Η αφορμή για να επισκεφθούμε την Άνω Σύρο ήταν το Διεθνές Φεστιβάλ Εκκλησιαστικού Οργάνου ΑΝΩ που πραγματοποιείται εκεί τα τελευταία χρόνια χάρη στο όραμα του Χάρη Βεκρή, ενός φωτισμένου, δημιουργικού και δραστήριου κατοίκου της Σύρου. Προσκληθήκαμε από το φεστιβάλ για να παρακολουθήσουμε την προφεστιβαλική συναυλία με τη νεαρή Tea Kulaš, οργανίστα και καλλιτεχνική διευθύντρια ενός αντίστοιχου φεστιβάλ στην Κροατία. Αυτή η επίσκεψη στην Άνω Σύρο ήταν πρώτης τάξεως ευκαιρία για να κάνουμε μια βόλτα στον μεσαιωνικό οικισμό, να μάθουμε περισσότερα για την ιστορία του αλλά και να δούμε πως «επιβιώνει» στη σημερινή πραγματικότητα.
H Άνω Σύρος ή Άνω Χώρα, όπως αναφερόταν παλιότερα, βρίσκεται στον έναν από τους δύο μεγάλους λόφους πάνω από την Ερμούπολη. Αναφέρεται ενίοτε και ως «λόφος των καθολικών» και είναι εκείνος που βρίσκεται αριστερά, μπαίνοντας στο λιμάνι. Άρχισε να κατοικείται ως μια πιο ασφαλής τοποθεσία από τους κατοίκους της Σύρου κατά τον Μεσαίωνα, όταν το νησί δεχόταν συχνές επιδρομές από πειρατές.
Η Άνω Σύρος έχει καταφέρει με έναν τρόπο φυσικό να αφομοιώσει την πολύπλευρη και ιδιαίτερη ιστορία της, τη θρησκευτική διαφοροποίησή της και την ετερόκλητη κουλτούρα των κατοίκων της. Είναι καλοντυμένη, υπομονετική, καθαρή, με παλιές και νέες επιχειρήσεις εστίασης, έτοιμη να δεχτεί τους επισκέπτες της.
Εκεί συγκεντρώθηκαν κυρίως οι καθολικοί κάτοικοι του νησιού που έλκουν την καταγωγή τους από Ενετούς εμπόρους και Φράγκους σταυροφόρους. Η έντονη παρουσία των καθολικών ήταν αυτή που κράτησε το νησί σε απόσταση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφού τέθηκε υπό την προστασία των Γάλλων και πλήρωνε φόρο υποτέλειας στους Οθωμανούς. Αυτός είναι και ένας βασικός λόγος που γενικά η Σύρος έχει διαφορετική αύρα από άλλα νησιά των Κυκλάδων.
Είναι από τους λίγους μεσαιωνικούς οικισμούς στην Ελλάδα που βρίσκεται σε τόσο καλή κατάσταση και κατοικείται κανονικά εδώ και σχεδόν οκτώ αιώνες. Δεν είναι προσβάσιμος με αυτοκίνητο ή μηχανάκι και αυτό σίγουρα έχει συμβάλει στη διατήρηση της αυθεντικότητάς του.
Η γοητεία της αρχιτεκτονικής αλλά και της γαλήνης που νιώθεις περπατώντας στα λαβυρινθώδη μικρά σοκάκια, που σίγουρα κάποια στιγμή θα μπερδέψεις, έχει κάτι από παλιά ιταλικά ή γαλλικά μυθιστορήματα. Κάνοντας μια βόλτα την ημέρα, χωρίς να στήσεις αυτί, ακούς όλους τους γνώριμους ήχους από το εσωτερικό των σπιτιών: έναν απορροφητήρα, μια βρύση, μαχαιροπίρουνα που χτυπούν πάνω στα πιάτα, την τηλεόραση… Μπορεί να μάθεις ακόμα ποιος παντρεύτηκε χθες και πού έγινε ο γάμος. Ό,τι ακούς δηλαδή σε μια γειτονιά, περνώντας έξω από τα ανοιχτά παράθυρα. Τη νύχτα, οι μεγάλοι σιδερένιοι φανοί άλλης εποχής δίνουν έναν τόνο χωριού και μυστηρίου. Οι φυσικοί ήχοι υπερισχύουν, ενώ ακούς εύκολα από μακριά το λαχάνιασμα κάποιου που ανηφορίζει. Οι ακουστικές και άλλες ισορροπίες αλλάζουν αν περνάς από την κεντρική αρτηρία του οικισμού που ονομάζεται Πιάτσα. Εκεί τα πράγματα είναι διαφορετικά. Δεξιά κι αριστερά μαγαζιά για φαγητό, ποτό ή αναμνηστικά, με πολλούς επισκέπτες και θαμώνες να απολαμβάνουν το ποτό τους ως αργά. Αυτός ο δρόμος είναι σημείο αναφοράς και τόπος συνάντησης επισκεπτών και κατοίκων απ’ όλο το νησί. Υπάρχουν και κάποια σκόρπια μαγαζιά μέσα στον οικισμό, για τους πιο «ψαγμένους», αλλά τα περισσότερα είναι μαζεμένα σε αυτή την περαντζάδα.
Ο μεσαιωνικός οικισμός είναι γεμάτος πλακόστρωτα δρομάκια (κανένα δεν ξεπερνά τα δύο-δυόμισι μέτρα πλάτος), σκαλιά και σπίτια που μπλέκονται το ένα με το άλλο με χαρακτηριστική οικονομία χώρου. Πολλές ταράτσες σπιτιών είναι αυλές κάποιων άλλων. Εκτός από την οικονομία του χώρου, αυτή η ρυμοτομία παρείχε και ασφάλεια από τις πειρατικές επιδρομές. Τα μεσαιωνικά και τα καθολικά στοιχεία είναι διάσπαρτα και εμφανή όπου κι αν κοιτάξεις. Η θέα, μοναδική! Αν είσαι τυχερός και η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, από πολλά μπαλκόνια, δρομάκια και ξέφωτα της Άνω Σύρου διακρίνεις εύκολα την Τήνο, τη Δήλο, την Πάρο και τη Νάξο. Είναι σαν να βρίσκεσαι στο θεωρείο της Ερμούπολης.
Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή μιας νεροποντής από τον Εμμανουήλ Ροΐδη στα «Συριανά Διηγήματά» του:
«Αλλ' ο ουρανός εθόλωσεν απροσδοκήτως· έλαμψαν αστραπαί και ήρχισε να βρέχη ποταμηδόν. Εκαθήμην εις το παράθυρον της μικράς αιθούσης μας, παρατηρών τον κατακυλιόμενον από τα ύψη της Άνω Σύρου κίτρινον καταρράκτην παρασύροντα εις το βορβορώδες ρεύμα του φλοιούς πορτοκαλίων, συντρίμματα φιαλών, απόμαχα υποδήματα και πτώματα ορνίθων και ποντικών, όταν αίφνης αντικατέστησε το πανόραμα εκείνο βαθύ σκότος απλωθέν και επί των δύο μου οφθαλμών».
Ο δήμος της Άνω Σύρου έπαψε να υφίσταται με το σχέδιο «Καλλικράτης». Ήταν ένας από τους αρχαιότερους δήμους της χώρας με έτος ίδρυσης το 1834! Οι είσοδοι στον οικισμό είναι επτά και σίγουρα θα υπάρχει κάποια που θα σε εξυπηρετεί ανάλογα με τη μεριά από την οποία προσεγγίζεις τον λόφο. Οι μεγάλες πύλες, που ως σήμερα αποτελούν τις κεντρικές εισόδους του οικισμού (Πορτάρα, Επάνω και Κάτω Τέρμα, Σκαλάκια, Σα-Μπαστιάς), έκλειναν με μεγάλες ξύλινες πόρτες για μεγαλύτερη προστασία από τις νυχτερινές, κυρίως, επιδρομές.
Facebook Twitter 
Facebook Twitter Μία από τις πρώτες και σημαντικές αναφορές για την Άνω Σύρο έχουμε από τον Επίσκοπο Ειρηναίο το 307 μ.Χ, το χειρόγραφο του οποίου σώζεται στα αρχεία της Καθολικής Επισκοπής Σύρου. Επίσης, σε αυτόν τον μεσαιωνικό οικισμό γεννήθηκε και έζησε ο αρχαίος φιλόσοφος Φερεκύδης.
Στην κορυφή του λόφου από το 1200 μ.Χ. υπήρχαν εκκλησίες. Από το 1834 δεσπόζει ο καθολικός ναός του Αγίου Γεωργίου. Εντός του υπάρχει το εκκλησιαστικό όργανο, η επαναλειτουργία του οποίου έδωσε την αφορμή για το φεστιβάλ χάρη στο οποίο βρεθήκαμε εκεί. Είναι το αρχαιότερο εκκλησιαστικό όργανο σήμερα στην Ελλάδα, με την ξυλόγλυπτη κατασκευή στο μπροστινό μέρος του να το καθιστά έργο τέχνης. Κατασκευάστηκε από τον Zeno Fedeli, μέλος διάσημης οικογένειας κατασκευαστών εκκλησιαστικών οργάνων από το Foligno της Ιταλίας, το 1888. Την ίδια χρονιά δωρίθηκε από τον Πάπα Λέοντα ΙΓ’ στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Διονυσίου των Αθηνών, όπου και ανήκε έως το 1951, όταν ο επίσκοπος Γεώργιος Ξενόπουλος φρόντισε να το μεταφέρει στη Σύρο. Κατασκευασμένο τα χρόνια του ρομαντισμού, διαθέτει αυτούσιο τον ήχο των οργάνων της εποχής.
Facebook Twitter 
Facebook Twitter Η αυτοβιογραφική αφήγηση του Μάρκου Βαμβακάρη μας δίνει μια εικόνα για την Άνω Σύρο στις αρχές του εικοστού αιώνα:
«Όταν ήμουν παιδί στη Σύρα οι ορθόδοξοι ζούσαν στην Κάτω Χώρα, στη θάλασσα κοντά, κι εμείς οι Φράγκοι στην Άνω Σύρα. Όλη η Απάνω Χώρα το Θεό αγαπούσαμε. Το χωριό είχε τον Άγιο Σεβαστιανό, την Κιουρά, τον Άι Γιώργη, τον Σάντ’ Αντώνη, όλες εκκλησίες καθολικές. Στο Σκαλί είχαμε τον Σαν Σαμπαστιά. Ό,τι χρειαζόμαστε, εκεί πηγαίναμε. Κάθε Κυριακή πηγαίναμε στην εκκλησία, πατεράδες, μανάδες, τα παιδιά όλα.
Ήταν η Παναγιά μοναστήριο με δεκαπέντε είκοσι φρατέλους. Εκεί κάναμε την αδελφοσύνη. Δηλαδή μαζεύαν τα παιδάκια των καθολικών, μας έδιναν παιχνιδάκια και μας μάθαιναν τα πατερμά, δηλαδή τις καθολικές προσευχές, άλλες μεταφρασμένες στα ελληνικά κι άλλες στη λατινική. Η Κιουρά είχε μεγάλο προαύλιο κι εκεί μας είχανε διάφορα παιχνίδια των παιδιώνε. Μια σκάλα, ένα αλογάκι ψεύτικο, κάτι κούνιες, κάτι πράγματα, και παίζανε τα παιδιά, ξεσκάγανε. Κάθε Κυριακή γινότανε αυτό το πράμα. Και ξεχωριστά άλλες μέρες οι οποίες ήταν σκολάδες μεγάλες. Και ’κεί μάλιστα ήταν ένας τον οποίο λέγανε φρατέλο, παπάς δηλαδή, και κάποιος άλλος πιο μεγάλος απ’ αυτόν, ένας Πάτερ Θαλάσσης. Αυτούς τους είχαμε ως δασκάλους. Επιβλέπανε τα παιδιά και ήταν παπάδες από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Άλλοι ήταν από την Πάτρα, άλλοι απ’ την Κωνσταντινούπολη, άλλοι από τη Γαλλία, από διάφορα μέρη».
Σήμερα, ο Μάρκος Βαμβακάρης, που έγραψε τους στίχους
Σύρα η απάνω χώρα σου, βρε Σύρα μου
με την ανηφοριά σου
με τα πολλά σκαλάκια, βρε Σύρα μου
και με το Σα Μπαστιά σου
είναι ένα από τη σημεία αναφοράς για την Άνω Σύρο. Εκεί υπάρχει ο ομώνυμος δρόμος, η ομώνυμη μικροσκοπική πλατεία (καλύτερα να την πούμε ταράτσα), μια διακριτική προτομή και φυσικά το σπίτι-μουσείο στην οδό Αγίου Σεβαστιανού 3. Εγκαινιάστηκε το 1995 και φιλοξενεί προσωπικά του αντικείμενα, χειρόγραφα, ρούχα, εργαλεία, κάποια από τα δεκάδες ζευγάρια παπούτσια του (λέγεται ότι είχε πάνω από 50) κ.ά. Περισσότερα για το Μουσείο του Μάρκου Βαμβακάρη μπορείτε να διαβάσετε σε παλιότερo θέμα της LiFO εδώ.
Πρόσφατα, έγιναν τα εγκαίνια ενός μεγάλου μαρμάρινου αγάλματος κοντά στο λιμάνι της Ερμούπολης, με τον πατριάρχη του ρεμπέτικου καθισμένο σε μια καρέκλα να παίζει το μπουζούκι του.
Αξίζει όμως να παραθέσουμε εδώ και την αναφορά του επίσης Συριανού Μάνου Ελευθερίου από την αυτοβιογραφική του αφήγηση:
«Στην Άνω Σύρο όμως δεν υπήρχαν άνθρωποι του περιθωρίου. Μόνο φτωχοί και προσηλωμένοι στο δόγμα τους. Μέχρι τα τελευταία χρόνια άνθρωποι που γνωρίσανε τον Μάρκο Βαμβακάρη, από την Άνω Σύρο, δεν θέλανε να ακούσουν ούτε το όνομά του. Επειδή ήταν καθολικοί, είχαν ανεπτυγμένο έντονα το αίσθημα της ηθικής».
Τον 12ο αιώνα η Άνω Σύρος αποτελούσε μέρος του Δουκάτου της Νάξου, μέχρι την κατάλυσή του από τους Οθωμανούς. Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Συριανοί συνεδρίαζαν στην αυλή του Ιερού Ναού του Αγίου Ιωάννη και έκαναν εκλογές προεστών και επιτρόπων. Οι κάτοικοι της Άνω Σύρου συμμετείχαν ενεργά στον Αγώνα του 1821 και πολλά μετάλλια και διπλώματα για τους αγώνες τους σώζονται στο Ιστορικό Αρχείο του δήμου.
Από το 1890 και μετά δημιουργείται το Γαλλικό Νοσοκομείο, ιδρύονται διάφοροι σύλλογοι και κατασκευάζεται ο μεγάλος λιθόστρωτος δρόμος που συνδέει τον μεσαιωνικό οικισμό με την Ερμούπολη.
Και στους δύο παγκόσμιους πολέμους, αλλά και στην Αντίσταση, Ανωσυριανοί έχασαν τη ζωή τους μαχόμενοι, γι' αυτό και κάποιος παρατηρητικός μπορεί να δει το σχετικό Μνημείο Ηρώων με τα ονόματά τους εντός του οικισμού. Δυστυχώς, για το πρώην δημαρχείο της Άνω Σύρου, το ιστορικό αρχείο του δήμου Άνω Σύρου, το μουσείο του Μάρκου Βαμβακάρη και την έκθεση παραδοσιακών επαγγελμάτων θα πρέπει να έχει πάρει κανείς νωρίτερα τηλέφωνο, γιατί το πιο πιθανό είναι να μην τα βρει ανοιχτά.
Δύο ακόμη αξιοθέατα στην Άνω Σύρο είναι η Μονή Ιησουιτών, που ιδρύθηκε το 1744 και ξεχωρίζει για την εξαιρετική εικόνα της Παναγίας, η οποία, όπως λέγεται, ήρθε από τη Ρώμη, καθώς και για τη σπουδαία βιβλιοθήκη της που στεγάζει περίπου 6.000 βιβλία μαζί με ιστορικά έγγραφα, χειρόγραφα και περγαμηνές, και ο Άγιος Νικόλαος (Tων Πτωχών) που πήρε το όνομά του λόγω της διάθεσης των εσόδων του για την ενίσχυση των απόρων της Σύρου τον περασμένο αιώνα. Πρόκειται για την παλιότερη εκκλησία του νησιού στην οποία, κατά τη διάρκεια πρόσφατων ανακαινίσεων, βρέθηκαν οστά και τάφοι που χρονολογούνται από τον δέκατο έκτο αιώνα.
Η Άνω Σύρος έχει καταφέρει με έναν τρόπο φυσικό να αφομοιώσει την πολύπλευρη και ιδιαίτερη ιστορία της, τη θρησκευτική διαφοροποίησή της και την ετερόκλητη κουλτούρα των κατοίκων της. Είναι καλοντυμένη, υπομονετική, καθαρή, με παλιές και νέες επιχειρήσεις εστίασης, έτοιμη να δεχτεί τους επισκέπτες της. Πρόσφατα, μάλιστα, άνοιξε και μια συζήτηση για το αν θα μπορούσαν να φτιαχτούν κάποια από τα αρκετά εγκαταλελειμμένα σπίτια ή να ανακαινιστούν ήδη υπάρχοντα, ώστε να μετατραπεί σε έναν τόπο φιλόξενο για ψηφιακούς νομάδες, δηλαδή ανθρώπους των οποίων η δουλειά τούς επιτρέπει να εργάζονται από απόσταση και να απολαμβάνουν ένα ελληνικό νησί πολύ μεγαλύτερο διάστημα απ' όσο διαρκεί το καλοκαίρι.
Η γεύση από το ωραίο αυτό μπαλκόνι της Σύρου θα σας μείνει αξέχαστη. Είναι κάτι ιδιαίτερο, διαφορετικό, προσιτό, εύκολα προσβάσιμο και ενναλακτικό με την ουσιαστική έννοια της λέξης.
Το Διεθνές Φεστιβάλ Εκκλησιαστικού Οργάνου ΑΝΩ, που γίνεται στην Άνω Σύρο και ήταν η αφορμή να βρεθούμε σε αυτόν τον γοητευτικό οικισμό, είναι σίγουρα καλή ευκαιρία για μια επίσκεψη στον μεσαιωνικό οικισμό και μια βόλτα στα ιστορικά σοκάκια του. Δεν έχει σημασία αν δεν έχετε καμία γνώση από εκκλησιαστικό όργανο, αξίζει να το δείτε ως εμπειρία. Η είσοδος είναι ελεύθερη. Το 6ο Διεθνές Φεστιβάλ Εκκλησιαστικού Οργάνου ΑΝΩ σε συνεργασία με την πρεσβεία της Πολωνικής Δημοκρατίας και το Τσέχικο Κέντρο Αθήνας θα διεξαχθεί από 22 έως 27 Αυγούστου στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Γεωργίου Άνω Σύρου.
Δείτε 15 ακόμα φωτογραφίες από τη βόλτα μας στην Άνω Σύρο
Πηγές
- Ελευθερίου Μάνος, «Μαλαματένια λόγια», επιμ.: Αραβανής Σπύρος, Οικονόμου Ηρακλής (Μεταίχμιο, 2021)
-Βέλλου - Κάιλ Αγγελική, «Μάρκος Βαμβακάρης - Αυτοβιογραφία» (Παπαζήση, 1978)
-Ροΐδης Εμμανουήλ, «Συριανά Διηγήματα» (Σύγχρονη Εποχή, 2010)
-Γενικά Αρχεία του Κράτους παράρτημα Νομού Κυκλάδων
-ΑΝΩ (Διεθνές Φεστιβάλ Εκκλησιαστικού Οργάνου)
-Καθολική Επισκοπή Σύρου
-ΕΛΙΑ
