Οι αρχαίοι Αθηναίοι, όπως και οι άλλοι Ίωνες, γιόρταζαν τον ερχομό της άνοιξης με μια μεγάλη γιορτή, τα Ανθεστήρια, που ήταν αφιερωμένα στον Διόνυσο. Οι εορτασμοί κρατούσαν τρεις μέρες: από την 11η ως τη 13η μέρα του Ανθεστηριώνα (ο μήνας είχε πάρει το όνομά του από τη γιορτή), μία περίοδο που αντιστοιχεί στο τέλος Φεβρουαρίου - αρχές Μαρτίου του δικού μας ημερολογίου.
Σε αντίθεση με τις άλλες μεγάλες επίσημες περιστάσεις του αττικού εορτολογίου, τα Ανθεστήρια, μία από τις αρχαιότερες ελληνικές γιορτές, ήταν περισσότερο μια λαϊκή γιορτή όπου τηρούνταν παλιά παραδοσιακά έθιμα σε οικιακό επίπεδο και δεν υπήρχαν οι μεγάλης κλίμακας προετοιμασίες και η σημαντική δημόσια μέριμνα που παρατηρούνται σε άλλες περιστάσεις, όπως στα Μεγάλα Διονύσια και στα Παναθήναια.
Οι γραπτές πηγές και η εικονογραφία αποκαλύπτουν τις ποικίλες όψεις του εορτασμού των Ανθεστηρίων, που κινούνταν, όπως και το Πάσχα των ορθόδοξων χριστιανών, ανάμεσα σε δύο άκρα: την άκρατη χαρά για τη ζωή και τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο. Ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην αναγέννηση της φύσης, στα λουλούδια και στο κρασί, μια ευκαιρία να κάνουν δώρα στα μικρά παιδιά και να γλεντήσουν, αλλά συγχρόνως οι αρχαίοι Αθηναίοι πίστευαν ότι τις τρεις μέρες που διαρκούσαν τα Ανθεστήρια τα πνεύματα των νεκρών επέστρεφαν και κυκλοφορούσαν μέσα στην πόλη, και με το τέλος των εορτασμών έπρεπε να τα απωθήσουν πάλι στον Κάτω Κόσμο.
Η πρώτη μέρα της γιορτής ονομαζόταν Πιθοίγια, γιατί τότε άνοιγαν τους πίθους με το καινούργιο κρασί. Κι όπως ταίριαζε, πρόσφεραν από αυτό πρώτα στον θεό Διόνυσο, στο εν Λίμναις ιερό του στην Αθήνα, που βρισκόταν κάπου νοτίως της Ακρόπολης, ίσως κοντά στον Ιλισσό. Το ιερό λειτουργούσε μόνο αυτήν τη μέρα του χρόνου και καμία άλλη. Η μέρα αυτή, όπως και η επόμενη, ήταν απόλυτη αργία από κάθε άλλη δραστηριότητα για όλους τους Αθηναίους, ακόμη και τους δούλους, και σε κάθε αθηναϊκό σπίτι οργανωνόταν ένα μεγάλο συμπόσιο.
Η δεύτερη μέρα ήταν η κύρια μέρα της γιορτής και ονομαζόταν Χόες. Αυτήν τη μέρα γίνονταν στο εν Λίμναις ιερό του Διονύσου μυστηριακές τελετές, στις οποίες λάμβαναν μέρος δεκατέσσερις σεβάσμιες Αθηναίες που ονομάζονταν «γεραραί», ο ιεροκήρυκας και η Βασίλισσα ή Βασιλίννα, η σύζυγος του εκάστοτε Άρχοντα Βασιλέα της πόλης. Καθώς προχωρούσε η μέρα, η Βασιλίννα γινόταν νύφη του Διονύσου σε μια τελετή ιερού γάμου που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Αθηναίων Πολιτεία, ΙΙΙ.5), γινόταν στο Βουκόλειο, κοντά στο Πρυτανείο, στην Αρχαία Αγορά. Σύμφωνα με νόμο, η Βασιλίννα έπρεπε να είναι μια Αθηναία αρχόντισσα αμέμπτου ηθικής, αλλά κάποια στιγμή τον 4ο αι. π.Χ. έγινε Βασιλίννα και ιερούργησε στα Ανθεστήρια μια διάσημη εταίρα, η Νέαιρα, ως σύζυγος του Αθηναίου Στέφανου, γεγονός που προκάλεσε εν τέλει μεγάλο σκάνδαλο και οδήγησε στη δικαστική της δίωξη (Δημοσθένης, Λόγος κατά Νεαίρας).
Στις Χόες οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν στο εορταστικό συμπόσιο ένα πολύ χαρακτηριστικό μικρό αγγείο, μια μικρή οινοχόη, που ονομαζόταν χους. Καθένας είχε τον δικό του χου και τον έφερνε, μαζί με το κρασί του, στο συμπόσιο όπου ήταν καλεσμένος. Ο οικοδεσπότης φρόντιζε για τα παραδοσιακά εδέσματα, τη διασκέδαση και βέβαια τη διακόσμηση του χώρου του συμποσίου με άνθινα στεφάνια.
Επάνω στα αγγεία αυτά, στους χόες, σώζονται παραστάσεις που προσφέρουν πολυτιμότατες πληροφορίες τόσο για τον εορτασμό των Ανθεστηρίων όσο κυρίως για τη ζωή των μικρών παιδιών. Κι αυτό γιατί τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων, κατά το έθιμο, στο οικογενειακό συμπόσιο λάμβαναν μέρος για πρώτη φορά τα νέα μέλη κάθε οικογένειας, τα τρίχρονα παιδιά, που οι μεγάλοι τούς έκαναν δώρα και τους χάριζαν το δικό τους μικρό κανατάκι. Έτσι, συχνότατα αυτά τα κανατάκια, οι χόες, διακοσμούνται με παραστάσεις που εικονίζουν παιδιά σε διάφορες δραστηριότητες.
Είναι χαρακτηριστικό, όσο και συγκινητικό, ότι όταν ένα παιδάκι πέθαινε πριν γιορτάσει τα πρώτα του επίσημα Ανθεστήρια, οι δικοί του έβαζαν συνήθως μαζί του στον τάφο τον χου που δεν πρόλαβε να χρησιμοποιήσει.
Το βράδυ της δεύτερης μέρας των Ανθεστηρίων, μετά το τέλος του συμποσίου, όλοι οι Αθηναίοι κατευθύνονταν εν πομπή υπό το φως των δαυλών στο ιερό του Διονύσου εν Λίμναις για να αφιερώσουν στον θεό τα άνθινα στεφάνια και τις χόες τους. Μπορεί κανείς, βέβαια, να υποθέσει βάσιμα ότι στο σημείο αυτό κάποιοι θα ήταν ήδη αρκετά μεθυσμένοι, αλλά αυτή η νυχτερινή πομπή των Αθηναίων πολιτών προς το ιερό θα ήταν πραγματικά ένα αξιοθαύμαστο θέαμα.
Η τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν Χύτροι και ήταν μια μέρα περισυλλογής. Η ονομασία οφείλεται στις πήλινες χύτρες μέσα στις οποίες μαγείρευαν διάφορα δημητριακά και όσπρια, τα κόλλυβα για τις ψυχές των νεκρών, που αφιέρωναν στον χθόνιο Ερμή την ημέρα αυτή, σε ανάμνηση της επιβίωσης των ανθρώπων από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα.
Η γιορτή των Ανθεστηρίων τελείωνε με μια τελετουργική εκφώνηση που κατέληξε να γίνει παροιμιώδης φράση, «Θύραζε Κάρες, ουκ έτ' Ανθεστήρια», δηλαδή «στις θύρες Κάρες, δεν είναι πλέον Ανθεστήρια». Ο Φώτιος (Λέξεων Συναγωγή, Θύραζε Κάρες) τον 9ο αι. ερμηνεύει τη φράση με δύο τρόπους: είτε απευθυνόταν στους Κάρες δούλους δίνοντας εντολή να επιστρέψουν στην εργασία από την οποία απείχαν, είτε προς τις ψυχές των νεκρών που το τριήμερο των Ανθεστηρίων κυκλοφορούσαν, σύμφωνα με την παράδοση, ελεύθερες στην πόλη. Σε κάθε περίπτωση, η γιορτή είχε τελειώσει.
ΠΗΓΕΣ
Burkert W., Homo Necans, Ανθρωπολογική προσέγγιση στη θυσιαστήρια τελετουργία και τους μύθους της αρχαίας Ελλάδας, μτφρ. Β. Λιαπής, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2011 / Burkert W., Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, μτφρ. Ν.Π. Μπεζαντάκος, Α. Αβαγιανού Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1993 / Hamilton R., Choes and Anthesteria; Athenian iconography and ritual, University of Michigan Press, 1992 / Van Hoorn G., Choes and Anthesteria, Brill, Leiden,1951 / Rice D.G., Stambaugh J.E., Sources for the Study of Greek Religion, Corrected edition, ed. Society of Biblical Litterature, no. 14, 2009
σχόλια