Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα, σε ένα αστικό περιβάλλον, σε μια μονοκατοικία στους πρόποδες του Λυκαβηττού. Για μένα, ήταν πολύ θετικό το γεγονός ότι κατοικούσαμε τόσο κοντά στον λόφο. Σου παρείχε μια εγγύτητα στη φύση και θυμάμαι πολύ έντονα τους οικογενειακούς περιπάτους στα δρομάκια, ανάμεσα στα δέντρα, ή τις επισκέψεις στο εκκλησάκι των Αγίων Ισιδώρων. Ήμουν μοναχοπαίδι, με αποτέλεσμα να περνώ πολύ χρόνο μόνη μου. Αφενός δέχεσαι όλη την αγάπη των γονιών σου όταν μεγαλώνεις χωρίς αδέρφια, αφετέρου δεν έχεις παρέα όταν τη χρειάζεσαι. Παρότι δεν είχα παράπονο ως το μοναδικό παιδί της οικογένειας, φρόντισα με τη σειρά μου να αποκτήσω δύο παιδιά, έναν γιο και μια κόρη.
• Οι γονείς μου ήταν ιδιωτικοί υπάλληλοι. Είχαν σπουδάσει νομικά, αλλά δεν εξάσκησαν τη δικηγορία. Ξεχώριζαν για την καλοσύνη και τον προοδευτισμό τους. Μου εμφύσησαν από νωρίς ιδανικά και αξίες, όπως η γνώση, αυτό το πολύτιμο εφόδιο, μολονότι δεν ήταν άνθρωποι του πνεύματος. Συγχρόνως, η παροχή ερεθισμάτων εκ μέρους τους είχε πάντα στόχο την εξέλιξή μου. Πηγαίναμε όλοι μαζί στο Ηρώδειο, έδιναν πολύ βάρος στην επιλογή του σχολείου αλλά και στον παιδαγωγικό ρόλο της εκπαίδευσης και της τέχνης. Από τα παιδικά μου χρόνια έχουν εντυπωθεί πολύ έντονα στη μνήμη μου τα κρυφά διαβάσματα, βιβλία που θεωρούνταν απαγορευμένα, και τα ωραία θερινά σινεμά της Λένορμαν και της λεωφόρου Αλεξάνδρας.
• Σπούδασα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, επιλέγοντας τον κλάδο της Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Στην αρχαιολογία με οδήγησε το ενδιαφέρον και η αγάπη μου για την τέχνη, την αρχαία ελληνική αρχικά και, φυσικά, την ευρωπαϊκή στη συνέχεια. Θα ήθελα να είχα ξεκινήσει σπουδάζοντας Ιστορία της Τέχνης, αλλά τότε δεν ήταν εφικτό. Το έκανα αργότερα στη Γαλλία, παράλληλα με τις μεταπτυχιακές σπουδές μου στην αρχαιολογία.
• Στις μέρες μας ο αρχαιολόγος έχει να αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες και, κυρίως, την ανεργία. Επειδή συμμετέχω ως μέλος στο διοικητικό συμβούλιο της Αρχαιολογικής Εταιρείας, συνειδητοποιώ συχνά ότι πολλά νέα και αξιόλογα παιδιά δεν έχουν μόνιμη εργασία και κινούνται ανάμεσα σε διάφορα προγράμματα, όταν υπάρχει ευκαιρία. Φυσικά, μαζί με την ανεργία πάει και η ανταγωνιστικότητα, γιατί είναι τόσο λίγες οι θέσεις. Σκεφτείτε ότι για δεκαπέντε θέσεις μέσω ενός προγράμματος ΕΣΠΑ που αφορούσε την ψηφιοποίηση του αρχείου της Εταιρείας κατατέθηκαν εκατό αιτήσεις. Είναι πολύ αντιφατικό να συμβαίνει αυτό σε μια χώρα που έχει τόσο πολλά μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους.
Νομίζω ότι οι Έλληνες –σε γενικές γραμμές, πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις– δεν γνωρίζουν την ιστορία ούτε του ελλαδικού, ούτε του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ούτε του ελληνικού πολιτισμού, γιατί δεν διδάσκονται σωστά και συνεπώς δεν ενδιαφέρονται και δεν διαβάζουν.
• Μέσα από την ενασχόληση με την αρχαιολογία έχω μάθει να μη βγάζω βιαστικά συμπεράσματα, να λέω «δεν ξέρω», να είμαι πολύ λεπτομερής και να προσπαθώ να εκφράζομαι με ευκρίνεια κάνοντας μια περιγραφή ή εκθέτοντας μια ιδέα. Οι αρχαιολόγοι πάντοτε έχουν τον ρόλο του κακού. Αυτό συμβαίνει γιατί είναι εκείνοι που πρέπει να απαγορεύσουν κάθε είδους δραστηριότητα όταν ανακαλυφθούν αρχαία ευρήματα και κρίνονται απαραίτητες οι ανασκαφικές εργασίες. Προφανώς, αυτό δημιουργεί επανειλημμένα αντιδράσεις. Δεν διαφωνώ ότι υπάρχουν και αρχαιολόγοι που είναι πολύ σχολαστικοί ή θέτουν πολλαπλά εμπόδια χωρίς λόγο. Αλλά τις περισσότερες φορές που οι αρχαιολόγοι «ενοχλούν», γίνεται δικαίως. Ανατρέχοντας στο παρελθόν θα δούμε ότι πολλές φορές παραγκωνίστηκαν οι αρχαιολογικές αποφάσεις, είδαμε κτίρια να ανεγείρονται και εκ των υστέρων το αποτέλεσμα ήταν λυπηρό. Το παράδειγμα των αντιρρήσεων της Αρχαιολογικής Εταιρείας για τη χωροθέτηση του κωπηλατοδρομίου στον Μαραθώνα είναι ενδεικτικό.
• Το βιβλίο μου, που φέρει τον τίτλο Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός και βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία, παρουσιάζει με τρόπο εμπεριστατωμένο, πληρέστατο και λεπτομερή το πρώτο κεφάλαιο της ιστορίας του ελληνικού πολιτισμού. Επίσης, έρχεται να καλύψει ένα κενό στη αρχαιολογική βιβλιογραφία, που αφορά τη μυκηναϊκή περίοδο. Χρειάστηκε ενδελεχής έρευνα, μελέτη των πηγών, πρόσβαση σε αρχεία και βιβλιοθήκες, επισκέψεις σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους που αναφέρονται στο βιβλίο αλλά και σε πολυάριθμα μουσεία, προκειμένου να παρατηρήσω τα αντικείμενα. Η έρευνα γύρω από τον μυκηναϊκό κόσμο έχει γνωρίσει αλματώδη πρόοδο. Οι ανασκαφές έχουν ανοίξει νέα κεφάλαια. Ανακαλύφθηκαν ιερά άγνωστα, πόλεις και περιοχές άσκαφτες έως πρόσφατα, η Μιδέα, ο Κύνος, το Καλαπόδι, το Διμήνι, η Τροιζηνία, και φωτίστηκε μια ολόκληρη περίοδος, η ΥΕ ΙΙΙ Γ. Πρόκειται για ένα ιστορικό υλικό, που μας δίνει την ευκαιρία να κατανοήσουμε τη μυκηναϊκή ιστορία.
• Στη μυκηναϊκή εποχή φαίνεται ότι διαμορφώνεται το ελληνικό έθνος και σ' αυτήν ανιχνεύεται η αρχαιότερη ιστορική μνήμη των Ελλήνων. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός άγγιξε περίπου όλες τις ελληνικές επαρχίες και σχεδόν παντού μπορούμε να διακρίνουμε ένα μυκηναϊκό υπόβαθρο.
• Τον 16ο αιώνα π.Χ., κάτω από τον ίσκιο της Κνωσού, μεγάλες αρχηγικές ομάδες συγκέντρωσαν δύναμη και στέριωσαν τα πρώτα κέντρα, με πρώτο απ' όλα και διαχρονικά το σπουδαιότερο τις Μυκήνες, οι οποίες κατοικήθηκαν συνέχεια από τη νεολιθική εποχή. Στο τέλος του 17ου αι. με αρχές 16ου αι. π.Χ. ήταν ήδη μια ισχυρή πολιτεία, της οποίας οι ηγεμόνες θάβονταν με πλούσια κτερίσματα έξω από τα τείχη. Οι Μυκήνες είναι η «κυκλώπεια» πόλη, λόγω των πελώριων τειχών, αλλά και η «ευρυάγυια» πόλη, λόγω του ανεπτυγμένου οδικού δικτύου και των φαρδιών δρόμων. Για τη δύναμη των Μυκηνών μιλούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα: η μεγαλοπρεπής οχύρωση, το οργανωμένο οδικό δίκτυο, τα πλούσια νεκροταφεία και η εντυπωσιακή συγκέντρωση θολωτών τάφων.
• Λίγο μετά τα μέσα του 13ου αι. π.Χ. διάφορες καταστροφές σημειώνονται στα μυκηναϊκά κέντρα: οικοδομήματα καίγονται ή καταστρέφονται από σεισμούς και μερικά από αυτά δεν ξαναχτίζονται ποτέ, όπως πολλά σπίτια στις Μυκήνες. Οι καταπληκτικές ανακαλύψεις του Σλήμαν έφεραν το 1876 τις Μυκήνες στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Για παράδειγμα, η Πύλη των Λεόντων είναι μια συμπαγής και μνημειώδης κατασκευή, ένα θαυμαστό «μεγαλιθικό μνημείο».
• Έχοντας ασχοληθεί ενδελεχώς με τη ζωή και την τέχνη των Μυκηναίων, αυτό που με έχει εντυπωσιάσει είναι η επινοητικότητα του λαού αυτού, που έβρισκε λύσεις σε διάφορα προβλήματα, έφτιαχνε φράγματα, δρόμους, άλλαζε κοίτες ποταμών. Επίσης, το γεγονός ότι ταξίδευαν και έπαιρναν ιδέες, στις οποίες γρήγορα έδιναν τη δική τους αναγνωρίσιμη σφραγίδα. Την ίδια στιγμή, είχα τη δυνατότητα να παρουσιάσω διάφορες αλήθειες που αφορούσαν τον Ερρίκο Σλήμαν, είτε ως προς τον χαρακτήρα του είτε ως προς το έργο του στις Μυκήνες. Πράγματι, ήταν μια προσωπικότητα που αισθανόταν μεγάλη έλξη για την προϊστορία και για τους τόπους που συνδέονταν με τους μυθικούς και ηρωικούς χρόνους. Ωστόσο, ήταν ένας δύστροπος άνθρωπος, άπληστος, κυκλοθυμικός, αλαζόνας, ο οποίος συμπεριφερόταν ανάλογα με τις διαθέσεις και τον τρόπο που αντιμετώπιζαν οι Αρχές τα σχέδιά του. Αυτό το διαπιστώνουμε από την αλληλογραφία που έχω δημοσιεύσει με διάφορα πρόσωπα εκείνης της εποχής. Ευτυχώς, υπήρχε ο ευσυνείδητος έφορος της Εταιρείας, Π. Σταματάκης, με την καταλυτική συμβολή του στη μεγάλη ανασκαφή, ο οποίος συνέχισε το έργο της επιστημονικής τεκμηρίωσης των ευρημάτων, αποκαλύπτοντας τον θησαυρό των πολύτιμων αντικειμένων και του 6ου τάφου του ταφικού κύκλου. Διαφορετικά, θα αγνοούσαμε πολλά.
• Είναι αυτονόητο ότι ένας αρχαιολόγος μπαίνει στη διαδικασία σύγκρισης των αρχαίων με τη σύγχρονη εποχή. Αυτό που διδασκόμαστε είναι ότι οι άνθρωποι είναι πάντα ίδιοι. Για παράδειγμα, φυσικά και υπήρχαν καταχρήσεις και φοροδιαφυγή, πράγματα που γνωρίζουμε από τους ρήτορες, τον Λυσία, τον Ισοκράτη και τις επιγραφές. Επιπλέον, όσον αφορά τα μνημόνια, παρότι είναι μια λέξη που παραπέμπει σε συγκεκριμένη εποχή και καλό θα ήταν να την αποφεύγουμε για τόσο παλιά χρόνια, ναι, πράξεις «μνημονιακού» τύπου υπήρχαν και ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η Δηλιακή Συμμαχία: μετά τα Μηδικά, οι Αθηναίοι είχαν υποχρεώσει τους συμμάχους να πληρώνουν φόρους για να τους προστατεύουν.
• Επιπλέον, κάτι ακόμη που έχω μάθει από τη μελέτη του ανθρώπινου παρελθόντος και την ενασχόληση με την αρχαιολογία είναι ότι η κεντρική ιδέα στις κοινωνίες παραμένει η ίδια. Κάποτε ήταν η λατρεία στη θεότητα της γονιμότητας, η Αφροδίτη στην αρχαία ελληνική μυθολογία και ύστερα η Παναγία. Ή, οι αρχαίοι ναοί, που έγιναν αργότερα χριστιανικοί. Από την περίοδο της Νεολιθικής Εποχής ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα. Υπάρχει μια συνέχεια καταπληκτική. Οι ιδέες είναι, λοιπόν, παρόμοιες, με ελαφρές αποκλίσεις.
• Νομίζω ότι οι Έλληνες –σε γενικές γραμμές, πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις– δεν γνωρίζουν την ιστορία ούτε του ελλαδικού, ούτε του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ούτε του ελληνικού πολιτισμού, γιατί δεν διδάσκονται σωστά και συνεπώς δεν ενδιαφέρονται και δεν διαβάζουν. Ευθύνη τεράστια σε όλο αυτό έχει και η τηλεόραση ως το μαζικότερο μέσο ενημέρωσης. Παραδείγματος χάρη, στις 8 Μαΐου γιορτάστηκε η επέτειος του τέλους του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ένα ιστορικό γεγονός με αφορμή το οποίο διεθνή μέσα ενημέρωσης, όπως το BBC και άλλα στη Γαλλία και στη Γερμανία, αφιέρωσαν εκπομπές για τη συμπλήρωση των 70 ετών από την άνευ όρων συνθηκολόγηση της γερμανικής Βέρμαχτ. Στην ελληνική τηλεόραση δεν υπήρξε η παραμικρή αναφορά. Σκοτώθηκαν χιλιάδες άνθρωποι, μετά απ' αυτό το γεγονός διαμορφώθηκε η Ευρώπη και καμία εκπομπή δεν σκέφτηκε να ετοιμάσει ένα σχετικό αφιέρωμα. Δυστυχώς, τα τηλεοπτικά μέσα ενημέρωσης λειτουργούν με όρους αγοράς.
• Ακούμε συχνά στη χώρα μας τη φράση «περιούσιος λαός». «Περιούσιοι» είναι όλοι οι λαοί, ο καθένας θεωρεί τον εαυτό του περιούσιο και υπερηφανεύεται για την ιστορία του. Η ρίζα του κακού ξεκινά από το σχολείο. Η στείρα εκμάθηση, η παπαγαλία και η αποστήθιση έχουν υπονομεύσει τον εκπαιδευτικό ρόλο του σχολείου ως θεσμού μετάδοσης της γνώσης. Είναι αδιανόητο να κυριαρχεί η απομνημόνευση κειμένων ακόμη και στο μάθημα της έκθεσης, εκεί όπου θα έπρεπε να κυριαρχεί η κριτική σκέψη. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατατίθενται αιτήσεις για διάφορα θέματα στην Αρχαιολογική Εταιρεία και κάποιες εξ αυτών έχουν ορθογραφικά λάθη. Πιστεύω ότι η διδασκαλία πρέπει να μένει μακριά από πατριωτισμούς και μεγαλόπνοα λόγια.
Ακούμε συχνά στη χώρα μας τη φράση «περιούσιος λαός». «Περιούσιοι» είναι όλοι οι λαοί, ο καθένας θεωρεί τον εαυτό του περιούσιο και υπερηφανεύεται για την ιστορία του. Η ρίζα του κακού ξεκινά από το σχολείο. Η στείρα εκμάθηση, η παπαγαλία και η αποστήθιση έχουν υπονομεύσει τον εκπαιδευτικό ρόλο του σχολείου ως θεσμού μετάδοσης της γνώσης.
• Χωρίς παρελθόν δεν υπάρχει παρόν για έναν λαό. Πρέπει να ξέρουμε πού ανήκουμε, ποια είναι η ταυτότητά μας και αυτά μόνο η Ιστορία και το παρελθόν μπορούν να μας τα μάθουν. Όχι βέβαια μόνο για να μην επαναλαμβάνουμε τα λάθη μας, πράγμα που στην Ελλάδα κάνουμε συνέχεια, αλλά γιατί μόνο σε έναν συγκροτημένο κόσμο μπορεί να προχωρήσει κανείς.
• Η Αθήνα είναι μια όμορφη πόλη, γιατί έχει μια ιδιαίτερη γεωγραφική διαμόρφωση, είναι τριγυρισμένη από βουνά, με το άνοιγμα στη θάλασσα και τους χαμηλούς της λόφους. Και διαθέτει ένα μοναδικό φως στον ουρανό της. Μου αρέσει πολύ να περπατώ στη Βασιλίσσης Σοφίας, γιατί ανήκει στις εξαιρέσεις ως μια λεωφόρος που έχει μεγάλα πεζοδρόμια. Φυσικά, είναι όμορφη και η διαδρομή στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, στην Αποστόλου Παύλου, στο Ζάππειο και στην Ηρώδου Αττικού. Δυστυχώς, η αντιπαροχή κατέστρεψε την πρωτεύουσα. Τόσο ελαφρόμυαλα τη χαλάσαμε. Μπορεί να διορθωθεί αυτή η πόλη, όμως με μικρά βήματα, προσέχοντας από δω και πέρα, με τους πολίτες να σέβονται το περιβάλλον και να υπακούουν στους νόμους.
• Από την άλλη πλευρά, με ενοχλεί η βιαιότητα των ανθρώπων που κυκλοφορούν και η παντελής έλλειψη περιβαλλοντικής συνείδησης. Περπατάς, κάνεις μια σύσταση σε κάποιον που πέταξε ένα σκουπίδι στον δρόμο και η απάντηση που λαμβάνεις είναι: «Κι εσένα τι σε νοιάζει;». Αυτό συμβαίνει επειδή η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση δεν διδάσκεται στα σχολεία. Επίσης, δεν φροντίζουν οι γονείς ώστε τα παιδιά τους να μη διακατέχονται απ' αυτήν τη νοοτροπία. Ίσως πολλοί γονείς δεν θέλουν να τα στενοχωρήσουν. Ή, πιθανόν, δεν έχουν χρόνο να ασχοληθούν. Αποτέλεσμα αυτών, βέβαια, είναι ότι στην πλειονότητά τους οι νέοι δεν είναι συγκροτημένοι και θα έλεγα ότι ωριμάζουν αργά. Η κόρη μου έφυγε από την Ελλάδα πριν καν συμπληρώσει τα 18 της χρόνια. Όταν επέστρεψε, θυμάμαι να μου λέει ότι τα κατάφερε επειδή ήταν πολύ καλά «αρματωμένη».
• Αγαπημένος αρχαιολογικός χώρος είναι, αναμφίβολα, οι Μυκήνες. Έχουν κάτι το απόκοσμο, το βάρβαρο, το άγριο και, συγχρόνως, είναι ένα μνημείο οικουμενικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Η τέχνη μπορεί να σε κάνει καλύτερο άνθρωπο. Οι φιλόσοφοι λένε ότι η τέχνη πλησιάζει τον άνθρωπο στον Θεό. Η δημιουργία είναι μια θεϊκή πράξη, οξύνεται η σκέψη σου, προσπαθώντας να φτάσεις έναν στόχο, αλλά ακόμα και όταν μετέχεις απλώς, η σκέψη εξευγενίζεται στη συνάφεια μ' ένα πνευματικό δημιούργημα.
• Αυτό που μου δίνει δύναμη είναι η επιδίωξη ενός σκοπού. Είναι η αιτία που σε αναγκάζει να βρίσκεσαι σε διαρκή κινητοποίηση. Ένα κίνητρο ανατροφοδότησης. Η ευτυχία, για μένα, είναι μια μεγάλη λέξη. Η ζωή έχει πολλά σκαμπανεβάσματα. Αλλά υπάρχουν ευτυχισμένες στιγμές, που πρέπει να χαιρόμαστε όταν έρχονται. Ευτυχώς, έζησα ευτυχισμένα. Οι στιγμές ευτυχίας είναι μια παρακαταθήκη στους ανθρώπους, διότι σε βοηθούν να αντιμετωπίζεις τις αντιξοότητες του μέλλοντος.
• Ο μεγαλύτερός μου φόβος είναι το άγνωστο, το απρόσμενο, το αιφνίδιο, όπως αποδεικνύει άλλωστε σήμερα η ξαφνική έλευση ενός ιού που άλλαξε τη ζωή μας. Η πιο δύσκολη στιγμή που έχω αντιμετωπίσει έχει να κάνει με την ξαφνική απώλεια του συζύγου μου πριν από είκοσι χρόνια και, φυσικά, με τον θάνατο αγαπημένων προσώπων, όπως οι γονείς μου. Η απώλεια σε οχυρώνει με αντοχή, προκειμένου να καταφέρεις να συνεχίσεις. Τότε, όταν αλλάξει εντελώς η ζωή σου, συμβιβάζεσαι με τη μοναξιά. Προσαρμόζεσαι σε μια νέα κατάσταση, αν θέλεις να επιζήσεις. Επίσης, άλλος ένας σημαντικός παράγοντας αυτοβοήθειας είναι η επαγγελματική σου ενασχόληση και οι καθημερινές υποχρεώσεις.
• Η πίστη είναι παρηγοριά και ακουμπά σε μια βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου: να πιστεύει σε κάτι ανώτερο από τον ίδιο. Παρότι δεν εξαρτώμαι από το θρησκευτικό αίσθημα, είμαι υπέρ της διατήρησης της παράδοσης και της αδιάσπαστης συνέχειάς της ως μέρους της ατομικής ταυτότητας του καθενός. Η πίστη είναι συνεκτικό στοιχείο μιας κοινωνίας, με την έννοια της συμμετοχής σε έναν κόσμο ιεροτελεστίας και τελετουργίας.
• Αυτό που θα συμβούλευα τους νεότερους είναι να διαφυλάττουν την ελευθερία ως το πολυτιμότερο δικαίωμά τους. Να έχουν, δηλαδή, τη δυνατότητα της αυτόβουλης και απεριόριστης επιλογής, σύμφωνα με τις επιθυμίες τους, και την πλήρη απουσία εξαναγκασμού ή καταπίεσης. Να μπορούν να δρουν και να κινούνται κατά βούληση, χωρίς περιορισμούς, αλλά με την προϋπόθεση να σέβονται τους άλλους. Γι' αυτό θεωρώ σημαντική στη ζωή την ψυχική ισορροπία και την αυτοσυνείδηση. Να ξέρεις ποιος είσαι, πού θέλεις και μπορείς να φτάσεις, αλλά και πώς. Κάτι ήξεραν οι Αρχαίοι που πίστευαν στο «γνώθι σαυτόν».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LifO.
