Ο καθηγητής Stephen Miller ή Στέφανος Μίλλερ, όπως προτιμάει να τον αποκαλούν στα ελληνικά, τα οποία μιλάει άπταιστα, ανακίνησε πρόσφατα με τόλμη το θέμα των περικοπών στο υπουργείο Πολιτισμού, διαμαρτυρόμενος δημόσια για το πιθανό επικείμενο κλείσιμο του χώρου και του Μουσείου της Αρχαίας Νεμέας. Επιπλέον, δεν δίστασε να ταράξει ακόμα περισσότερο τα νερά, υποβάλλοντας στο υπουργείο τους «Θησαυρούς της Ελλάδας», μία πρόταση για τη μερική και υπό όρους ιδιωτικοποίηση περιφερειακών αρχαιολογικών χώρων.
Για όσους έχουν ασχοληθεί με την αρχαιολογία έστω και ελάχιστα ο Στέφανος Μίλλερ, επίτιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ και πρώην διευθυντής της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, αποτελεί έναν ζωντανό μύθο. Χωρίς αυτόν ο αρχαιολογικός χάρτης της Κορινθίας θα ήταν τελείως διαφορετικός: Πρόκειται για τον άνθρωπο που ανέσκαψε, μελέτησε, δημοσίευσε, ανέδειξε, αναστήλωσε κι αξιοποίησε τον αρχαιολογικό χώρο της Νεμέας, τον άνθρωπο πίσω από την ανέγερση του Αρχαιολογικού Μουσείου της περιοχής.
Μας υποδέχτηκε ένα πρωινό στο «κέντρο του κόσμου», όπως αποκαλεί την Αρχαία Νεμέα, στην οποία εργάστηκε από το 1973 και κατοικεί μόνιμα τα τελευταία οκτώ χρόνια. Έξω από την είσοδο του χώρου, τρία πούλμαν περίμεναν τους επισκέπτες: ο χώρος και το μουσείο έσφυζαν από κόσμο. Του ζητήσαμε να μας μιλήσει για όλα. «Πόσο χρόνο έχετε στη διάθεσή σας;» μας ρώτησε υπομειδιώντας.
Πόσα χρόνια ζείτε μόνιμα στην Ελλάδα;
Ήρθα το '68 ως φοιτητής κι έκατσα 4 χρόνια. Από το '73 ήμουν μισό χρόνο στο Μπέρκλεϊ και μισό εδώ. Την περίοδο '82'-87 διετέλεσα διευθυντής της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα. Από το 2005 ζω μόνιμα εδώ.
Πώς προέκυψε το ενδιαφέρον για τη Νεμέα;
Δεν τη διάλεξα εγώ, αυτό είναι το περίεργο. Κατά κάποιον τρόπο, με διάλεξε εκείνη. Τότε στο Μπέρκλεϊ υπήρχε ένα πρόγραμμα Κλασικής Αρχαιολογίας, αλλά οι καλοί φοιτητές δεν πήγαιναν εκεί αλλά στο Χάρβαρντ, στο Πρίνστον. Ο λόγος ήταν ότι το Μπέρκλεϊ ήταν κρατικό πανεπιστήμιο, όχι ιδιωτικό, και δεν είχε λεφτά για υποτροφίες. Ο μόνος λόγος να πας για σπουδές στην Καλιφόρνια ήταν το κλίμα. Οπότε, το 1967-68 αποφάσισαν στο Μπέρκλεϊ να αποκτήσουν δική τους ανασκαφή για να προσελκύσουν καλούς φοιτητές. Διαλέξανε, λοιπόν, τη Νεμέα, για διάφορους λόγους. Εκείνο τον καιρό μαινόταν ο πόλεμος στο Βιετνάμ και νομίζω ότι η περιοχή επελέγη ως τόπος που συμβόλιζε την εκεχειρία και τους αγώνες. Κανόνισαν, λοιπόν, να πάρουν μία από τις τρεις άδειες που δικαιούνταν η Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή και θα ξεκινούσαν από το 1974. Μόνο που δεν υπήρχε κανείς στο Μπέρκλεϊ για να αναλάβει την ανασκαφή! Εγώ μόλις είχα τελειώσει τη διατριβή για τα πρυτανεία, ήμουν στην ανασκαφή της Αγοράς και με φέρανε εδώ. Ομολογώ ότι το όνειρό μου ήταν πάντοτε να βρω το ανάκτορο του Οδυσσέα ή το παλάτι του Αλέξανδρου. Αλλά όταν είσαι 30 χρόνων κι έρχεται ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια και σου δίνει τη δική σου ανασκαφή, θα πεις όχι;
Τι σημαίνει «Νεμέα»;
Η Νεμέα οφείλει το όνομά της στο ρήμα «νέμω». Πρόκειται για ένα μικρό λεκανοπέδιο το οποίο πλημμύριζε συχνά και από το οποίο, σύμφωνα με παλαιότερες λιθογραφίες, ξεπρόβαλαν οι τρεις κίονες του Ναού του Δία. Τα σπίτια ήταν ελάχιστα και οι κάτοικοι ήταν κυρίως τσοπάνηδες, εξού και το «νέμω», δηλαδή «βόσκω». Ήταν βοσκότοπος. Η γη δεν ήταν καλλιεργήσιμη. Στην αρχαιότητα το λεκανοπέδιο στέγνωνε κατά τους καλοκαιρινούς μήνες κι έτσι γίνονταν οι αγώνες. Όπως φαίνεται από κάποιες λιθογραφίες, σε αυτή την κατάσταση παρέμεινε ο τόπος μέχρι το 1884, όταν έγιναν εργασίες για να διοχετευτούν τα νερά, και με αυτό τον τρόπο έγινε το χωριό. Το χωριό είναι δηλαδή πρόσφατο, μόλις 130 χρόνων. Οι τρεις κίονες στέκονταν πάντοτε όρθιοι από τότε που χτίστηκε ο ναός, το 330 π.Χ. Ένα από τα κιονόκρανα, όμως, ήταν σχεδόν ελεύθερο και υπήρχε ο κίνδυνος, όταν φυσούσε ο άνεμος, να πέσει. Η θέση του ήταν επικίνδυνη όχι μόνο για το ίδιο το κιονόκρανο αλλά και για ολόκληρο τον κίονα. Σε μία από τις πρώτες φωτογραφίες του ναού που υπάρχουν έχουμε ακριβώς την ίδια εικόνα για το κιονόκρανο αυτό: επικίνδυνο, ετοιμόρροπο. Το 1858 έγινε ένας σεισμός 7 Ρίχτερ κι ένα χωριό της περιοχής καταστράφηκε ολοσχερώς. Μετά από 3 χρόνια, το 1861, έγινε δεύτερος σεισμός, 7,3 Ρίχτερ. Το καινούργιο χωριό καταστράφηκε και πάλι. Το κιονόκρανο τίποτα. Έμεινε στη θέση του. Σας το λέω αυτό για να καταλάβετε ότι, όταν πρόσφατα κάναμε την αναστήλωση, είπαμε ότι κάτι ήξεραν οι αρχαίοι και ότι έπρεπε να τους αντιγράψουμε όσο μπορούσαμε.
[Κοιτάζοντας μια κάτοψη του χώρου μετά τις ανασκαφές και πριν από την αναστήλωση, ρωτάω τον Μίλλερ για την καταστροφή του Ναού του Διός.] «Μια ματιά σε αυτή την κάτοψη φτάνει για να δεις ότι η καταστροφή αυτή δεν έγινε από σεισμό. Στην πορεία της μελέτης πριν από την αναστήλωση, βάσει του προσανατολισμού των πεσμένων κιόνων, ανακαλύψαμε ότι η καταστροφή έγινε από ανθρώπους. Όταν πρωτοήρθα εδώ, το 1973, η εικόνα που αντίκρισα δεν είχε μεγάλη διαφορά από αυτήν τη μακέτα. Τρεις κολόνες και λιβάδια γύρω γύρω. Οι τρεις κολόνες δεν ήταν ούτε καν περιφραγμένες, είχαν αγκάθια τριγύρω κ.λπ. Έτσι, ήρθα το 1973 και ξεκίνησα... Ό,τι βλέπετε εδώ είναι δουλειά δική μου. Αυτό το μουσείο έγινε με αρκετά τούβλα, από τα χέρια μου. Είμαι λίγο τσιγκούνης, δεν είχα και πολλά λεφτά... Το μουσείο ξεκίνησε το 1975 και παραδόθηκε στο κράτος το 1984. Όλη η δουλειά που βλέπετε εδώ, το μουσείο, ο χώρος, η αναστήλωση, είναι από ιδιώτες χρηματοδότες που μου δίνανε λεφτά μέσω του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ. Στην Αμερική, εάν κάνεις δωρεές μέσω πανεπιστημίων, έχεις κάποια έκπτωση στη φορολογία».
[Μου δείχνει μία πλακέτα ενεπίγραφη με πλήθος ονομάτων.] «Εδώ βλέπεις τους ανθρώπους που μας βοηθήσανε. Είναι πάρα πολύ ωραίο... Υπάρχει μία κυρία που αρχικά είχε δώσει 25 δολάρια κι έφτασε, πριν από λίγα χρόνια, να δίνει 500 δολάρια ετησίως. Ήρθε, λοιπόν, με την εγγονή της να της δείξει το όνομά της. Ήταν πολύ περήφανη».
Το ελληνικό κράτος δεν έδωσε καθόλου χρήματα;
Όχι, όχι, καθόλου. Τώρα δίνει για συντήρηση. Και πληρώνει την ηλεκτροδότηση και το νερό. Αλλά μέχρι το 90τόσο πλήρωνα εγώ το ρεύμα και το νερό από τις δωρεές.
Για την ανέγερση του μουσείου δεν δόθηκε καμία βοήθεια από την πολιτεία;
Όχι. Κοίταξε, σύμφωνα με τον αρχαιολογικό νόμο, ο αρχαιολόγος έχει την ευθύνη για την προστασία των ευρημάτων, κινητών και ακινήτων. Οπότε, αποφάσισα να φτιάξω ένα μουσείο. Και το 1973 αγόρασα τα χωράφια, πλήρωσα 140 στρέμματα περίπου στους ιδιοκτήτες και τα παρέδωσα στο κράτος για να μου δώσει άδεια. Ο νόμος λέει πως ο μη Έλληνας πρέπει να σκάψει στη γη που ανήκει ήδη στο ελληνικό κράτος. Έτσι, τα ευρήματα θα ανήκουν σε αυτό. Ο αρχαιολόγος διατηρεί το επιστημονικό δικαίωμα, αλλά όχι το φυσικό. Λοιπόν, αγόρασα τη γη, ξεκίνησα την ανασκαφή κανονικά και ταυτόχρονα είχαμε κάνει τα σχέδια για το μουσείο. Δηλαδή, παράλληλα με την ανασκαφή, χτίζαμε το μουσείο. Θα σας πω μια ιστορία: το 1974 συνάντησα τον κ. Peterson, απόφοιτο του Μπέρκλεϊ και διευθυντή της Bank of America, ο οποίος, όταν συνταξιοδοτήθηκε από την τράπεζα, εργάστηκε στα Ηνωμένα Έθνη και πίστεψε πολύ στην ιδέα μου. Του είπα ότι για να χτιστεί το μουσείο χρειαζόταν ένα ποσό, 250.000 δολάρια, και μας το έδωσε. Όταν ξεκίνησα τις εργασίες το 1975, διαπίστωσα ότι το ποσό που χρειαζόμασταν ήταν μεγαλύτερο. Ο αρχιτέκτονας είχε ξεχάσει να μου δώσει την αμοιβή του για το ΙΚΑ – εγώ δεν είχα ιδέα. Είχαμε και το Κυπριακό, οπότε μας ανάγκασαν να φτιάξουμε και ένα καταφύγιο από κάτω με ντουβάρια από μπετόν –άλλα 40.000 δολάρια–, όχι για τα αρχαία, για τους ντόπιους, για να αποφύγουν τους Τούρκους. Αυτομάτως, το κόστος σχεδόν διπλασιάστηκε. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ, το φθινόπωρο του 1975, ήταν έτοιμα ο σκελετός και η σκεπή, αλλά ο χώρος ήταν ακόμα ανοιχτός. Πάω, λοιπόν, στον κ. Peterson και του λέω «δυστυχώς, έγινε αυτό...». Αυτός με κοιτάει καλά-καλά και μου απαντάει: «Είσαι τυχερός που είσαι αρχαιολόγος και όχι επιχειρηματίας!». Ευτυχώς, μου έδωσε το υπόλοιπο ποσό.
To 1984 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες κατασκευής του μουσείου. Ο τότε πρωθυπουργός, ο Ανδρέας Παπανδρέου, ήταν προηγουμένως καθηγητής στο Μπέρκλεϊ, οπότε, μέσα στους χρηματοδότες ήταν ορισμένοι γνωστοί του. Ήρθε κι έκανε τα εγκαίνια, όχι για να μαζέψει ψήφους από τους ντόπιους αλλά για να χαιρετήσει τους παλιούς του φίλους. Δεν λέω, βέβαια, ότι πέταξε τις ψήφους...
Η φιλοσοφία του μουσείου ήταν να γίνει τόσο απλό που να μην κλέβει την προσοχή από τα αρχαία. Επίσης, να ταιριάζει όσο το δυνατόν περισσότερο με τα σπίτια του χωριού. Στο εσωτερικό του ήθελα να φαίνονται τα αρχαία και όχι οι βιτρίνες, που είναι ουδέτερες.
[Μας ξεναγεί στο μουσείο και μας διηγείται όλες τις λεπτομέρειες που καθιστούν τη Νεμέα τόσο σημαντική: τον μύθο του Οφέλτη, το στρώμα καταστροφής του πρώτου Ναού του Διός, τις ανθρωπολογικές μελέτες των οργανικών κατάλοιπων, τα Νέμεα, τη μεταφορά των αγώνων στο Άργος και την επιστροφή τους στη Νεμέα από τον Φίλιππο. Παρατηρώ πως ενίοτε ξεσκονίζει απαλά τις προθήκες με τα χέρια του, σαν να πρόκειται για τα έπιπλα του σπιτιού του, περιποιητικά και τρυφερά. Τον ρωτώ για τα Νέμεα, την αναβίωση των αρχαίων αγώνων, την οποία εμπνεύστηκε και τελεί ευλαβικά τα τελευταία χρόνια.] «Τα επόμενα Νέμεα θα γίνουν το 2016. Η αναβίωση των αγώνων διοργανώνεται τελείως εθελοντικά. Εξαντλούμε πάντοτε όχι μόνο αυτά που έχουμε αλλά και αυτά που δεν έχουμε».
[Προχωρούμε στην αίθουσα με τα προϊστορικά ευρήματα. Με προλαβαίνει πριν τον ρωτήσω οτιδήποτε.] «Εδώ υπάρχουν προϊστορικά ευρήματα όχι μόνο της περιοχής αλλά και από τα περίφημα Αηδόνια. Η ιστορία έχει ως εξής: το 1976 αρχαιοκάπηλοι μπήκανε σε ένα αρχαίο νεκροταφείο. Σύλησαν 17-18 τάφους. Οι τάφοι ήταν σκαμμένοι μέσα στον βράχο και δεν διακρίνονταν. Επί δύο χρόνια αδειάζανε τους τάφους, τους αφήσανε αρχαιολογικά διαταραγμένους, σπάσανε και αφήσανε κτερίσματα που δεν τους ενδιέφεραν – μόνο μία περίπτωση τους ξέφυγε, ένας τάφος που ήταν μέσα σε γούβα και στο σκοτάδι δεν τον πρόσεξαν. Αφού εκλάπησαν όλα, λοιπόν, ήρθε επιτέλους η Αρχαιολογική Υπηρεσία και βρήκε αυτό τον τάφο. Όταν χτίζαμε το μουσείο, ένα δωμάτιο ήταν αχρησιμοποίητο. Γύρω στο 1995, σε μία δημοπρασία στη Νέα Υόρκη κάποιος έδωσε χρυσά αντικείμενα. Όταν αποδείχτηκε ότι πρέπει να ήταν από τα Αηδόνια, το υπουργείο αποφάσισε να χρησιμοποιηθεί αυτή η αίθουσα για τα μυκηναϊκά ευρήματα από τα Αηδόνια».
[Μας δείχνει μία από τις προθήκες και συμπληρώνει:] «Όσα βλέπετε εδώ είναι από τη Νέα Υόρκη. Τα υπόλοιπα είναι από τα Αηδόνια».
Δεν μαθεύτηκε ποιοι ήταν αυτοί που έκαναν τη λαθρανασκαφή;
Ξέρουμε ποιοι είναι! Αν πάμε στη Νέα Νεμέα, θα σου δείξω τα σπίτια τους. Είναι παλάτια! Στενοχωριέμαι κάθε φορά που τα βλέπω.
Όλη, όμως, η περιοχή της Κορινθίας υποφέρει από τους αρχαιοκάπηλους.
Αυτό συμβαίνει διότι το κράτος δεν έχει τη δυνατότητα να διαφυλάσσει τα αρχαία και να εκπαιδεύει τους κατοίκους. Τώρα, βέβαια, είναι καλύτερα τα πράγματα. Όταν πρωτοήρθα στη Νεμέα το 1973, κατέβηκα στο χωριό για να ψωνίσω εργαλεία. Πάω σε ένα μαγαζί και ζητάω 3 κασμάδες, 4 φτυάρια, ένα καρότσι. Με ρωτάει ο ιδιοκτήτης «τι είναι όλα αυτά;». Του απαντάω «είμαι αρχαιολόγος και θα σκάψω στην αρχαία Νεμέα». «Α ναι;» μου λέει. «Θα έρθω να σε βοηθήσω! Είμαι πολύ καλός με την τσάπα τη νύχτα!». Κι όταν του πέταξα «μα, εσύ είσαι αρχαιοκάπηλος!» εκείνος συμφώνησε περήφανα «Ναι! Και από τους καλύτερους!».
[Προχωρούμε προς τον χώρο και τα Λουτρά, όπου μου επισημαίνει ότι το στέγαστρο έγινε επίσης με ιδιωτικές δωρεές.] «Όλα αυτά τα κεραμίδια είναι μεταχειρισμένα» τονίζει. «Η φιλοσοφία μου πάντα ήταν να περάσει το στέγαστρο απαρατήρητο. Όταν το δημοτικό σχολείο του χωριού άλλαξε τη σκεπή του, πήραμε όλα τα κεραμίδια και στεγάσαμε τα Λουτρά».
Τι έχει γίνει με όλη αυτή την ιστορία που έχει προκύψει και απειλεί τον χώρο της Νεμέας με κλείσιμο;
Έγινε δικαστήριο στις 23 Οκτωβρίου και ακόμα περιμένουμε την απόφαση. Αφορά συμβασιούχους σε όλη την Ελλάδα, περίπου 240 παιδιά, επτά από τα οποία είναι από εδώ. Έγιναν τα γνωστά, έκαναν ασφαλιστικά μέτρα στο κράτος. Η σύμβαση έχει λήξει, αλλά προσπαθούν να βρουν τρόπο να μείνουν. Μέχρι τώρα τα έχουν καταφέρει, αλλά βλέπουμε τελικά ότι μάλλον θα φύγουν. Έχουμε μόνο δύο μόνιμους υπαλλήλους και δύο νυχτοφύλακες. Την ημέρα, για να φυλάσσεται ο χώρος, το στάδιο, το μουσείο, θέλουμε τουλάχιστον έξι άτομα συνεχώς για επτά ώρες. Αν φύγουν οι επτά, θα μείνουν δύο για επτά μέρες. Και τι θα γίνει τότε; Αν δεν μπορείς να τον φυλάς, ο χώρος πρέπει να κλείσει. Ενοχλήθηκαν από το υπουργείο που τα είπα όλα αυτά. Μάλιστα, τους είπα ότι δεν έλεγα ψέματα. Ήθελα να με διαβεβαιώσουν γραπτώς ότι δεν θα κλείσουν τη Νεμέα. Απάντησαν ότι δεν γίνεται γραπτώς. Εφόσον βγει αρνητική απόφαση, θα μείνουμε με δύο μόνιμους υπαλλήλους, οι οποίοι δεν αρκούν με καμία δύναμη. Τι θα κάνουμε σε αυτή την περίπτωση; Πριν από έναν περίπου μήνα έγινε μια σύσκεψη με παρόντες τον υπουργό Πολιτισμού, την κ. Μενδώνη, κάποιους βοηθούς του υπουργού, έναν φωτογράφο και από τη δική μας πλευρά ήταν ο δήμαρχος, ο πρώην πρόεδρος του Σωματείου «Οφέλτης», ο κ. Παπαλεξόπουλος, ο νυν πρόεδρος, ο Βασίλης Φουρλής, και ο Χρήστος Δήμας, νεαρός βουλευτής της περιοχής που μας έχει στηρίξει πολύ από την πρώτη στιγμή. Συζητήσαμε και ο δήμαρχος μας ενημέρωσε πως θα μπορούσε να διαθέσει ως τον Μάρτιο στο μουσείο πέντε υπαλλήλους του δήμου. Το υπουργείο είπε ότι μπορεί να χρειαστεί βοήθεια γι' ακόμα περισσότερο καιρό. Ο υπουργός μας ρώτησε εάν μπορούμε να βοηθήσουμε ως σωματείο. Ο Παπαλεξόπουλος και ο Φουρλής δεσμεύτηκαν να προσπαθήσουν να συγκεντρώσουν το ποσό ως «Οφέλτης» για να προχωρήσει το σωματείο σε προσλήψεις. Η κ. Μενδώνη είπε ότι δεν θα χρειαστεί αυτή η βοήθεια για περισσότερους από έξι επιπλέον μήνες. Μετά, λέει, θα μπορέσει να αναλάβει το υπουργείο. Θα το κάνουμε. Είπαν επίσης ότι ακόμα και εθελοντές, φίλους, θα δεχτούν, αν κρίνουμε ότι έχουμε τους κατάλληλους ανθρώπους, αρκεί να περάσουν από έλεγχο του υπουργείου. Μου ζήτησε μια λίστα ανθρώπων για να τους εγκρίνουν η διευθύντρια Αρχαιοτήτων, κ. Βλαζάκη, και ο Έφορος Κορινθίας, ο κύριος Κίσσας – δηλαδή να εγκρίνουν τους εθελοντές. Θα το κάνω, έχω ντόπιους κατά νου που έχουν αφιερώσει μέρος της ζωής τους στην περιοχή. Ελπίζω όμως ότι δεν θα φτάσουμε ως εκεί. Δεν θέλω τέτοιες φασαρίες... Αν είναι ανάγκη όμως... Αλλά μου έκανε εντύπωση πως για πρώτη φορά ένας εκπρόσωπος του κράτους, η κ. Μενδώνη, δέχτηκε το ότι μπορεί η ιδιωτική πρωτοβουλία να βοηθήσει.
[Φτάνουμε στον Ναό του Διός και παρατηρώ τον τρόπο με τον οποίο ο Στέφανος Μίλλερ αγγίζει τους κίονες και κοιτάζει το δάπεδο.] «Οι τρεις κίονες και αυτό το κιονόκρανο στέκονταν εδώ. Ό,τι άλλο βλέπεις είναι μόνο τα τελευταία δέκα χρόνια. Υπάρχει άλλη μία μελέτη για άλλους 5 κίονες, αλλά υπάρχει οικονομικό ζήτημα».
Πόσο στοίχισε και πόσο διήρκεσε αυτή η αναστήλωση;
Δεν μπορώ να σας πω ακριβώς, γιατί από τη στιγμή που συνταξιοδοτήθηκα δεν με θέλουνε κοντά, διότι είμαι λίγο τσιγκούνης, όπως σας έλεγα. Εγώ πιστεύω ότι πετάξανε λεφτά. Ξεκινήσαμε, πάντως, με 250.000 δολάρια για δύο κίονες. Οι επόμενοι 4 ήταν αρχικά στα 190.000 ευρώ, αλλά έφτασαν τα τριπλάσια. Υπάρχει και εδώ, όπως και παντού στη Νεμέα, μια ιστορία. Το 1979, αφού βρήκαμε τη στοά στο στάδιο, ήρθε εδώ ο Νίκος Γυαλούρης, τότε Γενικός Γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού, και μαζί του ήρθε ένας αρχιτέκτονας, ο Γιάννης Τραυλός, με τον οποίο είχαμε μια συμπάθεια από παλιότερα. Όταν τελειώσαμε με την ξενάγηση και τους πήγα πάνω στο στάδιο, με ρώτησε ο Γυαλούρης ξαφνικά εάν σκόπευα να αναστηλώσω τον ναό. Του απάντησα: «Κύριε Γυαλούρη, πρέπει να μαζέψω τα λεφτά να αγοράσω τα χωράφια, έχω ακόμα απαλλοτριώσεις, πρέπει να μαζέψω τους φοιτητές, να πληρώσω τους εργάτες, έχω το μουσείο στη μέση – πού θα βρω τα λεφτά;». Εκείνος μου είπε: «Δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι, αλλά να ξέρεις ότι αν θέλεις να κάνεις αναστήλωση, είμαι μαζί σου!». Ωραίο ήταν αυτό, αλλά για τα οικονομικά ούτε κουβέντα. Γυρίζω, λοιπόν, στην Καλιφόρνια και μετά από μία εβδομάδα χτυπάει το τηλέφωνο. Ήταν ένας Ελληνοαμερικανός γερουσιαστής ονόματι Νίκος Πετρής. Μου λέει «Μόλις γύρισα από την Ελλάδα. Πήγα στη Νεμέα, κάνεις πολύ καλή δουλειά, μπράβο σου, αλλά θέλω να σε ρωτήσω γιατί δεν αναστηλώνεις τον ναό». Η ίδια κουβέντα, με 10 μέρες διαφορά! Του απάντησα το ίδιο πράγμα, ότι το θέμα ήταν τα λεφτά. Με ρώτησε πόσοι Εληνοαμερικανοί με υποστήριζαν οικονομικά. Του απάντησα πως ήταν δύο, αυτός κι ένας άλλος. «Καλά, κατάλαβα» μου λέει. «Εσύ δεν είσαι Έλληνας και δεν ανήκεις στην εκκλησία. Οπότε, θα κάνουμε την αναστήλωση του Ναού του Διός υπόθεση των Ελληνοαμερικανών της Καλιφόρνια. Θα πάμε εμείς οι δύο στις εκκλησίες και στους συλλόγους: εσύ θα μιλήσεις για τον ναό κι εγώ για τα λεφτά. Αλλά πρόσεξε! Μην αναφέρεις ποτέ τον Ναό του Διός! Θα μιλήσεις μόνο για τον ναό!». Και κάπως έτσι ξεκινήσαμε! Κάναμε τη μελέτη πέτρα προς πέτρα και το 1983 κατέθεσα το σχέδιο και την αίτηση για τους 2 κίονες. Συγγνώμη, δεν ξέρω πού ανήκετε πολιτικά, αλλά θα σας μιλήσω ανοιχτά γιατί δεν δίνω σημασία στα πολιτικά, αλλά καμιά φορά πρέπει να δίνεις σημασία στους πολιτικούς. Το 1983 το ΠΑΣΟΚ ήταν στην αρχή του. Εκείνη την εποχή η κυβέρνηση είχε προαναγγείλει ότι θα έδιωχνε όλες τις ξένες αρχαιολογικές σχολές από τη χώρα. Κατά σύμπτωση, το καλοκαίρι του 1982, ως νέος διευθυντής της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, πήγα να γνωρίσω τον τότε Γενικό Γραμματέα του υπουργείου. Μπαίνω μέσα στο γραφείο, του δίνω το χέρι και μου γυρνάει την πλάτη, λέγοντάς μου: «Κύριε Μίλλερ, δεν σας κρύβω ότι ο πρώτος μας στόχος εδώ είναι να σας διώξουμε εσάς τους ξένους από την Ελλάδα. Προς το παρόν, καταλαβαίνουμε ότι σας έχουμε ανάγκη. Αλλά σε 5 χρόνια θα έχετε φύγει». Αυτή ήταν η ατμόσφαιρα στο υπουργείο Πολιτισμού κι αναρωτιόμουν πώς θα κατέθετα το σχέδιο για τη μελέτη της αναστήλωσης ώστε να πάρει έγκριση. Τότε ήρθε και με βρήκε ο φίλος μου ο Άγγελος Δεληβορριάς, νέος τότε διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη. Του είπα ότι είχα πρόβλημα με την άδεια και μου απάντησε «Θα σου πω τι θα κάνουμε. Θα οργανώσουμε μια έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη για το Μουσείο της Νεμέας. Θα γίνει υπό την αιγίδα της Μελίνας, της Μαργαρίτας και του Μαγκάκη. Εφόσον το κάνουμε αυτό, έχουμε επιτυχία με την έκθεση και μας γράψουν οι εφημερίδες, δεν θα τολμήσουν να μας πούνε όχι». Έτσι κι έγινε. Οπότε, στο τέλος του 1983 είχαμε την άδεια και το 1984 ξεκινήσαμε.
Φαντάζομαι, ήταν τιτάνιο έργο.
Βέβαια. Οι παλαιοχριστιανοί είχαν χρησιμοποιήσει ξανά το υλικό των κιόνων και αναγκαστήκαμε να φέρουμε ασβεστόλιθο από το λατομείο. Βρήκαμε έναν χρηματοδότη στην Αμερική ο οποίος είπε πως θα μας έδινε 250.000 δολάρια. Αυτός ήθελε να είναι εδώ όταν θα έφευγε η φλόγα από την Ολυμπία. Ήρθε με τον φίλο του, τον ηθοποιό Bob Hope, και περίμενε να περάσει η φλόγα από μπροστά του. Αλλά τότε ο δήμαρχος της Ολυμπίας δημιούργησε μια αναστάτωση και η φλόγα έφυγε από εκεί με ελικόπτερο. Έτσι, ο συγκεκριμένος χρηματοδότης στενοχωρήθηκε πολύ και ξαφνικά πήγε κι αγόρασε μια ποδοσφαιρική ομάδα στην Αμερική. Μας είχε ήδη δώσει μερικά λεφτά, αλλά όχι όλο το ποσό. Μας έλειπαν σχεδόν 70.000 δολάρια, ενώ ήμασταν έτοιμοι να στήσουμε τις κολόνες... Και σταματήσαμε.
Και πότε ξαναξεκινήσατε;
Το 1998 ο κ. Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος έτυχε να είναι εδώ για την πρώτη αναβίωση των Νεμέων κι ανέπτυξε μια αδυναμία προς τη Νεμέα. Με πήρε, λοιπόν, τηλέφωνο και μου είπε: «Θέλω να κατέβω στη Νεμέα αύριο να μου κάνεις ξενάγηση». Φτάνοντας εδώ, μου πρότεινε να κάνω αναστήλωση του ναού και με ρώτησε πόσο θα στοίχιζε. Του είπα ένα νούμερο, αλλά δεν ήμουν σίγουρος γιατί είχαν περάσει 15 χρόνια. Μου ζήτησε να βρω την αρχιτεκτόνισσα που είχα, τον μηχανικό, τους εργάτες. Η άδειά μου ίσχυε, οπότε στις 25 Ιουλίου του 1999 κάναμε τα εγκαίνια της αναστηλώσεως – ήρθε και ο Στεφανόπουλος. Το 2002 είχαμε ήδη τελειώσει τους δύο πρώτους κίονες. Εγώ, εν τω μεταξύ, κατάλαβα ότι έπρεπε πλέον να πάρω σύνταξη γιατί δεν άντεχα και βρήκα έναν Έλληνα από το Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, πολιτικό μηχανικό, ειδικό στους σεισμούς. Συνεργαστήκαμε για τρία χρόνια.
Στη δεύτερη φάση των αναστηλώσεων δεν υπήρχαν προβλήματα;
Το 2000 ο τότε διευθυντής των αναστηλώσεων στο υπουργείο άρχισε να κάνει φασαρίες. Ο λόγος ήταν απλός: αρνήθηκα να πάρω τον ανιψιό του ως συνεργάτη. Το παιδί ήταν πολύ νέο, δεν ήξερε και δεν μπορούσα να τον πάρω μαζί. Αρχές Ιουνίου του 2000, στη δεύτερη Νεμεάδα, ήρθε ο Πάγκαλος, ως υπουργός Πολιτισμού, μαζί με διάφορους άλλους, λέγανε πως τους άρεσε, κι ήρθε κι εκείνος ο διευθυντής να μας κατηγορήσει για την κακή δουλειά, επίτηδες μπροστά στον υπουργό. Και η κ. Σπαθάρη, τότε Έφορος Αρχαιοτήτων στο Ναύπλιο, του έλεγε «Σταμάτα, είναι σε εξέλιξη, δεν μπορείς να κρίνεις τη δουλειά αυτή. Όταν χτίζεις το σπίτι σου είναι ορισμένα σημεία που είναι άσχημα. Περίμενε να τελειώσει και τότε να κρίνεις».
Με τις τοπικές εφορείες ήταν καλύτερα τα πράγματα;
Εξαρτάται πάντοτε από τον έφορο. Με την κ. Σπαθάρη προχωρήσαμε καλά και κάναμε καλή δουλειά. Με άλλους, καλύτερα να μην πω...
Θα είναι, πάντως, απίστευτο αν μείνει κλειστός αυτός ο χώρος.
Πράγματι. Το φοβάμαι τόσο πολύ... Την άνοιξη του 2012, εφόσον δεν ήθελαν να πληρώσουν υπερωρίες στους έκτακτους, τα Σαββατοκύριακα ήταν κλειστά. Μια μέρα έτυχε να είμαι εδώ και είδα περίπου 900 επισκέπτες που δεν μπορούσαν να μπουν μέσα. Φαντάσου ότι για δυόμισι μήνες κάθε Σαββατοκύριακo ήταν κλειστά. Πρέπει να ήταν περίπου 10.000 που δεν μπόρεσαν να μπούνε. Η δυσφήμιση για την Ελλάδα είναι τεράστια.
Οι Μυκήνες μένουν ανοιχτές;
Ναι, γιατί έχουν μόνιμους. Εδώ, κάθε φορά που κάποιος μόνιμος παίρνει σύνταξη, δεν έρχεται καινούργιος. Το υπουργείο δεν καταλαβαίνει. Εάν ο χώρος μείνει ανοιχτός δύο μέρες το Σαββατοκύριακο, έρθουν 500 άτομα και κόψουν εισιτήριο για 4 ευρώ ο καθένας, τότε βγαίνουν 2.000 ευρώ. Δεν καλύπτουν τις υπερωρίες;
Πάντως, ο χώρος είναι πάρα πολύ περιποιημένος και καθαρός...
Αυτό δεν οφείλεται πια σε μένα αλλά στα παιδιά εδώ. Το αισθάνονται δικό τους, σαν στο σπίτι τους, δεν θέλουνε να δείξουνε στον ξένο σκουπίδια. Τον φροντίζουν όλο και καλύτερα.
Θα περίμενε κανείς ότι με την ιδιωτική πρωτοβουλία κάποιοι μισθοί θα μπορούσαν να καλυφθούν.
Ακριβώς. Καταρχάς, αν μια ιδιωτική εταιρεία ήθελε, για παράδειγμα, να πάει στα Αηδόνια, θα έπρεπε να έχει μόνιμες θέσεις για 3-4 αρχαιολόγους – υπάρχουν πάρα πολλά καλά και μορφωμένα παιδιά στην Ελλάδα τώρα που δεν μπορούν να βρούνε δουλειά. Δεύτερον, θα έπρεπε να έχουν αρκετούς ντόπιους εργάτες. Το ευχάριστο με τα Αηδόνια είναι ότι οι ντόπιοι συνειδητοποιούν πως εάν δεν είχανε χαθεί από το μέρος τους τόσα ευρήματα –και έχουν φύγει πολλά–, θα είχανε ένα ακόμα μουσείο, πιθανώς ένα ξενοδοχείο στο χωριό. Καταλάβανε πια ότι οι αρχαιοκάπηλοι κλέψανε από αυτούς τους ίδιους. Όχι από το κράτος, από τον τόπο.
[Καθοδόν προς το Στάδιο, μου περιγράφει τη ζωή στη Νεμέα. Μου λέει ότι του αρέσει, διότι του θυμίζει το μέρος όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, ένα χωριό στην Αμερική, μαζί με τον παππού και τη γιαγιά του. Μου μιλάει για τον παππού του, που κάθε βράδυ πήγαινε στο παντοπωλείο του χωριού και μαζί με όλους τους ηλικιωμένους βρίζανε τον Τρούμαν. Τώρα, λέει, πάει στο καφενείο της Νεμέας και είναι το ίδιο.
Στον χώρο του σταδίου ο Μίλλερ μας ξεναγεί στο αρχαίο αποδυτήριο, όπου ακόμα και σήμερα, στην αναβίωση των αγώνων, ετοιμάζονται οι αθλητές. Με παιδικό ενθουσιασμό μας δείχνει τη θολωτή είσοδο του σταδίου, το πρώτο δείγμα τέτοιας κατασκευής στην Ελλάδα.] «Το 1977 ο Ανδρόνικος βρήκε τον θολωτό τάφο του Φιλίππου, με σίγουρη χρονολόγηση τον 4ο π.Χ. αιώνα. Μετά από έξι μήνες βρήκαμε εμείς τη θολωτή αυτή είσοδο, με σχεδόν ίδια χρονολόγηση. Αυτό όμως δεν είναι τάφος αλλά διάδρομος. Τεράστια έκπληξη!». [Μας αφηγείται τις προκλήσεις που κρύβουν η συντήρηση και η αναστήλωση μιας τέτοιας κατασκευής, τόσο σημαντικής για τη μύηση, τη «μεταμόρφωση», όπως μας λέει, ενός απλού ανθρώπου σε αρχαίο Έλληνα αθλητή.
Μας προσπερνάει ένα μεγάλο γκρουπ τουριστών με πολλά, κατενθουσιασμένα παιδάκια. Ο Μίλλερ τα κοιτάζει χαμογελαστός, ενώ μας δείχνει τις επιγραφές της θολωτής εισόδου. Το στάδιο σου κόβει την ανάσα. Ο φωτογράφος δεν ξέρει πού να πρωτοστρέψει τον φακό του και ο Μίλλερ μας παρατηρεί αμίλητος. Όταν αρχίζει να μιλάει, μας περιγράφει τις προετοιμασίες του χώρου για την αναβίωση των αγώνων, το βρέξιμο του χώματος για τους ξυπόλυτους δρομείς αλλά και την τιτάνια ανασκαφή πριν από την αποκάλυψή του.]
«Η περιοχή ήταν στην ουσία ένας λόφος με ελάχιστες ενδείξεις για το πού βρισκόταν το στάδιο. Το 1974 σκάβαμε για 12 εβδομάδες σε μία τομή 10x20 και δεν βρίσκαμε τίποτα, ούτε νομίσματα, ούτε όστρακα, κανένα ανθρώπινο ίχνος. Αρχίσανε τα σχόλια στο χωριό, "ο έξυπνος ο Αμερικανός βρήκε μια γούβα". Είχαμε φτάσει 6 μέτρα και κάτι, δεν είχαμε βρει τίποτα και είχε έρθει ο καιρός να σταματήσουμε γιατί θέλαμε μία εβδομάδα για να κάνουμε καταγραφές. Η κοπέλα που είχε μείνει εδώ δεν είχε να καταγράψει τίποτα, οπότε σκέφτηκα να αφήσω αυτό το συνεργείο, 20 άτομα, να μείνει μία ακόμα εβδομάδα, γιατί δεν ήθελα να γυρίσω στο Μπέρκλεϊ, να δείξω μία τρύπα και να τους πω "Ευχαριστώ για τα λεφτά. Μου δίνετε κι άλλα;". Οπότε, εκείνη την τελευταία εβδομάδα αρχίσαμε να βρίσκουμε νομίσματα και κομμάτια από αγγεία. Ένα πρωί, 7 παρά –τελευταία μέρα ήτανε–, άρχισε να έρχεται στο φως ένα κομμάτι του υδραγωγείου και καταλάβαμε ότι είχαμε βρει το επίπεδο του εδάφους. Αν είχαμε σκάψει αλλού, δεν θα το είχαμε καταλάβει. Το μεσημέρι είχαμε βρει την αφετηρία, γιορτάσαμε, γλεντήσαμε, λέγαμε πόσο τυχεροί ήμασταν. Ήταν 19 Ιουλίου του 1974, μία ημέρα πριν από την εισβολή στην Κύπρο. Την άλλη μέρα οι εργάτες επιστρατεύτηκαν. Στο χωριό έλεγαν "ο Αμερικανός πρέπει να είχε μέσο. Δεν άφησε τους Τούρκους να μπουν στην Κύπρο πριν βρει το στάδιο!"».
«Αχ... άνθρωποι, άνθρωποι, άνθρωποι...» μονολογεί ο Μίλλερ, ενώ μαζεύει με τα χέρια του πλαστικές σακούλες, μπουκάλια και γόπες που άφησαν ενθύμιο κάποιοι τουρίστες. «Αυτό δεν μου αρέσει καθόλου. Σαράντα χρόνια δουλεύω εδώ και δεν θέλω να βλέπω στο σπίτι μου σκουπίδια».
Τον χώρο ποιος τον καθαρίζει;
Εδώ υπάρχει ένα θέμα. Για αρκετά χρόνια από τότε που πήρα σύνταξη, το 2005, δεν καθάριζε κανένας. Όταν ήρθε η ώρα για την αναβίωση του 2012 κι έγινα πια πρόεδρος του Συλλόγου για την Αναβίωση, ζήτησα άδεια από την Εφορεία Κορινθίας να μπούμε μέσα να καθαρίσουμε. Προτείναμε στον έφορο να μπούμε ως σύλλογος, να αναλάβουμε όλα τα έξοδα, αφού εγώ ήμουν αυτός που αγόρασε τα κτήματα, τα παρέδωσε, τα έσκαψε, έκανε τη διαμόρφωση και τη συντήρηση επί είκοσι και βάλε χρόνια. Μου αρνήθηκε, γιατί δεν δεχόταν εθελοντές. «Μα», του λέω, «έχουμε κρίση στην Ελλάδα. Έχετε λεφτά να στείλετε υπαλλήλους της εφορείας;». Μου απάντησε πως δεν είχε τα μέσα. Ποιος; Αυτός που έχει αυτοκίνητο του κράτους και οδηγό!
Όταν εκείνο το φθινόπωρο του ζήτησα να μας αφήσει να καθαρίσουμε την αποχέτευση του χώρου που είχε γεμίσει λόγω βροχοπτώσεων, μας είπε να κάνουμε αίτηση. Μας απάντησε σε τρεις σελίδες ότι μας έδινε την άδεια για την αποχέτευση αλλά όχι για καθαρισμό και κλάδεμα. Λίγο πριν από τους αγώνες φώναξα τον δήμαρχο Νεμέας, του είπα ότι περιμέναμε κόσμο από κάθε γωνιά του πλανήτη κι έτσι εκείνος πληροφόρησε τον έφορο ότι ο δήμος θα αναλάμβανε τη συντήρηση, που είναι κρατικός. Ο έφορος έδωσε άδεια, αλλά δυστυχώς ο δήμος μπορούσε να διαθέσει τρεις εργάτες για μία μόνο εβδομάδα. Και του διέθεσα εργάτες από τον σύλλογο. Είναι αστείο, φορέσαμε μπλούζες του Δήμου Νεμέας και κάναμε τη δουλειά. Ξαφνικά γίναμε κρατικοί και αποδεκτοί. Ο έφορος, πάντως, δεν με θέλει στην περιοχή.
Δεν αισθάνεστε αδικημένος;
Ναι, αλλά και θυμωμένος.
Η Αμερικανική Σχολή πόσο στηρίζει τώρα τη Νεμέα;
Ηθικά πολύ. Οικονομικά καθόλου. Έχω την εντύπωση ορισμένες φορές ότι η Αμερικανική Σχολή θα ήταν ευχαριστημένη εάν ο Μίλλερ εξαφανιζόταν. Γιατί κάνω φασαρίες. Η Σχολή θέλει ησυχία, και αυτό εν μέρει το καταλαβαίνω.
[Τον ρωτάω μήπως δεν θέλει να γράψω κάτι απ' όλα αυτά. Με κοιτάζει παραξενεμένος:] «Ένας σοφός έλεγε ότι τίποτα δεν μένει κρυφό. Ό,τι δεν μαθευτεί σήμερα, θα μαθευτεί σίγουρα αύριο».
[Ξεκινάμε για το γραφείο του Συλλόγου για την Αναβίωση των Νεμέων.]
Δύσκολα πράγματα είναι όλα αυτά που μου λέτε...
Θέλω, όταν τελειώσει η ζωή μου, να έχω κάνει κάτι. Αυτό που θέλω να κάνω δεν είναι ένα απλό μουσείο. Θέλω να γίνονται μαθήματα μέσα σε αυτό. Να έρχεται ο κόσμος, να περνάει από τη στοά, να φτάνει στο στάδιο, να καταλαβαίνει.
Σταματά για λίγο συγκινημένος και συνεχίζει:
Αν είναι να κλείσει η Νεμέα και να μείνει άδεια, καλύτερα να μην τα έκανα όλα αυτά.
Και η συμβολή σας στην έρευνα; Γιατί τη μειώνετε; Δεν έχετε προσφέρει μόνο στον επισκέπτη αλλά και στον ερευνητή.
Το ελπίζω. Αισθάνομαι, όμως, σαν να μην έχω προσφέρει απολύτως τίποτα, όταν βλέπω τον χώρο κλειστό.
[Στα γραφεία του συλλόγου μας δείχνει φωτογραφίες γελαστών ιδρωμένων αθλητών απ' όλες τις γωνιές της Γης. Μου τονίζει ότι ο σκοπός είναι οι αγώνες να είναι όσο το δυνατόν πιο αυθεντικοί, να έρχονται όσοι θέλουν να τρέξουν και να αισθάνονται, έστω για πέντε λεπτά, αρχαίοι Έλληνες. Άνθρωποι από περισσότερες από 120 χώρες έχουν συμμετάσχει στην Αναβίωση των Νεμέων.
Τον ρωτάω για τους «Θησαυρούς της Ελλάδας», την πρόταση για τη μερική και υπό όρους ιδιωτική εκμετάλλευση και ανάδειξη περιφερειακών αρχαιολογικών χώρων.] «Την υπέβαλα τον περασμένο Οκτώβριο. Σχεδίασα την πρόταση και την έστειλα σε είκοσι Έλληνες συναδέλφους, παλιούς φίλους, γνωστούς. Σε γενικές γραμμές, όσοι είναι πια εκτός υπηρεσίας συμφώνησαν απόλυτα. Μου έλεγαν "μπράβο, προχώρα!". Αυτοί που είναι ακόμα στην υπηρεσία ήταν διστακτικοί. Ένας από τους λόγους που έκανα την πρόταση είναι και οι μαζικές συνταξιοδοτήσεις που έκανε το υπουργείο το 2010. Ορισμένους από αυτούς τους συναδέλφους κακώς τους έπαψαν. Είναι νέοι και ικανοί».
Ποιους συναδέλφους θυμάστε να σας βοήθησαν στην πορεία σας στη Νεμέα;
Θα σας πω. Όταν πρωτοξεκίνησα στη Νεμέα το 1974 και αγόρασα τα χωράφια, ο προϊστάμενος της τότε Εφορείας Αργολιδοκορινθίας λεγόταν Χαράλαμπος Κριτζάς. Ήταν αρμόδιος να υπογράψει για τις αγοραπωλησίες εκ μέρους του κράτους. Με βοήθησε πολύ, σε περιπτώσεις που ο πωλητής δίσταζε να δώσει τη γη του.
Η Μελίνα;
Η Μελίνα ναι, αλλά με τον τρόπο της! Ήταν πάντα καλά προετοιμασμένη και προσπαθούσε να διασφαλίσει μεγαλύτερα ποσά για τον πολιτισμό, για τους χώρους. Το καλοκαίρι του 1982 έγινα διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής. Η Μελίνα τότε κάλεσε στο σπίτι της στην οδό Αναγνωστοπούλου όλους τους Διευθυντές των ξένων σχολών. Μπαίνοντας μέσα, βλέπω τον Γενικό Γραμματέα του υπουργείου, που μου είχε γυρίσει την πλάτη λίγες μέρες πριν. Έρχεται, λοιπόν, γελαστός προς το μέρος μου και μου λέει φωναχτά «Κύριε Μίλλερ! Πώς μας βρίσκετε; Είμαστε καλύτεροι ή χειρότεροι από τους προηγούμενους;». Απάντησα «Είστε διαφορετικοί». Και από εκείνη τη στιγμή ανέπτυξα μια φιλία με τον Ζιλ Ντασέν, τον άντρα της Μελίνας. Έσκασε στα γέλια και κρυβόταν μην τον δει ο Γενικός! Άρχισε, λοιπόν, η Μελίνα να μας λέει τα γνωστά, ότι η κάθε ξένη σχολή είχε δικαίωμα ετησίως για τρεις και μόνο τρεις ανασκαφές. Διακόπτω τότε εγώ κι επισημαίνω πως η Αμερικανική Σχολή έχει δικαίωμα τριών ανασκαφών συν την Αρχαία Αγορά, κατ' εξαίρεση, που δόθηκε από το ελληνικό κράτος. Σηκώνεται τότε ο Γενικός Γραμματέας και λέει μπροστά σε όλους «Εσείς οι Αμερικανοί είστε φασίστες! Είστε φασίστες! Αν δεν υπήρχε ο Μεταξάς, δεν θα ήσασταν τίποτα εδώ!». Και όταν ηρέμησε λίγο, του απάντησα «Συγγνώμη κύριε Γενικέ, αλλά ο νόμος για την Αρχαία Αγορά έγινε από τον Βενιζέλο. Εάν ο Βενιζέλος ήταν φασίστας, τότε είμαι κι εγώ». Και τότε έσκασε και η Μελίνα στα γέλια. Στη βάση της, η συνεργασία μου με τη Μελίνα ήταν μια καλή συνεργασία.
[Παρατηρώ ότι είναι ευσυγκίνητος και δεν θέλω να τον κουράσω άλλο. Κλείνω το μαγνητόφωνο και προχωρούμε προς μια μικρή ταβέρνα του χωριού. Ο ιδιοκτήτης, παλιός φύλακας του μουσείου, μας υποδέχεται θερμά. Μας κερνάει το καλύτερο φετινό του κρασί και, λίγο πριν τελειώσουμε, άθελά μου μονολογώ.]
Όλη σας η πορεία στην Ελλάδα είναι μια δυσκολία με το κράτος.
Ναι, αλλά κερδίζω. Ο επιμένων πάντα νικά. Αυτό μου το έμαθε ο πατέρας μου...
σχόλια