαλο Μιχαήλ Μπακούνιν. Όμως η αντιπρωσική του ρητορική ενοχλεί - η πρωσική πρεσβεία απαιτεί κι επιτυγχάνει την απέλασή του το 1845.
Θα τον δεχτούν στις Βρυξέλλες αφού υποχρεωθεί να υπογράψει δήλωση ότι παύει την πολιτική αρθρογραφία. Από κοινού με τον Ένγκελς συγγράφουν την εποχή εκείνη τη «Γερμανική Ιδεολογία» (μια εκτενής κριτική στον Χέγκελ) και στη συνέχεια ο Κάρολος συγγράφει την «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» αποσκοπώντας να ανατρέψει στον τίτλο και τα επιχειρήματα του Γάλλου αναρχοσοσιαλιστή διανοητή Π.Ζ. Προυντόν όπως διατυπώθηκαν στη «Φιλοσοφία της Αθλιότητας».
Κομμουνιστικό Μανιφέστο, Α' Διεθνής, ο Μαρξ στο Σόχο: Το 1848, χρονιά που στο Παρίσι ξεσπά εργατική εξέγερση κι ενώ ολόκληρη η Ευρώπη βρίσκεται σε επαναστατικό αναβρασμό, Μαρξ και Ένγκελς εκδίδουν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ένα φάντασμα είχε μόλις αρχίσει να πλανιέται απειλητικά πάνω από την Ευρώπη... Την επόμενη χρονιά μεταναστεύει στη βρετανική πρωτεύουσα με τη σύζυγο και τα παιδιά (Τζένη-Καρολίνα, Τζένη Λόρα, Έντγκαρ και ο νεογέννητος Γκουϊντο που απεβίωσε προτού κλείσει τα 3), όντας πλέον σε απελπιστική οικονομική κατάσταση. Ορθοποδεί κάπως χάρη στη γενναιοδωρία του Ένγκελς που θα τον στηρίζει οικονομικά μέχρι τέλους καθώς ουδέποτε απέκτησε μια σταθερή δουλειά ικανή να τον συντηρεί οικογενειακώς, ενώ επιπλέον υπήρξε μάλλον σπάταλος προσλαμβάνοντας μέχρι γραμματέα ενώ δεν είχε να πάρει ούτε ψωμί ή φάρμακα για τα παιδιά.
Στο σπίτι που εγκαθίσταται αρχικά φιλοξενεί κι επιμορφώνει δωρεάν άλλους Γερμανούς πολιτικούς πρόσφυγες. Το 1852 προσλαμβάνεται ως ανταποκριτής της New York Tribune, θέση που διατήρησε έως το 1861. Στο μεταξύ απόκτησε άλλες δύο κόρες, την Τζένη-Έβελιν που πέθανε προτού χρονίσει και την Τζένη-Λόρα (1855). Την περίοδο εκείνη ολοκληρώνει τρία σημαντικά έργα ("Η 18η Μπριμέρ και ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης" , "Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία" , "Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία") και το 1864 πρωτοστατεί στη δημιουργία της Α' Διεθνούς που διαλύεται λίγο μετά την αιματηρή καταστολή της βραχύβιας Παρισινής Κομμούνας (1871). Τα επόμενα χρόνια ο Μαρξ αφοσιώνεται στο συγγραφικό του έργο, «κορωνίδα» του οποίου αποτελεί το περίφημο «Κεφάλαιο» που ξεκίνησε να δουλεύει το 1867 και που κατά ομολογία ακόμα και ορκισμένων πολέμιών του εξακολουθεί να αποτελεί - παρά κάποιες αστοχίες του - την πληρέστερη κριτική μελέτη του καπιταλιστικού συστήματος.
Πεθαίνει στις 14/3/1883 από πνευμονικό οίδημα ύστερα από μακρόχρονη ταλαιπωρία με την υγεία του. Είχαν προηγηθεί οι θάνατοι της συζύγου και της μεγαλύτερης κόρης του. Ο τάφος του βρίσκεται στο ιστορικό νεκροταφείο Highgate στο Βόρειο Λονδίνο και ποτέ δεν θα τον πετύχεις δίχως κάποια κόκκινα γαρύφαλλα απιθωμένα επάνω.
«Συν» και «πλην»
• Η μεγαλύτερη ίσως συμβολή του Μαρξ στη Δυτική φιλοσοφία ήταν η πεποίθησή του ότι αυτή οφείλει να εγκαταλείψει το αφηρημένο πλαίσιο όπου είχε εγκλωβιστεί και να γίνει εφαρμοσμένη πραγματικότητα, μεταμορφώνοντας τον κόσμο προς όφελος των αδυνάτων. Εκτιμούσε ότι κάθε μορφή κοινωνικής οργάνωσης ήταν αποτέλεσμα των υφιστάμενων παραγωγικών σχέσεων. Άσκησε έντονη κριτική τόσο στον ιδεαλισμό όσο και στον ουτοπικό σοσιαλισμό, στη θρησκεία («όπιο του λαού»), φυσικά και στον καπιταλισμό του οποίου ωστόσο αναγνώριζε το καινοτόμο πνεύμα και τη ρηξικέλευθη δυναμική.
Εισήγε τις έννοιες του ιστορικού (ή διαλεκτικού, όπως αργότερα καθιερώθηκε) υλισμού ως ερμηνευτικό εργαλείο («ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία είναι μια ιστορία πάλης των τάξεων») και της αλλοτρίωσης διαμέσου της εργασίας η οποία μπορεί, έγραφε, να τερματιστεί μόνο μέσα από την εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας και την επικράτηση μιας αταξικής, κομμουνιστικής κοινωνίας η οποία σταδιακά θα καταργήσει το ίδιο το κράτος ως πολιτική οντότητα. Οι ιδέες του, είτε αυθεντικές είτε αναθεωρημένες για το καλύτερο (ή το χειρότερο) ενέπνευσαν τους αγώνες εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο συμβάλλοντας αποφασιστικά στην προοδευτική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των απολαβών και των εργασιακών συνθηκών των εργαζομένων, κατακτήσεις σπουδαίες που μόλις τις τελευταίες δεκαετίες τέθηκαν ξανά σε σοβαρή αμφισβήτηση.
• Οι εντονότερες επικρίσεις στο έργο του εστιάζουν στον οικονομικό ντετερμινισμό του από όπου πηγάζει μια αποκαλυπτική, χιλιαστικού τύπου προοπτική που καλείται να ενσαρκώσει το συμπαγές βιομηχανικό (κατά πρώτο και κύριο λόγο) προλεταριάτο των πλέον ανεπτυγμένων χωρών υπό την εμπνευσμένη καθοδήγηση μιας στιβαρής ηγεσίας. Η ανταγωνιστική σχέση ανθρώπου-φύσης όπως τη διατύπωσε αποδείχθηκε εξάλλου προβληματική.
Απέτυχε επιπλέον να προβλέψει ότι και το εργατικό κράτος που οραματιζόταν ως αναγκαίο μεταβατικό στάδιο για τον κομμουνισμό πρώτο μέλημα θα είχε – όπως η κάθε εξουσία – την αναπαραγωγή και τη διαιώνισή του, με τρόπους ενίοτε σκαιότερους, αυταρχικότερους και ανηθικότερους των προκατόχων του, όπως περίτρανα απέδειξε η απογοητευτική πορεία του εφαρμοσμένου ή αλλιώς υπαρκτού σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και τα λοιπά ανά τον κόσμο σοβιετικού τύπου καθεστώτα.
Η σχέση του Μαρξ με την αρχαία Ελλάδα και την Επανάσταση του '21
Ο Κάρολος είχε μάθει από μόνος του αρχαία ελληνικά και μελετήσει επισταμένα την αρχαία ελληνική μυθολογία, γραμματεία και φιλοσοφία. Το διδακτορικό του εξέταζε συγκριτικά τις θεωρίες του Δημόκριτου και του Επίκουρου που ήταν από τους πλέον αγαπημένους φιλοσόφους του όπως επίσης ο Ηράκλειτος, ο Αριστοτέλης και οι σοφιστές. Ο μυθολογικός ήρωας που ξεχώριζε ήταν ο Προμηθέας, από τους δε μεγάλους τραγικούς ο Σοφοκλής. Οι περισσότερες αρχαιοελληνικές αναφορές του απαντώνται στον α' τόμο του «Κεφαλαίου».
Υπήρξε εντούτοις, όπως κι ο Ένγκελς, εχθρικός με την ελληνική επανάσταση. Αφενός λόγω της (ομολογούμενης από τον ίδιο) άγνοιάς του για το λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα, κάτι που τον έκανε να συμβουλεύεται τον Ένγκελς σαν του ζητούσαν από τη New York Tribune να γράψει σχετικά, αφετέρου επειδή αμφότεροι φρονούσαν ότι πίσω από όλα τα επαναστατικά κινήματα των Βαλκανίων βρισκόταν η αντιδραστική τσαρική Ρωσία και κάθε ενέργεια που έπληττε τους Οθωμανούς την ισχυροποιούσε, ποδηγετώντας ταυτόχρονα την εξέγερση των ευρωπαϊκών λαών. Ακολουθώντας εξάλλου τις θεωρίες του Φαλμεράιερ αμφισβητούσαν την ίδια την ελληνικότητα των επαναστατημένων ραγιάδων, λογάριαζαν δε συνολικά τους λαούς των Βαλκανίων ως υποδεέστερους από πλευράς κοινωνικής εξέλιξης. «Δήθεν» (δηλαδή υποκινούμενη) είχε αποκαλέσει ο Μαρξ και την Κρητική επανάσταση του 1866, ο δε Ένγκελς χαρακτήριζε τους εξεγερμένους Κρητικούς «προβατοκλέφτες».
Μερικές χαρακτηριστικές μαρξιστικές ρήσεις:
• «Η ελληνική φιλοσοφία φαίνεται να έχει συναντήσει κάτι το οποίο δεν πρέπει να συναντά μια καλή τραγωδία, δηλαδή ένα πληκτικό φινάλε». (διδακτορικό).
• «Δεν είναι η συνείδηση των ατόμων που καθορίζει την ύπαρξή τους, αλλά η κοινωνική τους ύπαρξη που καθορίζει τη συνείδηση τους» (Συμβολή στην κριτική της Πολιτικής Οικονομίας).
• «Η ελευθερία (κατά την αστική αντίληψη) είναι το δικαίωμα να κάνεις οτιδήποτε που δεν βλάπτει κανέναν άλλο. Τα όρια μέσα στα οποία κάποιος μπορεί να ενεργήσει έτσι καθορίζονται από το νόμο... Όμως το (αστικό) δικαίωμα του ατόμου στην ελευθερία βασίζεται όχι στην ένωση του ατόμου με το άτομο, αλλά στο χωρισμό τους. Είναι το δικαίωμα του περιορισμένου ατόμου που αποσύρεται στον εαυτό του» (Το Εβραϊκό Ζήτημα).
• «Ο κομμουνισμός δεν είναι μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εδραιωθεί, ένα ιδανικό για το οποίο η πραγματικότητα (θα) πρέπει να προσαρμοστεί αλλά το πραγματικό κίνημα που καταργεί την παρούσα κατάσταση πραγμάτων» (Η Γερμανική Ιδεολογία).
• «Στην αστική κοινωνία το παρελθόν κυριαρχεί στο παρόν. Στην κομμουνιστική κοινωνία, το παρόν κυριαρχεί στο παρελθόν. Στην αστική κοινωνία το κεφάλαιο είναι ανεξάρτητο κι έχει ατομικότητα, ενώ ο ζωντανός άνθρωπος είναι εξαρτημένος δίχως ατομικότητα» (Το Κεφάλαιο).
• «Ο άνθρωπος πουλάει τον εαυτό του σε εκείνον που έχει ώστε να αποκτήσει κι αυτός, χωρίς συνείδηση ότι όταν έχει περισσότερα, δεν έχει πια τον εαυτό του... έτσι στοχεύει στην ιδιοκτησία και η απόκτηση ολοένα περισσότερων γίνεται σκοπός ζωής. Φθόνος, πόλεμοι, εγωισμός, κλοπή, εγκλήματα, αδικία, ο πλούτος των πολλών και η αθλιότητα των λίγων, όλα τα κακά προέρχονται από την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας... » (Το Κεφάλαιο).
• «Η κοινωνία δεν αποτελείται από άτομα αλλά εκφράζει το άθροισμα των αλληλεπιδράσεων, τις σχέσεις εντός των οποίων βρίσκονται αυτά τα άτομα μέσα σε μια κοινωνία» (θέση που έγινε διάσημη στα 80's όταν επιχείρησε να την αντιστρέψει η Μάργκαρετ Θάτσερ – «δεν υπάρχει κοινωνία παρά μόνο τα άτομα και οι οικογένειές τους» είχε δηλώσει, συμπυκνώνοντας έτσι όλη τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία).
• «Οι επαναστάσεις είναι η ατμομηχανή της ιστορίας» (Η ταξική πάλη στη Γαλλία).
• «Η ελευθερία δεν συνίσταται σε κάποιο όνειρο ανεξαρτησίας από τους φυσικούς νόμους αλλά στη γνώση τους και στη δυνατότητα συστηματικής μετατροπής τους σε ορισμένους σκοπούς» (Αντι-Ντίρινγκ).
• «Αφότου δημιουργήθηκε, η σύγχρονη κοινωνία τράβηξε τον πλούτο από τα μαλλιά μέσα από τα έγκατα της Γης χαιρετίζοντας τον χρυσό σαν το Άγιο Δισκοπότηρό της, την αστραφτερή ενσάρκωση της ίδιας της αρχής της ζωής της» (Κομμουνιστικό Μανιφέστο).
• «Το κεφάλαιο είναι νεκρή εργασία διότι ζει σαν βαμπίρ απομυζώντας την εργασία των ζωντανών... Ο χρόνος κατά τον οποίο εργάζεται ο εργάτης είναι ο χρόνος που ο καπιταλιστής καταναλώνει την εργατική δύναμη που εξαγόρασε από εκείνον» (Κομμουνιστικό Μανιφέστο).
• «Μόνο σε μια ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας μπορεί να διασχιστεί ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαιώματος συνολικά και η κοινωνία να αναγράφει στις σημαίες της: "Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του!"» (Κομμουνιστικό Μανιφέστο).
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 5.5.2019
σχόλια