Σήμερα συμπληρώνονται 48 χρόνια από τις 11 Σεπτεμβρίου 1973, όταν, στην Χιλή, ο στρατηγός Augusto Pinochet ανέτρεψε, βίαια και αιματηρά, την σοσιαλιστική κυβέρνηση του Salvador Allende.
Οι Χιλιανοί τιμούν πάντα με εκδηλώσεις και διαδηλώσεις μνήμης την επέτειο, η οποία (επέτειος) συνοδεύεται συχνά από επεισόδια και συλλήψεις… κατά τα γνωστά και αναμενόμενα.
Αφορμής δοθείσης κατεβάσαμε από την δισκοθήκη μας δύο άλμπουμ του τραγουδοποιού Victor Jara, που δολοφονήθηκε από την χιλιανή χούντα την 16η Σεπτεμβρίου 1973, προκειμένου να ξανακούσουμε κάποια τραγούδια του, που πάντα θα μας κάνουν να ανατριχιάζουμε και γιατί όχι να δακρύζουμε, ενώ ξεφυλλίσαμε και διάφορα βιβλία – κάποια από τα πολλά, τέλος πάντων, που έχουν εκδοθεί στη χώρα μας, με θέμα τα γεγονότα της εποχής.
Να μερικοί τίτλοι: «Ο Δρόμος της Χιλής» [Μνήμη, 1971] του Ρεζί Ντεμπρέ, που περιέχει 70 σελίδες(!) συνέντευξη με τον Salvador Allende, «Η Χιλή του Αλλιέντε / Ένας “νέος δρόμος” προς τον σοσιαλισμό» [Εκδόσεις Ράππα, 1972] του Ε. Ρόμπλες και «Χιλή, Η ταξική αναμέτρηση» [Βέργος, 1974], μια εξαιρετική συλλογική έκδοση, με την παράθεση όλων εκείνων των μεταλλαγών, που είχαν οδηγήσει στην ανατροπή τής κυβέρνησης Allende, σε ωραία μετάφραση από τον Φώντα Κονδύλη.
Τα δραματικά γεγονότα στη Χιλή, τον Σεπτέμβριο του 1973 έγιναν αμέσως γνωστά στην Ελλάδα. Η λεγόμενη «φιλελευθεροποίηση» της δικτατορίας, η οποία θα άγγιζε τα όριά της με την απόπειρα τής κυβέρνησης Μαρκεζίνη, που ήταν επί θύραις, έδινε την άνεση σε κάποιον δημοσιογράφο να γράφει για την «χούντα του Πινοσέτ» χωρίς να διώκεται, αρκεί να μην έγραφε βεβαίως για την «χούντα του Παπαδόπουλου».
Το βασικό άλμπουμ του Victor Jara που διαθέτουμε είναι η βρετανική συλλογή “Manifiesto, Chile September 1973”, σε ετικέτα XTRA από το 1974. H XTRA ήταν ένα παράλληλο label της εταιρείας Transatlantic, στο οποίο αποτυπωνόταν πολύ blues και folk. Σ’ αυτό το «είδος» τού international folk εντασσόταν, φυσικά, και ο Victor Jara.
Το εν λόγω άλμπουμ δεν περιλαμβάνει απλώς τα ωραιότερα τραγούδια του Victor Jara, όπως τα “Te recuerdo Amanda” (που έχουν πει η Joan Baez, ο Robert Wyatt κ.ά.), “Canto libre”, “La plegaria a un labrador” (το έχει πει και η Μαρία Φαραντούρη), “El derecho de vivir en paz” και “Manifiesto”, αλλά κι ένα 4σέλιδο ένθετο με τους στίχους στην ισπανική και την αγγλική, τη μετάφραση των οποίων είχαν επιμεληθεί η Joan Jara (σύζυγος του Victor Jara) και ο άγγλος ποιητής Adrian Mitchell (1932-2008).
Μάλιστα οι αγγλικοί στίχοι απαγγέλλονται, στις ηχογραφήσεις, από την ίδια την Joan Jara, πλην του “Estadio Chile” τους στίχους του οποίου απαγγέλλει ο Adrian Mitchell. Πρόκειται για το τελευταίο ποίημα που έγραψε ο Victor Jara, ενώ εκρατείτο στο Estadio Chile λίγο πριν φονευθεί.
Παραθέτουμε μια απόδοση του περίφημου “El derecho de vivir en paz”, το οποίο περιλαμβανόταν αρχικώς στο LP του Victor Jara με τον ίδιο τίτλο, που είχε κυκλοφορήσει στη Χιλή το 1971.
Το δικαίωμα να ζεις ειρηνικά
«Το δικαίωμα να ζεις / Ποιητή Χο Τσι Μιν / Το χτύπημα στο Βιετνάμ / Είναι για όλους εμάς / Κανένα όπλο δεν θα σβήσει / Το αυλάκι στο ριζοχώραφό σου / Το δικαίωμα να ζεις ειρηνικά
Η Ινδοκίνα είναι το μέρος / Στην άλλη μεριά της θάλασσας / Εκεί όπου ανατινάζουν το λουλούδι / Με γενοκτονίες και ναπάλμ / Το φεγγάρι είναι μια έκρηξη / Που ενώνει κάθε κραυγή / Το δικαίωμα ειρηνικά να ζεις
Το τραγούδι μας θείε Χο / Είναι η φωτιά της αγνής αγάπης / Είναι το περιστέρι στον περιστερώνα / Ο καρπός από το δέντρο / Αυτό είναι το παγκόσμιο τραγούδι / Μια αλυσίδα που θα φέρει τη νίκη / Το δικαίωμα να ζούμε εν ειρήνη».
Πολιτική
Τα δραματικά γεγονότα στη Χιλή, τον Σεπτέμβριο του 1973 έγιναν αμέσως γνωστά στην Ελλάδα. Η λεγόμενη «φιλελευθεροποίηση» της δικτατορίας, η οποία θα άγγιζε τα όριά της με την απόπειρα τής κυβέρνησης Μαρκεζίνη, που ήταν επί θύραις (8 Οκτωβρίου-25 Νοεμβρίου 1973), έδινε την άνεση σε κάποιον δημοσιογράφο να γράφει για την «χούντα του Πινοσέτ» χωρίς να διώκεται, αρκεί να μην έγραφε βεβαίως για την «χούντα του Παπαδόπουλου». Όπως σημειώνει και ο Κωστής Κορνέτης στο βιβλίο του «Τα Παιδιά της Δικτατορίας» [Πόλις, 2015]:
«Εν τω μεταξύ, οι φοιτητές αντιμετώπιζαν επιφυλακτικά το πείραμα της φιλελευθεροποίησης, με βάση δύο άλλα μοντέλα που τους ενέπνεαν. Την πολιτική αναταραχή στην Ταϋλάνδη και το συγκλονιστικό γεγονός του πραξικοπήματος του Πινοσέτ στη Χιλή το Σεπτέμβριο του 1973. Το τελευταίο μάλιστα προκάλεσε διαδήλωση στα τέλη του ίδιου μήνα στην Αθήνα. Εξάλλου και ο Ρήγας είχε περάσει ένα ψήφισμα για την Χιλή, συνδέοντάς την ευθέως με την ελληνική περίπτωση ως τμήμα του ίδιου αμερικανικού σχεδίου. Ενώ η στροφή της Χιλής προς το αυταρχικό καθεστώς ενίσχυε τη δυσπιστία που έτρεφαν οι αριστεροί των δυτικών χωρών, όσον αφορά τη δυνατότητα ενός δημοκρατικού κράτους να προβεί σε μεταρρυθμίσεις σοσιαλιστικού τύπου χωρίς να του επιβληθεί πραξικόπημα, στην Ελλάδα το ίδιο γεγονός θεωρήθηκε απόδειξη ότι τα αμερικάνικα συμφέροντα εφαρμόζονταν εξίσου ανελέητα σε ολόκληρο τον κόσμο και πάντοτε σε βάρος των δημοκρατικών δικαιωμάτων των λαών».
Συνθήματα του τύπου «Αλλιέντε, Αλλιέντε», «Ο Αλλιέντε ζη» και τα ανάλογα λέγονταν και γράφονταν τους αμέσως επόμενους μήνες είτε σε διαδηλώσεις, είτε στο Πολυτεχνείο.
Τα αιματηρά γεγονότα στην Χιλή δεν θα μπορούσε να μην μπουν στην ατζέντα των ελλήνων πολιτικών της Αριστεράς – βασικά εκείνων που ήταν στο εξωτερικό και μπορούσε να εκφραστούν με μιαν άνεση.
Στις 25 Ιανουαρίου 1974 ο Ανδρέας Παπανδρέου (αρχηγός του ΠΑΚ) εκφωνεί λόγο στο συνέδριο της JUSOS (Σοσιαλιστική Νεολαία Δυτικής Γερμανίας), στο Μόναχο. Λέει κάπου (από το repository.costas-simitis.gr):
«Ο αγώνας μας βέβαια ξεπερνά τα εθνικά πλαίσια. Αποτελεί μυωπία πρώτου μεγέθους να πιστεύει κανείς πώς οι εξελίξεις στην Ελλάδα ή στην Χιλή μπορούν να ερμηνευθούν αποκλειστικά σε ελληνικά ή σε χιλιανά πλαίσια. Η βάναυση και αιματηρή ανατροπή τού Άγιέντε στην Χιλή από την χούντα του Πινοσέτ και η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα εκφράζουν, όπως και στο Βιετνάμ, το Λάος, την Καμπότζη, το Κονγκό –και τόσες άλλες περιπτώσεις– την βίαιη πορεία του σύγχρονου ιμπεριαλισμού, πού ξεπηδά απ’ την Αμερικανική μητρόπολη του παγκόσμιου καπιταλισμού. Γι’ αυτό ο αγώνας μας, για να είναι τελεσφόρος, πρέπει αναγκαστικά να διεξαχθεί σε παγκόσμια πλαίσια. Έτσι, η διεθνής αλληλεγγύη των απελευθερωτικών, σοσιαλιστικών κινημάτων και πολιτικών δυνάμεων αποτελεί όρο απαραίτητο, σήμερα για την επιβίωση, αύριο για τη νίκη».
Τα γεγονότα της Χιλής είχαν απασχολήσει έντονα κάθε χώρα του κόσμου στη δεκαετία του ’70, την εποχή της ανάδειξης των σοσιαλδημοκρατικών ιδεών, αλλά και στην δεκαετία του ’80 (και πιο μετά) ως το εργαστήριο τού πιο απάνθρωπου νεοφιλελευθερισμού που εφαρμόστηκε ποτέ σε μια χώρα, σε μια λατινοαμερικανική χώρα εν προκειμένω, που είχε βρεθεί υπό την μπότα του στρατοκράτη Augusto Pinochet και τις απάνθρωπες κοινωνικο-οικονομικές πολιτικές των Chicago Boys, του Milton Friedman.
Στο βιβλίο των Paul Sweezy και Harry Magdoff «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Χιλή» [Εκδόσεις Καρανάση, 1975] που αποτελείται από άρθρα όχι μόνο των ιδίων, αλλά και των κοινωνιολόγων Betty & James Petras, του οικονομολόγου Andrew Zimbalist, της συγγραφέως και πανεπιστημιακού Barbara Stallings, και ανταποκριτών ΜΜΕ, υπάρχει ένας πρόλογος, τον οποίον και αντιγράφουμε:
«Στους μήνες και στα χρόνια που έρχονται πολλά θα γραφούν για όσα έγιναν στη Χιλή από το Νοέμβρη του 1970 έως τον Σεπτέμβρη του 1973, δηλαδή από την έναρξη της προεδρίας του υποψηφίου της Λαϊκής Ενώσεως Σαλβαδόρ Αλλιέντε, μέχρι το πραξικόπημα που τον ανέτρεψε.
Η εμπειρία αυτών των χρόνων είναι και θα εξακολουθήσει να είναι τεράστιας πρακτικής και θεωρητικής σημασίας για τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κινήματα του κόσμου και είναι βέβαιο πως θα ερευνηθεί και θα συζητηθεί με πάθος.
Για τούτο το λόγο το βιβλίο αυτό δεν ισχυρίζεται ότι αποτελεί την τελευταία λέξη για οποιοδήποτε θέμα σχετικά με τα χρόνια του Αλλιέντε. Πιστεύουμε ωστόσο ότι είναι ένα ξεκίνημα για όποιον θέλει να καταλάβει το βαθύτερο περιεχόμενο εκείνης της συναρπαστικής και μαζί τραγικής περιόδου.
Πέρα απ’ αυτό, όλοι ενδιαφέρονταν έντονα για τις επιπτώσεις πάνω στα επαναστατικά κινήματα άλλων χωρών του κόσμου. Το αποτέλεσμα, μίγμα γνώσης, δημοσιογραφικής δουλειάς και πολιτικής ερμηνείας μοιάζει να μπορεί να κρατήσει θαυμάσια την προσοχή του αναγνώστη και να δώσει ανάγλυφες τις τάσεις, συγκρούσεις και αντιφάσεις εκείνης της εποχής.
Όλα τα κομμάτια, εκτός ενός, δημοσιεύτηκαν αρχικά στο περιοδικό Monthly Review, στις ημερομηνίες που αναφέρονται. Η μόνη εξαίρεση, το κείμενο “Ψήφοι που έγιναν σφαίρες” των Betty και James Petras, που δημοσιεύτηκε στο Ramparts, τον Νοέμβριο του ’73.
Νέα Υόρκη, 15 Ιανουαρίου 1974. Paul Sweezy, Harry Magdoff»
Ο Paul Sweezy (1910-2004) διακεκριμένος μαρξιστής οικονομολόγος, το «εκλεκτότερο δείγμα που παρήγαγε ποτέ το Harvard», «πνευματικός ηγέτης του αμερικανικού ριζοσπαστισμού και ευγενική μορφή του διεθνούς αριστερού κινήματος» κατά τον αείμνηστο καθηγητή Κώστα Βεργόπουλο (βλ. «Ο Κόσμος του Επενδυτή», 28 Μαρ. 2004, στο άρθρο «Η παρακαταθήκη του Σουίζι»), υπήρξε ιδρυτής του “Monthly Review”, το 1949, μαζί με τον σοσιαλιστή συγγραφέα Leo Huberman (1903-1968) –αργότερα την εκδοτική δυάδα θα πλαισίωνε και ο κοινωνικός σχολιαστής Harry Magdoff (1913-2006)– ένα περιοδικό που αποτελεί το μακροβιότερο σοσιαλιστικό έντυπο στις ΗΠΑ, αφού συνεχίζει να υφίσταται έως και σήμερα.
Εκείνο που, ίσως, δεν είναι πολύ γνωστό είναι πως το “Monthly Review”, ως «Μηνιαία Επιθεώρηση», κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα το 1975 με την έμπρακτη στήριξη του Πα.Σο.Κ.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου που, λογικώς, γνωριζόταν με τον Paul Sweezy από το Harvard της δεκαετίας του ’40, ήταν συνεργάτης του “Monthly Review”, έχοντας επηρεαστεί στην διαμόρφωση των δικών του ιδεών (θεωρία της «μητρόπολης-περιφέρειας», «τρίτος δρόμος» κ.λπ.) απ’ όλη αυτή την ομάδα διανοουμένων.
Μάλιστα, οι Paul Sweezy και Harry Magdoff ήταν καλεσμένοι του Ανδρέα Παπανδρέου στην Ελλάδα, την περίοδο πριν από τις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974 και πιθανώς τότε να έπεσε η ιδέα για την ελληνική έκδοση του “Monthly Review”.
Οι απόψεις των Paul Sweezy και Ανδρέα Παπανδρέου για το θέμα της Χιλής μπορεί να ταυτίζονταν και να αποτελούσαν «κοινό τόπο» στο διεθνές σοσιαλιστικό στρατόπεδο (Willy Brandt, Olof Palme κ.ά.), όμως υπήρχαν και άλλες απόψεις στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, που έβλεπαν στην διακυβέρνηση Allende ένα αναπόφευκτο τέλος.
Είναι χαρακτηριστικό το άρθρο του Carlos Rossi «Μάχη για την παραγωγή ή μάχη για την εξουσία;» στο τροτσκιστικό περιοδικό «Πολιτική Επιθεώρηση» (τεύχος #1, Φλεβάρης-Μάρτης 1973), στο οποίο γίνεται σαφώς λόγος για ένα σοσιαλιστικό πείραμα, στη Χιλή, που αργά ή γρήγορα θα οδηγείτο σε αποτυχία (όπως και συνέβη), εξαιτίας της αδυναμίας της κυβέρνησης Allende να απειλήσει τις βάσεις τού οικονομικού συστήματος, με το παράλληλο σαμποτάρισμα, κάθε μικρής ή μεγαλύτερης προσπάθειας για αλλαγή, από την αστική τάξη.
Στις 21 Σεπτεμβρίου 1973 κυκλοφορεί το #1015 τεύχος του περιοδικού «Ο Ταχυδρόμος». Στο εξώφυλλο ο Μίκης Θεοδωράκης (με υπότιτλο «Θα επιστρέψω κι ας με πιάσουν») και στις εσωτερικές σελίδες μερικά πολύ ενδιαφέροντα άρθρα (κάποια μεταφρασμένα από ξένα περιοδικά) για τα γεγονότα στην Χιλή. Ο τίτλος τού κεντρικού άρθρου ήταν «Αλλέντε: Ο ήρωας έπεσε, ο μάρτυρας συνεχίζει», με τον εξέχοντα αντιαμερικανικό υπότιτλο «Θυελλώδης κατακραυγή κατά της CIA» να ακλουθεί! Διαβάζουμε σε κάποιο σημείο:
«Στην κρίσιμη εκείνη στιγμή, ο Αλλέντε είχε απόλυτη ανάγκη να στηριχθεί κάπου. Ο λαός, στην μεγάλη πλειοψηφία του, εξακολουθούσε να είναι στο πλευρό του. Η Αριστερά φάνηκε πρόθυμη να τον βοηθήση μέχρις εσχάτων. Η προθυμία της, όμως, εκείνη, απεδείχθη υπερβολική. Όταν η αντιπολίτευση άρχισε να ζητά την εγκατάλειψη του σοσιαλιστικού πειράματος, η συμβιβαστική προσπάθεια του Αλλέντε υπονομεύθηκε από την αδιαλλαξία της Αριστεράς, που αξίωσε άμεση επιβολή του σοσιαλισμού. Χαριστική βολή ήταν η γενική απεργία των ιδιοκτητών φορτηγών αυτοκινήτων, που κράτησε 45 μέρες κι έληξε με το πραξικόπημα».
Όμως, εκείνο που «τα σπάει», όπως λέμε, στο ίδιο πάντα τεύχος του «Ταχυδρόμου», είναι το απίστευτο δισέλιδο του Μποστ (1918-1995) με τις γελοιογραφίες και τα ομοιοκατάληκτα κείμενα, υπό τον τίτλο «Κάντο Γκενεράλ» και υπότιτλο «18 Λιανοτράγουδα του Πάμπλο Νερούντα μεταφρασμένα από εμέ εις ελληνικά (ελεφθέρα απόδοσις)».
Ο εκπληκτικός Μποστ ανακατεύει εδώ Μίκη Θεοδωράκη, “Canto General”, Pablo Neruda, όπως και τα «18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας» του Γιάννη Ρίτσου και του αντίστοιχου έργου τού Μ. Θεοδωράκη, προκειμένου να μιλήσει για την Χιλή, τον Allende, τον πρόεδρο των ΗΠΑ Richard Nixon, τον Henry Kissinger, τον χαλκό της Χιλής, που είχε ξεπουληθεί στην πολυεθνική ΙΤΤ, την απεργία των φορτηγατζήδων, τις επεμβάσεις της Σία (CIA) κ.λπ. μ’ έναν πανέξυπνο, σαρκαστικό και ούλτρα ειρωνικό τρόπο, παραδίδοντας μαθήματα ανελέητης σάτιρας και οξείας πολιτικής κριτικής προς πάσα κατεύθυνση.
Τα «18 Λιανοτράγουδα» του Μποστ, με την ιδιότυπη (αν)ορθογραφία τους:
1.
Χιλή, να πης στα τέκνα σου, όμορφα να ψηφίσουν
πριν βγουν τανξ εις τας οδούς δια να τα σινετίσουν.
2.
Χριάζομε ως Χιλιανός, που χρέη είμε γεμάτος
χιλίας μεροκάματον δια να περνώ εσχάτως.
3.
Νίξον, στο ζήτημα Χιλής αμέτοχος αν μήνης
τότε θα έχης σίγουρον το Νόμπελ της Ειρήνης.
4.
Ο Αλιέντε διστιχός, υπήρξεν ένα τέρας
δι’ αφτό και αφτοκτόνισεν με δεκαέξη σφέρας.
5.
Οι μαρξιστέ διδάσκοντε εις τας σχολάς σαν μπούνε
να ρίπτουν σφέρας άφθονους όταν αφτοκτονούνε.
6.
Όστις με το περήστροφον τραβή μία στο στόμα
διαγράφετε ως μαρξιστής κε φέβγη απ’ το κόμα.
7.
Εβιάσθης κι αφτοκτόνισες. Δεν ήσουνα γενέος
ως Χιλιανός απέθανες. Δεν στάθικες Ρωμαίος.
8.
Έτοιμον διαβατήριον είχαν να σου χαρίσουν
κι έφηγες κι ανεχόρισες πριν σου το εκφονίσουν.
9.
Κι ο στρατιγός κε φίλος πρατς σου γύρισε τα νώτα
θα δης τον γιο του να γενή τρανός σαν τον Κατσότα.
10.
Όπος ο Κίσιγκερ κι εγώ, μετά τον μαρξισμόν
ελπίζομεν δια την Χιλήν, κυνοβουλεφτισμόν.
11.
Χαλκόν παράγη η Χιλή κε όλοι απορούσι
μην είχε Χιλιανούς γονής η Ελένη, η Χαλκούση.
12.
Οι απεργοί των φορτηγών και άλων οχημάτων
πρέπει να κάνουν έλεγχον στα καφσαέριά των.
13.
Νοικοκυρέ, τα τρόφιμα τόρα που θα φθινίνουν
προσέξτε τα σκουπίδια σας στο δρόμο να μη μήνουν
14.
Χάρις στον Χιλιανόν στρατόν που έφτιαξεν το Κράτος
έχομε άφθονον χαλκόν που χάθικεν εσχάτος
15.
Ψομί, φασόλια κι αν δε βρω κε λάδη δεν με νιάζει
αλά χωρίς χαλκό να ζω, το πράγμα με πιράζει.
16.
Φίλοι με περιφρόνισαν κε συνκενής λιγάκι
που κάποτε εφόναξα κε τον χαλκόν-χαλκάκι.
17.
Αχ! πότε πλέον ο στρατός με άλματα μεγάλα
στην Ελβετία θα στραφή που μας στερή το γάλα;
18.
Διατή η Σία κάθετε κι αργοπορή να έμβη;
Αφού δεν μπήκε στη Χιλή, εκεί πια ας επέμβη.
Pablo Neruda – Μίκης Θεοδωράκης
Όμως, δεν ήταν μόνον οι θάνατοι του 65χρονου Salvador Allende στις 11 Σεπτεμβρίου 1973 και του Victor Jara, στις 16 Σεπτεμβρίου, στα 41 χρόνια του, που είχαν συγκινήσει παγκοσμίως, μα και ο χαμός μία εβδομάδα αργότερα, στις 23 Σεπτεμβρίου, του μεγάλου ποιητή Pablo Neruda στα 69 του. Μπορεί το επίσημο πόρισμα να ήταν θάνατος από καρκίνο, όμως, τα τελευταία χρόνια, η άποψη πως ο Neruda είχε κατά πάσα πιθανότητα δολοφονηθεί από το χουντικό καθεστώς φαίνεται πως είναι περισσότερο ρεαλιστική.
Στις 28 Σεπτεμβρίου 1973 κυκλοφορεί στην Ελλάδα το περιοδικό «Επίκαιρα» (τεύχος #269) με εξώφυλλο τον Pablo Neruda και τίτλο «Πέθανε η Δημοκρατία / Έπεσε ο τραγουδιστής της». Στις εσωτερικές σελίδες σημείωνε ο αρθρογράφος Δημήτρης Ιατρόπουλος πως «ο θάνατος τού Πάμπλο Νερούντα στάθηκε το στερνό κατηγορώ σ’ εκείνους που έστησαν τα τανκς μπροστά στον στυλογράφο του», δίχως κι αυτός να φείδεται σαφών υπαινιγμών για κάποια άλλα τανκς, σε κάποιαν άλλη χώρα, που είχαν βγει στους δρόμους εξίμισι χρόνια νωρίτερα.
Άμεση σχέση με τα ποικίλα γεγονότα που διαδραματίζονταν στην Χιλή, κατά την διάρκεια της κυβέρνησης Allende είχε, φυσικά, και ο Μίκης Θεοδωράκης, μέσω του έργου του “Canto General”, που σχετιζόταν με την μελοποίηση του μεγαλόπνοου ποιήματος του Pablo Neruda. Γράφει η Gail Holst στο βιβλίο της «Μίκης Θεοδωράκης / μύθος και πολιτική στη σύγχρονη ελληνική μουσική» [Ανδρομέδα 1980 / Μετρονόμος 2014]:
«Ο Θεοδωράκης δούλεψε για πολύ καιρό την τελική μορφή του “Canto General”. Τον Γενάρη του 1971 είχε προσκληθεί από τον Αλλιέντε και τον Νερούντα στη Χιλή και άκουσε μελοποιήσεις των ποιημάτων τού “Canto General” από διάφορους χιλιανούς συνθέτες. Αποφάσισε να μελοποιήσει ο ίδιος μερικά ποιήματα ως ένδειξη συμπάθειας και φιλίας με τον χιλιανό λαό και γιατί ένοιωθε πολιτιστικά κοντά τους».
Στο Βαλπαραΐσο ο Μίκης Θεοδωράκης ακούει το χιλιανό συγκρότημα Aparcoa και τον αφηγητή-ηθοποιό Mario Lorca να αποδίδουν το “Canto General” και κάπως έτσι, συγκινούμενος, αποφασίζει να ασχοληθεί κι εκείνος με το έργο – ένα έργο στο οποίο θα ενσωματώνονταν και κομμάτια από το σάουντρακ της ταινίας “État de Siege” (Κατάσταση Πολιορκίας) του Κώστα Γαβρά, το οποίο ο Μίκης Θεοδωράκης συνέθετε σχεδόν ταυτοχρόνως με το “Canto General”, προς το τέλος του 1972, στο Παρίσι.
Μάλιστα ο έλληνας συνθέτης είχε μεταβεί στο Σαντιάγο, λίγο καιρό νωρίτερα, την εποχή όπου γυριζόταν η ταινία στην Χιλή.
Οι πρώτες πρόβες του “Canto General” γίνονται πάντως στο Παρίσι τον Αύγουστο του 1972, στο στούντιο της οδού Poliveau, με την παρουσία των τραγουδιστών του έργου, της Μαρίας Φαραντούρη και του Πέτρου Πανδή, και ακόμη του ιδίου του Pablo Neruda, που ήταν πρέσβης της Χιλής στη Γαλλία εκείνα τα χρόνια, και της τότε συζύγου του Matilde Urrutia.
Τον Αύγουστο του ’73 ο Μίκης Θεοδωράκης επιχειρεί μια μεγάλη περιοδεία στη Λατινική Αμερική, δίνοντας συναυλίες στο Καράκας, στο Μπουένος Άιρες και αλλού. Τον Σεπτέμβριο προγραμματιζόταν, μάλιστα, επίσκεψη και συναυλία στο Σαντιάγο, όπου και θα ακουγόταν το “Canto General” παρουσία του Salvador Allende και του Pablo Neruda. Τα οδυνηρά γεγονότα, όμως, θα άλλαζαν το πρόγραμμα...
Δανάη
Μια άλλη προσωπικότητα, που μας συνδέει με την Χιλή του Neruda και του Allende ήταν η σημαντικότατη τραγουδίστρια, συγγραφέας και μεταφράστρια Δανάη (1913-2009).
Η Δανάη Στρατηγοπούλου είχε ξεκινήσει να ασχολείται με την ποίηση του Pablo Neruda πριν την (ελληνική) δικτατορία τυπώνοντας ένα πρώτο βιβλίο στις εκδόσεις Δίφρος (τα «Υψώματα του Μάτσου-Πίτσου», δηλαδή την δεύτερη από τις 15 ωδές του «Γενικού Άσματος»), ενώ το 1971-72, στα χρόνια της διακυβέρνησης Allende, θα διατελέσει καθηγήτρια (τιμής ένεκεν) της Ελληνικής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο του Σαντιάγο, όπως και τακτική έμμισθη καθηγήτρια στο ίδιο πανεπιστήμιο το 1972-73.
Στην Χιλή η Δανάη (Danai) θα ηχογραφήσει ένα άλμπουμ, το 1969, μελοποιώντας Pablo Neruda, υπό τον τίτλο “Istros / Danai Canta a Neruda” [Dicap], ενώ θα τυπώσει τουλάχιστον εφτά βιβλία, στο διάστημα 1970-73, που σχετίζονταν με την Ελλάδα, μεταφρασμένα στα ισπανικά. Το άλμπουμ θα κάνει εντύπωση στην Χιλή, θα θεωρηθεί ως ένα από τα σημαντικά του Nueva Canción Chilena (Violeta Parra, Patricio Manns, Víctor Jara, Sergio Ortega, Inti-Illimani, Quilapayún κ.ά.), ενώ τραγούδια της Δανάης από ’κει θα διασκευάσουν, στην πορεία, διάφοροι χιλιανοί μουσικοί και συγκροτήματα (οι Combo Xingu για παράδειγμα).
Ερχόμενη στην Ελλάδα, λίγο καιρό πριν από το πραξικόπημα του Pinochet, η Δανάη θα αρχίσει να τυπώνει βιβλία (πάνω από είκοσι μέσα στα χρόνια), που σχετίζονταν με την Χιλή, μεταφράζοντας όχι μόνον Pablo Neruda και άλλους ισπανόφωνους ποιητές και λογοτέχνες, μα και πολιτικά κείμενα. Να μερικά απ’ αυτά:
Πάβλο Νερούδα «Παρακίνηση σε Νιξονκτονία και εγκώμιο στη χιλιανή επανάσταση» [Μαυρομμάτης, 1973], Πάβλο Νερούδα «20 ποιήματα αγάπης και ένα τραγούδι απελπισμένο» [Νέοι Άνθρωποι, 1973], Πάβλο Νερούδα «Εστραβαγάριο» [Νέοι Άνθρωποι, 1973], Νερούδα «Γενικό Άσμα [Κάντο Χενεράλ] Τόμος Πρώτος» [Gutenberg, 1974], Νερούδα «Γενικό Άσμα [Κάντο Χενεράλ] Τόμος Δεύτερος» [Gutenberg, 1975], Αρμάνδο Ουρίβε «Η Μαύρη Βίβλος της Βορειοαμερικάνικης Επέμβασης στη Χιλή» [Αταλάντη, 1976], Νερούδα «Γενικό Άσμα Τόμος Τρίτος» [Gutenberg, 1978] κ.λπ.
Ακούμε την Δανάη στο “Ven conmigo, ven”, σε ποίηση Pablo Neruda, από το χιλιανό άλμπουμ της, του 1969, το οποίο θα εμφανιζόταν στην Ελλάδα πολλά χρόνια αργότερα (2010). Το τραγούδι το είχε αποδώσει και η κόρη της Λήδα (μέσω του ντουέτου Λήδα-Σπύρος) στο LP «Χαμένο Τίποτα δεν Πάει...» [Philips, 1974].
Η Χιλή στην ελληνική δισκογραφία
Την ίδιαν εποχή ποιήματα του Pablo Neruda είχε μελοποιήσει και ο Γιάννης Γλέζος στο άλμπουμ του «Εμιλιάνο Ζαπάτα» [Lyra, 1971] με τον Γιάννη Πουλόπουλο να ερμηνεύει και με απόδοση των στίχων στη γλώσσα μας –όχι μετάφραση– από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Μάλιστα, τα περισσότερα κομμάτια εκείνου του άλμπουμ, επτά στον αριθμό, προέρχονταν από το “Canto General”.
Επίσης στο άλμπουμ του Χρήστου Λεοντή «Παραστάσεις» [EMI / Columbia, 1975] περιλαμβάνονται τρία τραγούδια από το “Canto General” (σε μετάφραση Δανάης Στρατηγοπούλου), τα «Οι νεκροί της πλατείας», “Morazan” και «Οι ελευθερωτές», που απέδιδαν ο Νίκος Ξυλούρης, η Τάνια Τσανακλίδου και ο Γιώργος Μεράντζας αντιστοίχως.
Ακόμη, στο LP του Βασίλη Δημητρίου «Δόξα και Θάνατος» [MINOS, 1975], που είναι όλο βασισμένο σε ποίηση Pablo Neruda, ακούμε την Mercedes Hortensia Bussi Soto de Allende, σύζυγο του Salvador Allende, στον πρόλογο, σε field recording, να μιλάει για τον συμπατριώτη της ποιητή.
Υπήρχαν, βεβαίως, κι άλλα ελληνικά τραγούδια με ανάλογες αναφορές εκείνα τα χρόνια, καθώς τα γεγονότα της Χιλής είχαν επηρεάσει μεγάλο μέρος της διανόησης, των γραμμάτων και των Τεχνών. Να μερικά:
«Η μπαλάντα του οπερατέρ» σε μουσική Θάνου Μικρούτσικου και στίχους Wolf Biermann, με την Μαρία Δημητριάδη, από το LP «Πολιτικά Τραγούδια» [Lyra, 1975], «Χιλή 73» σε μουσική Δημήτρη Μηλιού και στίχους Κωστή Μαλκότση, με την Πετρή Σαλπέα, από το LP «Ποτέ Πια» [Polydor, 1976], «Κλεισ’ το ραδιόφωνο» σε μουσική Γιώργου Χατζηνάσιου και στίχους Γιώργου Κανελλόπουλου, με την Βίκυ Μοσχολιού, από το LP «Λεύκωμα» [EMI / Columbia, 1976], «Πικραδελφέ απ’ τη Χιλή» σε μουσική Γιώργου Γεωργιάδη και ποίηση Παλιού (δηλαδή Νίκου Οικονομίδη – αδελφού του Γιώργου Οικονομίδη) από το LP «Κοντά στο Τέλος» [IRA Records, 1976], «Χιλή» σε μουσική Θάνου Μικρούτσικου και στίχους Φώντα Λάδη, με την Μαρία Δημητριάδη, από το LP «Τραγούδια της Λευτεριάς» [Lyra, 1978], «Χιλιανοί αξιωματικοί» σε μουσική και στίχους Γιώργου Μενέλαου Μαρίνου από το LP «Η Μαμά Ελλάδα» [EMI / Columbia, 1979] κ.λπ.
Συμπαράσταση στη Χιλή
Στα μέσα του ’70, και εξαιτίας της Μεταπολίτευσης, το θέμα της Χιλής είναι μονίμως στην επικαιρότητα και ευαισθητοποιεί τους πάντες.
Τον Απρίλιο του 1975 (10 έως 15) βρίσκεται στη χώρα μας αντιπροσωπεία της Unidad Popular, της αριστερής πολιτικής συμμαχίας που είχε υποστηρίξει τον Salvador Allende στις εκλογές του 1970, μαζί με το κορυφαίο χιλιανό συγκρότημα Inti-Illimani, για εκδηλώσεις και συναυλίες (σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα και Λάρισα). Μερικά χρόνια αργότερα (1980) θα κυκλοφορούσε κι ένα ελληνικής εκτύπωσης LP των Inti-Illimani, υπό τον τίτλο “3, Canto de Pueblos Andinos” από την EMI.
Τον Νοέμβριο του 1975 πραγματοποιείται στην Αθήνα διεθνής συνδιάσκεψη αλληλεγγύης προς τον χιλιανό λαό, μέρος της οποίας ήταν και μια λαϊκή εκδήλωση στο γήπεδο του Πανιωνίου, στην Νέα Σμύρνη (13 Νοεμβρίου 1975), με πάνω από πέντε χιλιάδες συγκεντρωμένους, που, παρά το κρύο, είχαν βρεθεί εκεί για να ακούσουν την Hortensia Allende (σύζυγο του Salvador Allende) να αναφέρει μεταξύ άλλων πως «οι μόνες χώρες που προσφέρουν βοήθεια στην φασιστική Χιλή είναι η φασιστική Ισπανία και η φασιστική Νότιος Αφρική», όπως και καλλιτεχνικό πρόγραμμα από το σημαντικό χιλιανό συγκρότημα Tiempo Nuevo και τους Γιώργο Νταλάρα, Αντώνη Καλογιάννη, Χρήστο Λεοντή, Δανάη Στρατηγοπούλου, Λήδα, Μαρία Φαραντούρη κ.ά. Στην εκδήλωση είχαν παραβρεθεί αντιπροσωπείες όλων των κομμάτων (από το Πα.Σο.Κ. ο Ανδρέας Παπανδρέου και από το ΚΚΕ ο Χαρίλαος Φλωράκης), ο τότε δήμαρχος Αθηναίων Ιωάννης Παπαθεοδώρου κ.ά.
Επίσης είχε δημιουργηθεί κι ένα συγκρότημα τότε στην Ελλάδα, αποτελούμενο από λατινοαμερικάνους και έλληνες μουσικούς, που έπαιζε και χιλιανά τραγούδια, συμμετέχοντας σε ποικίλες εκδηλώσεις αλληλεγγύης, οι Raza de Cobre, οι οποίοι είχαν ηχογραφήσει κι ένα δίσκο στην εταιρεία Delta του γνωστού και μη εξαιρετέου Δημοσθένη Βεργή, υπό τον τίτλο “¡Viva Chile!” (1977). Αργότερα, μια μετεξέλιξη του γκρουπ θα ακουγόταν και στον δίσκο “Latin” (1987) του Γιώργου Νταλάρα.
Χιλή και «ελαφρό» τραγούδι
Η Ελλάδα με την Χιλή, όμως, είχαν αναπτύξει και κάποιες άλλες «ελαφρές» πολιτιστικές-τραγουδιστικές σχέσεις, εκείνα τα χρόνια, οι οποίες δεν έπαυσαν ούτε όταν στην Χιλή βρισκόταν επικεφαλής ο Salvador Allende (3 Νοεμβρίου 1970 – 11 Σεπτεμβρίου 1973) και στην Ελλάδα κυβερνούσε η χούντα του Παπαδόπουλου, αλλά ούτε και όταν στην Χιλή είχε εγκαθιδρυθεί η χούντα του Pinochet και στην Ελλάδα κυβερνούσε η Νέα Δημοκρατία του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Οι πολιτιστικές ανταλλαγές φαίνεται πως δεν επηρεάζονταν από αυτά... και πως οι βασικές εκδηλώσεις, η Ολυμπιάς Τραγουδιού της Αθήνας και το Festival Internacional de la Canción της Viña del Mar, ήταν απενοχοποιημένες.
Έτσι, χιλιανοί τραγουδιστές θα εξακολουθούσαν να εμφανίζονται στις Ολυμπιάδες Τραγουδιού του 1971 (Marisa), του 1972 (Ricardo Roberto Toro Lavín, άλλως Buddy Richard) και του 1973 (Julio Zegers) –μάλιστα αυτός ο τελευταίος, ο Julio Zegers είχε ξαναέρθει στην Αθήνα, στην 3η Ολυμπιάδα Τραγουδιού του 1970, τραγουδώντας σύνθεσή του υπό τον τίτλο “Danai” (Δανάη δηλαδή), κάτι καθόλου συμπτωματικό–, ενώ και έλληνες καλλιτέχνες θα μετέβαιναν στην Χιλή, στις αντίστοιχες εκδηλώσεις.
Ένας απ’ αυτούς που είχαν επισκεφθεί την Χιλή, τον Φλεβάρη του 1974, ήταν και ο σπουδαίος Κώστας Καπνίσης, ο οποίος είχε πει σχετικώς (περιοδικό «Πολύτονον», τεύχος #22, Μάιος-Ιούνιος 2007):
«Θυμάμαι και στο φεστιβάλ της Χιλής, την τελευταία φορά που είχα πάει, ήταν και ο Πινοσέτ εκεί, ήταν γύρω-γύρω όλοι με τα όπλα. Εκφοβισμός».
Μάλιστα, το 1975, στο XVI Festival Internacional de la Canción de Viña del Mar (στην πόλη Βίνια ντελ Μαρ, εκεί όπου είχε γυρίσει και ο Κώστας Γαβράς την «Κατάσταση Πολιορκίας» επί Allende) η Ελλάδα είχε κατακτήσει πρώτο βραβείο με την Ελπίδα, με το τραγούδι των Ηλία Ασβεστόπουλου και Κώστα Καράλη «Πώς, πες μου πώς».
Στον κινηματογράφο
Από πλευράς κινηματογράφου, η ταινία που είχε φέρει κοντά το ελληνικό κοινό με τα δραματικά γεγονότα στην Χιλή, τον Σεπτέμβρη του ’73, ήταν η “Il Pleut sur Santiago” (1975) του Helvio Soto με τους Jean-Louis Trintignant, Annie Girardot, Bibi Anderson, Riccardo Cucciolla, Nicole Calfan κ.ά. και με την μουσική του Astor Piazzolla. Η ταινία είχε προβληθεί στην χώρα μας, τον Μάρτιο του 1976, ως «Φλόγες Πάνω απ’ το Σαντιάγκο» και περιέγραφε μ’ έναν ημι-ντοκυμαντερίστικο τρόπο τα δραματικά γεγονότα του πραξικοπήματος, του θανάτου του Allende κ.λπ., με το ύφος της να θυμίζει τις ταινίες του Κώστα Γαβρά.
Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο ο Βασίλης Ραφαηλίδης είχε «θάψει» την ταινία σε μια κριτική του στην εφημερίδα «Το Βήμα» (10 Μαρ. 1976), όπως είχε θάψει εξάλλου και τις ταινίες του Γαβρά, γράφοντας για ένα «όμορφο θέαμα... υπερφορτισμένο απ’ τους λυγμούς των αριστερών απανταχού της γης και απ’ τα κροκοδείλια δάκρυα των φιλελεύθερων αστών, που κλαιν και οδύρονται θεατρινίστικα για τον “εξευτελισμό της Δημοκρατίας” και όχι βέβαια για την αποτυχία μιας προσπάθειας για ριζική κοινωνική αλλαγή».
Επίσης να αναφέρουμε τα ντοκιμαντέρ του Patricio Guzmán «Η μάχη της Χιλής – Μέρος Ι: Η εξέγερση της μπουρζουαζίας» (1975), «Η μάχη της Χιλής – Μέρος ΙΙ: Το πραξικόπημα» (1976) και «Η μάχη της Χιλής – Μέρος ΙΙΙ: Η δύναμη του λαού» (1979), που προβλήθηκαν αργότερα στην Ελλάδα, την πασίγνωστη ταινία του Κώστα Γαβρά “Missing” (1982, ε.τ.: Ο Αγνοούμενος), με θέμα έναν αμερικανό πατέρα που αναζητεί τον γιο του, ο οποίος είχε χαθεί τις μέρες του πραξικοπήματος του ’73 και βεβαίως το “Death and the Maiden” (1994, ε.τ.: Ο Θάνατος και η Κόρη») του Roman Polanski, εκεί όπου μια γυναίκα, που είχε βασανιστεί από την χούντα, ανακαλύπτει τον βασανιστή της, στην μεταπολιτευτική πλέον Χιλή, αποφασίζοντας να αποδώσει η ίδια δικαιοσύνη.
Στο θέατρο
Όμως και στο θέατρο υπήρχαν παραστάσεις, που ανέβηκαν τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, με θέματα σχετικά.
Η πρώτη ήταν το «Η Χιλή θα Νικήσει» του Juan Fondon, που είχε ανεβεί από τον θίασο Θέατρο Συνόλου, στο Θέατρο Γιώργου Παππά, τη σεζόν 1974-75 (14 Φλεβάρη 1975), σε μετάφραση Ελπίδας Μπραουδάκη, σκηνογραφία Γιάννη Γαΐτη, μουσική Χρήστου Λεοντή και σκηνοθεσία Βασίλη Διαμαντόπουλου, με πρωταγωνιστές τους Νίκη Τριανταφυλλίδη, Κώστα Μεσσάρη, Βίλμα Τσακίρη, Τάσο Λέρτα κ.ά.
Μάλιστα, τρία τραγούδια από εκείνη την παράσταση (το αναφέραμε και πιο πάνω), τα «Οι νεκροί της πλατείας», “Morazan” και «Οι ελευθερωτές», προέρχονταν από το “Canto General” (σε μετάφραση Δανάης Στρατηγοπούλου) και είχαν συμπεριληφθεί στο άλμπουμ τού Χρήστου Λεοντή «Παραστάσεις» [EMI / Columbia, 1975]. Την ίδια εποχή είχε τυπωθεί και το βιβλίο του Φοντόν «Η Χιλή Θα Νικήσει» (μετάφραση Ελπίδας Μπραουδάκη, Δανάης Στρατηγοπούλου) από τις εκδόσεις Δωδώνη.
Μια δεύτερη παράσταση ήταν η «Βίκτωρ Χάρα, Τραγουδώντας τη Χιλή» του Erwin Sylvanus, που είχε ανεβεί από το Σύγχρονο Λαϊκό Θέατρο, στο Θέατρο Αίγλη, στη Δάφνη, τη σεζόν 1976-77, σε μετάφραση Θεόφιλου Φραγκόπουλου, σκηνοθεσία Κλέαρχου Καραγιώργη και με μουσική επιλεγμένη από φολκλορικά τραγούδια της Χιλής. Το έργο αναφερόταν στη ζωή του Victor Jara και στα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που απασχολούσαν την Χιλή, έως και την δικτατορία του Pinochet.
Βιβλία
Ας συμπληρώσουμε και με έναν κατάλογο βιβλίων γύρω από το θέμα «Χιλή» (κάποια ήδη έχουν αναφερθεί):
1. Ρεζί Ντεμπρέ «Ο Δρόμος της Χιλής» [Μνήμη, 1971]
2. Ε. Ρόμπλες «Η Χιλή του Αλλιέντε / Ένας «νέος δρόμος» προς τον σοσιαλισμό» [Εκδόσεις Ράππα, 1972]
3. «Ο Ιμπεριαλισμός Εναντίον της Χιλής / Μυστικά Ντοκουμέντα της Ι.Τ.Τ. (ή προβοκάτσια σαν επιστήμη) / Έκδοση της κυβέρνησης Αλλιέντε» [Ωκεανίς, 1974]
4. «Χιλή, Η ταξική αναμέτρηση» [Βέργος, 1974]
5. Πωλ Σουήζυ / Χάρρυ Μάγκντοφ «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Χιλή» [Εκδόσεις Καρανάση, 1975]
6. Αρμάνδο Ουρίβε «Η Μαύρη Βίβλος της Βορειοαμερικάνικης Επέμβασης στη Χιλή» [Αταλάντη, 1976]
7. «Χιλή / Το Μαρτύριο ενός Λαού» [Ι. Σιδέρης, 1977]
8. Γκιλιέρμο Ατίας «Ενάντια στο Ρεύμα / Χιλή 1973» [Σύγχρονη Εποχή, 1978]
9. Andre Jacques «Ένας λαός κεντά τη ζωή και τούς αγώνες του» [Γνώση, 1981]
10. «Μέρες Φρίκης στη Χιλή» [Μήνυμα, 1983]
11. Χόρχε Μόντες «Φως Ανάμεσα στις Σκιές» [Σύγχρονη Εποχή, 1987]
12. Λουίς Σεπούλβεδα «Η Τρέλα του Πινοτσέτ» [Opera, 2003]
13. Mike Gonzalez, Charles-André Udry «Χιλή 1970-73 / Κυβέρνηση της Αριστεράς, κράτος και εξουσία» [red marks, 2013]
14. Mike Gonzalez, Λέανδρος Μπόλαρης, Luis Angel Fernandez Hermana, «1972-1973 Χιλή / η τραγωδία του κοινοβουλευτικού δρόμου» [Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2013]
15. Μιχάλης Ν. Ράπτης (Michel Pablo) «Κρατισμός ή αυτοδιαχείριση / H εμπειρία της Χιλής» [Εκδόσεις Κοροντζή, 2017]
Κι ας ολοκληρώσουμε αυτό το κείμενο με το συνταρακτικό τραγούδι του Victor Jara “Manifiesto”, ένα από τα πιο φορτισμένα με συγκίνηση άσματα που χαράχτηκαν ποτέ σε δίσκο. Ένα τραγούδι, που αν και μοιάζει με επιτάφιο θρήνο, κλείνει εντός του μιαν αισιοδοξία και μια πίστη στη δύναμη του κοινωνικού τραγουδιού, που στόχο έχει να μπαίνει στις καρδιές των ανθρώπων και να τους εξυψώνει...
«Δεν τραγουδάω, απλά για να λέω ότι τραγουδάω / ούτε γιατί έχω καλή φωνή / Τραγουδάω γιατί η κιθάρα / έχει νόημα και αιτία / Έχει καρδιά φτιαγμένη από χώμα / και φτερά μικρού περιστεριού / Είναι σαν το αγίασμα / ευλογεί δόξες και θλίψεις / Το τραγούδι μου δεν πάει παραπέρα / Γιατί όπως έλεγε κι η Βιολέτα Πάρα / είναι μια κιθάρα της δουλειάς / με τη μυρωδιά της άνοιξης.
Δεν είναι μια κιθάρα που ανήκει στους πλούσιους / ούτε κάτι παρόμοιο / Το τραγούδι μου είναι η σκαλωσιά / για να φτάσω στ’ αστέρια / Γιατί το τραγούδι έχει νόημα / όταν κυλάει στις φλέβες / εκείνου που θα πεθάνει τραγουδώντας / Η πραγματική αλήθεια / όχι οι σύντομες κολακείες / ούτε οι ξένες φήμες / μα το τραγούδι ενός γλεντιού / που φθάνει μέχρι τα σπλάχνα της γης.
Εκεί όπου όλα τελειώνουν / κι εκεί όπου όλα αρχίζουν / Γιατί το τραγούδι που ήταν γενναίο / θα είναι πάντα ένα τραγούδι νέο...».
