Εδώ και χρόνια κυκλοφορεί στο διαδίκτυο μια φωτογραφία που θεωρείται ότι απεικονίζει τη Μάτση Χατζηλαζάρου. Πρόκειται για τη φωτογραφία μιας γυναίκας που τραβήχτηκε το 1956 στην Ύδρα. Η νεαρή είναι καθισμένη με ανοιχτά τα πόδια επάνω στο κανόνι που βρίσκεται στην είσοδο του λιμανιού της Ύδρας. Υπάρχει και μια δεύτερη φωτογραφία με την ίδια γυναίκα, όρθια, να ποζάρει στον φακό του Ανδρέα Εμπειρίκου, ποιητή, πεζογράφου, ψυχαναλυτή και φωτογράφου, όπως τον αποκαλεί ο κορυφαίος μελετητής του Γιώργης Γιατρομανωλάκης.
Οι φωτογραφίες δημοσιεύθηκαν το 2001, στην έκδοση «Φωτοφράκτης. Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρίκου» (εκδόσεις Άγρα), ως μέρος των εκδηλώσεων του Έτους Εμπειρίκου και μετά από παραγγελία του υπουργείου Πολιτισμού και του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. Υπάρχουν στην ενότητα «Γυναίκες», στις σελίδες 174-175 | C.308. Η λεζάντα γράφει και στις δυο «Ύδρα, Σεπτέμβριος, 1956». Χωρίς όνομα, σε αντίθεση με άλλες της ίδιας περιόδου στις οποίες αναγνωρίζουμε την Ξένια Καλογεροπούλου, τη Μαρίνα Καραγάτση, την Αγνή Μεγαρέως (Κατζουράκη) και των οποίων τα ονόματα υπάρχουν στις λεζάντες. Από αυτό μπορούμε να βγάλουμε ένα πρώτο συμπέρασμα, ότι δεν ήταν μια γυναίκα από τον κύκλο του.
Την προτίμηση σε αυτήν τη φωτογραφία μπορούμε να τη διαβάσουμε με πολλούς τρόπους. Τονίζουν την ελευθεριότητα της ποιήτριας, τη θυελλώδη προσωπική της ζωή αλλά και τον τίτλο της ως ερωτικής ποιήτριας. Μέσα στον χρόνο φυσικά έχουμε μετακινηθεί αρκετά στον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε σήμερα την ποίησή της.
Έχω έρθει στην Εθνική Βιβλιοθήκη για να διαβάσω προσεκτικά το λεύκωμα −είναι εξαντλημένο και δεν μπόρεσα να το προμηθευτώ αλλιώς− και σημειώνω ότι οι δυο αυτές φωτογραφίες ανήκουν, όπως γράφει ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, «στο τεράστιο, ιλιγγιωδών διαστάσεων φωτογραφικό αρχείο, το μόνο καταλογοποιημένο στην εντέλεια από τον ίδιο (τον Ανδρέα Εμπειρίκο), το οποίο ουσιαστικά κατέχει θέση ημερολογίου ποιητικής αναφοράς, αλλά και εικαστικής εκδήλωσης, δείχνοντας, εξάλλου, και μια πρώιμη σχέση του τόσο με τον φορμαλισμό όσο και με άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα του 20ού αιώνα. Ένα μεγάλο μέρος του αρχείου αυτού είναι επιλεγμένο από τον ίδιο με τη μορφή μεγεθυσμένων φωτογραφιών από τα δοκίμια του αρχείου − τα αρνητικά μπορεί να ανέρχονται, από το ‘47-‘48 και έπειτα, σε πάνω από 30.000 […]».
Στο ίδιο λεύκωμα, που επιμελήθηκε ο Γιάννης Σταθάτος, αναφέρεται η απώλεια προπολεμικών φωτογραφιών του Εμπειρίκου. Η έρευνα αποκάλυψε το 2001 δυο ενότητες προπολεμικών φωτογραφιών που γλίτωσαν, μια στα πράγματα της Βιβίκας Εμπειρίκου και η δεύτερη και σημαντικότερη στο μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Μάτσης Χατζηλαζάρου, με την οποία ο Εμπειρίκος ήταν παντρεμένος από το 1939 έως το 1944.
Οι φωτογραφίες της δεύτερης ενότητας, πολλές από αυτές γνωστές, πρέπει να χρονολογούνται από την περίοδο 1938-39. Το φωτογραφικό αυτό αρχείο αποτελείται από αρνητικά, 16 φιλμ 35mm, όχι όλα πλήρη, 15 φωτογραφίες, 28 δοκίμια και 64 μικρά δοκίμια. Είναι πορτρέτα της Μάτσης, αναμνηστικές φωτογραφίες από εκδρομές, παιχνίδια με μάσκες όπου Εμπειρίκος και Χατζηλαζάρου αυτοσχεδιάζουν κατά τη διάρκεια του γαμήλιου ταξιδιού τους στο Ναύπλιο.
Ένας (ακόμα) κύκλος συζητήσεων για μια φωτογραφία της Μάτσης
Υπάρχουν λογαριασμοί στα κοινωνικά δίκτυα που στην επέτειο κυρίως της γέννησης ή του θανάτου της Μάτσης Χατζηλαζάρου ανεβάζουν αυτήν τη συγκεκριμένη φωτογραφία, τη γυναίκα πάνω στο κανόνι της Ύδρας. Την προτίμηση σε αυτήν τη φωτογραφία μπορούμε να τη διαβάσουμε με πολλούς τρόπους. Τονίζουν την ελευθεριότητα της ποιήτριας, τη θυελλώδη προσωπική της ζωή αλλά και τον τίτλο της ως ερωτικής ποιήτριας. Μέσα στον χρόνο φυσικά έχουμε μετακινηθεί αρκετά στον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε σήμερα την ποίησή της.
Η μελετήτρια του έργου της, Άντεια Φραντζή, που το 1989 υποστήριζε την κατανόηση της ποίησής της «ως γένους θηλυκού», στο εξαιρετικό podcast της LiFO με τον Νίκο Μπακουνάκη «Μια ποιήτρια χωρίς ενοχές», λέει τριάντα και πλέον χρόνια μετά την πρώτη της δημοσίευση για τη Χατζηλαζάρου: «Ερωτική ποιήτρια; Αυτό είναι πολύ περιοριστικό, είναι μια ποιήτρια ελεύθερη, αυτό την οδηγεί και στην ερωτική ελευθερία, στην απελευθέρωση», ενώ θυμάται τη συνταρακτική, όπως την αποκαλεί, εμπειρία της πρώτης ανάγνωσης των ποιημάτων της. «Ήταν μια φωνή που είχε λύσει τα δεσμά οικογένειας, παραδόσεων, πατριαρχίας».
Στη μοναδική συνέντευξη που έχει δώσει σε όλη της τη ζωή, στον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο, με την οποία γενιές ολόκληρες έμαθαν την ύπαρξή της, ο δημοσιογράφος ρωτά:
— Κυρία Χατζηλαζάρου, λίγο πριν ρωτούσα τον Μάνο Χατζιδάκι τι είναι εκείνο που σας δίνει ξεχωριστή θέση στους ερωτικούς ποιητές: «Είναι μια ποίηση γυναικεία, όλο παραφορά» μου είπε. Όμως εγώ δεν τα πολυκαταλαβαίνω αυτά...
Ούτε κι εγώ, ακριβώς. Ο καθένας εκφράζεται όπως μπορεί, όταν έρθει η ώρα του, και σιγά-σιγά, χωρίς να έχει σκοπό, χωρίς να το περιμένει, βλέπει έτοιμο μπροστά του, κορεσμένο, το συναίσθημά του σε γραπτό.
Πριν λίγες ημέρες ένας λογαριασμός στο Facebook δημοσίευσε τη φωτογραφία της γυναίκας στο κανόνι της Ύδρας με τη λεζάντα «H Mάτση Χατζηλαζάρου (22 χρονών) ποζάρει προκλητικά στον φακό του Ανδρέα Εμπειρίκου». Ο λογαριασμός (Aldus Manutius) ανήκει στον σεβαστό τυπογράφο και σημαντικό εκδότη Αιμίλιο Καλιακάτσο (εκδόσεις Στιγμή) που παρακάτω στην ανάρτηση παραθέτει και το βιογραφικό της από το Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών του ΕΚΕΒΙ.
Η Μάτση Χατζηλαζάρου ήταν γόνος μεγαλοαστικής ελληνικής οικογένειας της Θεσσαλονίκης. Πατέρας της ήταν ο επιχειρηματίας και έμμισθος πρόξενος των ΗΠΑ στην οθωμανική Θεσσαλονίκη Κλέων Χατζηλάζαρος, μητέρα της η γερμανικής καταγωγής Βιργινία και νονός της ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ της Ελλάδας.
Το 1917, εποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού, η Χατζηλαζάρου και η οικογένειά της αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη και να εγκατασταθούν στη Γαλλία, από όπου επέστρεψαν το 1919 και την ίδια χρονιά μετακόμισαν οριστικά στην Αθήνα. Το 1931 και σε ηλικία 17 ετών, η Χατζηλαζάρου παντρεύτηκε τον Βαυαρό Καρλ Σούρμαν, με τον οποίο χώρισε το 1936. Στο μεταξύ, το 1934 πέθαναν μέσα σε λίγους μήνες και οι δύο γονείς της. Το 1937 η Χατζηλαζάρου παντρεύτηκε τον γεωπόνο Σπύρο Τσαούση σε δεύτερο γάμο, που διαλύθηκε το 1938. Κατά την περίοδο 1939-1943 ήταν σύζυγος του ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκου.
Στην Αθήνα το 1943 συνδέθηκε με τον ποιητή Αντρέα Καμπά. Μαζί του έφυγε τον Δεκέμβριο του 1945 για το Παρίσι, με υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου. Εκεί γνώρισε τον Καταλανό ζωγράφο και ανιψιό του Πικάσο, Χαβιέρ Βιλατό (Javier Vilató, 1921-2000), με τον οποίο έζησε από το 1946 έως το 1954. Το 1957 συνδέθηκε με τον Κορνήλιο Καστοριάδη, αλλά ο δεσμός τους δεν κράτησε παρά μόνο δύο χρόνια. Το 1958 επέστρεψε στην Αθήνα για να εργαστεί στον ΕΟΤ. Το 1964 έφυγε και πάλι στο Παρίσι για να δουλέψει στο εκεί κατάστημα Βαράγκη. Επέστρεψε οριστικά στην Αθήνα το 1973 και εργάστηκε στην υπηρεσία δημοσίων σχέσεων της Εμπορικής Τράπεζας, μέχρι τη συνταξιοδότησή της το 1984. Πέθανε στην Αθήνα, στις 16 Ιουνίου 1987.
Αν και αρκετοί είχαν αντιρρήσεις για την ταυτότητα του προσώπου στη φωτογραφία που δημοσιεύθηκε, στα 44 σχόλια που συνοδεύουν την ανάρτηση, ο κ. Καλιακάτσος επιμένει ότι είναι η Μάτση. Μάλιστα, δημοσιεύει και μια άλλη φωτογραφία που δεν έχει σχέση με τη Μάτση, αλλά πρόκειται για μια γυναίκα στο Le Touquet, στη Γαλλία, το 1953, όπως τη βλέπω δημοσιευμένη στον «Φωτοφράχτη».
Συναντώ τον κ. Καλιακάτσο στις εκδόσεις Στιγμή και φαίνεται να μην πείθεται ότι η γυναίκα στη φωτογραφία δεν είναι η Μάτση Χατζηλαζάρου. Επιμένει, κάτι στο οποίο δεν διαφωνούμε, ότι η φωτογραφία είναι του Εμπειρίκου. Μιλώντας μου για τη Μάτση, κάτω από έναν πίνακα του συντρόφου της στο Παρίσι, Χαβιέρ Βιλατό, με φιλοδωρεί με μια ωραία ιστορία και τον αποχαιρετώ. Την παραθέτω εδώ: «Η Χατζηλαζάρου γνώρισε τον Βιλατό, και όχι μόνο τον Βιλατό, στο περιβάλλον του "μάγου της τυπογραφίας και των εκδόσεων" Ελληνοεβραίου Σεφαραδίτη της Θεσσαλονίκης Guy Levis Mano (εκδόσεις GLM). H Mάτση μετέφρασε θαυμασίως "Chans populaires des Grecs", ed. GLM, 6 rue Huyghens Paris 14, 1951. Aπό τα μαγικά χέρια του Έλληνα τυπογράφου G.L. Mano έχουν βγει μερικά από τα ωραιότερα βιβλία του κόσμου. Του στόλιζαν τα βιβλία του με προμετωπίδες, εξώφυλλα και εικονογραφήσεις: Joan Miro, Max Ernst, Alberto Giacometti, Andre Masson, Yves Tanguy, Hans Bellmer, Mario Prassinos, Javier Vilato, Raymond Gid, Picasso... O G.L. Mano ήταν φίλος του Ε.X. Γονατά και έναν χρόνο πριν πεθάνει από το αντιμόνιο που τού ‘φαγε τα σωθικά τον επισκέφτηκα για να ασπασθώ τα άγια χέρια του».
Αφού στάθηκε μάταιο να πείσω τον κ. Καλιακάτσο ότι «δεν βγαίνουν οι αριθμοί», γιατί θεωρεί ότι η συζήτηση «αν είναι και ποια είναι» είναι «περί όνου σκιάς», και ότι «το έχουν πει πολλοί», κάνω την αριθμητική μου. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη το 1956, βεβαιωμένα. Η Χατζηλαζάρου γεννήθηκε το 1914 και επομένως 22 χρονών ήταν το 1936, πριν καν παντρευτεί τον δεύτερο σύζυγό της, Σπύρο Τσαούση, ενώ δεν είχε γνωρίσει ακόμη τον Εμπειρίκο. Το 1956 θα ήταν 42 ετών και η γυναίκα της φωτογραφίας δεν είναι 42 ετών, είναι προφανές.
Αποφασίζω να αναζητήσω τον Χρήστο Δανιήλ, φιλόλογο, πανεπιστημιακό και βιογράφο της πρώτης Ελληνίδας υπερρεαλίστριας, συγγραφέα της πρόσφατης μελέτης «Όλα δεν τα ‘χω πει... Η “Αντίστροφη αφιέρωση” της Μάτσης Χατζηλαζάρου» (εκδόσεις Άγρα, 2022), ο οποίος σε μια παρουσίαση του βιβλίου είχε δείξει τη συγκεκριμένη φωτογραφία, λέγοντας ότι δεν είναι η Μάτση Χατζηλαζάρου η γυναίκα στο κανόνι, ενώ έχει προσπαθήσει πολλές φορές να κάνει ευγενικά τη διόρθωση σε όσους την αναρτούν.
«Η φωτογραφία αυτή που βρίσκουμε σε διάφορες πηγές είναι του Εμπειρίκου, του 1956» μου λέει. «Ενώ η φωτογραφία είναι δημοσιευμένη από το 2001, τα τελευταία χρόνια, μετά το ενδιαφέρον που έχει ξεκινήσει για το πρόσωπο της Μάτσης Χατζηλαζάρου, υπάρχει μια τάση να ταυτίζεται το πρόσωπο της Χατζηλαζάρου με το πρόσωπο της εικονιζόμενης στη φωτογραφία κυρίας. Ούτε το πρόσωπο ούτε ο σωματότυπος ταιριάζουν, είναι οφθαλμοφανές, αλλά υπάρχουν και συγκεκριμένα τεκμήρια.
Οι φωτογραφίες δεν ανέβηκαν μόνες τους στο διαδίκτυο, από κάπου προέρχονται, οπότε ας πάμε να κάνουμε μια διερεύνηση πηγών: Όλες οι φωτογραφίες της Μάτσης Χατζηλαζάρου προέρχονται από το αρχείο της στο Μουσείο Μπενάκη. Οι περισσότερες είναι δημοσιευμένες στα βιβλία που έχω γράψει για τη Μάτση Χατζηλαζάρου (“Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina, Μάτση Χατζηλαζάρου, η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια”, Τόπος 2011, “Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1946-1947) και άλλα ανέκδοτα ποιήματα και πεζά της ίδιας περιόδου”, Άγρα 2013, “Όλα δεν τα 'χω πει...”, Άγρα 2022), με την άδεια έκδοσης και δημοσίευσης από το μουσείο Μπενάκη.
Το Μουσείο Μπενάκη έχει στην κατοχή του τη σειρά φωτογραφιών του γαμήλιου ταξιδιού Μάτσης και Εμπειρίκου στο Ναύπλιο και την Κόρινθο, αλλά και ενός άλλου ταξιδιού τους στους Δελφούς. Υπάρχουν δηλαδή φωτογραφίες της Μάτσης τραβηγμένες από τον Εμπειρίκο και του Εμπειρίκου από τη Μάτση. Οι δυο τους δεν επισκέφτηκαν ποτέ την Ύδρα ως ζευγάρι, δεν έχουμε μαρτυρίες για κάτι τέτοιο, οπότε η εν λόγω φωτογραφία της γυναίκας στην Ύδρα δεν ανήκει σε αυτήν τη σειρά στην οποία ανήκει η πιο γνωστή ίσως φωτογραφία της Μάτσης, αυτή με το νυχτικό στην καμάρα, στο Μπούρτζι.
Το πρόβλημα είναι ότι κάποιοι ταυτίζουν τη γυναίκα στο κανόνι της Ύδρας με τη Μάτση Χατζηλαζάρου και έτσι συναντάμε συχνά τη φωτογραφία συνήθως με λεζάντα του στυλ “η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου προκλητικά φωτογραφημένη από τον Ανδρέα Εμπειρίκο”, ακόμα και σε αξιόπιστες και σοβαρές ιστοσελίδες. Τα πρώτα χρόνια της ενασχόλησής μου με το έργο της Χατζηλαζάρου υπεδείκνυα αυτή την αστοχία, αλλά από ένα σημείο και έπειτα η διάδοση της φωτογραφίας ήταν τόσο μεγάλη οπότε και εγκατέλειψα την προσπάθεια. Επειδή οι περισσότεροι, όταν τους υπεδείκνυα την αστοχία, έφερναν ως επιχείρημα ότι έτσι είναι δημοσιευμένη η φωτογραφία στην τάδε ή στη δείνα ιστοσελίδα, είχα σκεφτεί να ετοιμάσω ένα σχετικό σύντομο άρθρο, αλλά με προλάβατε και χαίρομαι για αυτή την πρωτοβουλία της LiFO. Εξάλλου, έχουμε και τη μαρτυρία/διαβεβαίωση του Λεωνίδα Εμπειρίκου, οπότε δεν τίθεται θέμα αμφισβήτησης».
Η αποκατάσταση ενός προσώπου
«Νομίζω πρέπει να αποκαταστήσουμε και το ίδιο το πρόσωπο» λέει ο κ. Δανιήλ, «δεν μπορεί να ταυτίζουμε έναν δημιουργό με μια εικόνα που δεν είναι δική του και πρέπει να αποκαταστήσουμε και την αλήθεια για τη συγκεκριμένη κυρία, που δεν είναι η Μάτση Χατζηλαζάρου. Το θέμα της ταυτοπροσωπίας και της ιδιοπροσωπίας ενός ανθρώπου είναι σημαντικό και δεν μπορούμε να το παραβλέπουμε, δεν είναι “περί όνου σκιάς”. Ας κάνουμε μια υπόθεση και ας σκεφτούμε πώς θα αντιδρούσαμε εάν βλέπαμε μια “προκλητική” φωτογραφία ενός ημίγυμνου άνδρα και η συνοδευτική λεζάντα έγραφε πως αυτός είναι ο Οδυσσέας Ελύτης ή ο Γιώργος Σεφέρης ή όποιος άλλος άνδρας ποιητής, και αυτή η φωτογραφία γνώριζε ευρεία διάδοση. Θα αντιδρούσαν άπαντες. Ενώ εδώ δεν αντιδρούμε, καθώς έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τις γυναίκες με τρόπο διαφορετικό, ειδικά τη Μάτση, η οποία έχει γράψει μια προκλητική, για πολλούς, ποίηση, με ερωτική θεματολογία, οπότε και θεωρούμε ότι αυτή η εικόνα μπορεί να συνάδει με την εικόνα που έχουμε σχηματίσει για αυτήν. Γενικώς, συναντάμε μεγάλο σεξισμό στην περίπτωση της Χατζηλαζάρου, η οποία για κάποιους αποκτά αξία μέσω των ανδρών με τους οποίους έζησε. Αυτό είναι που τους εντυπωσιάζει, με αυτό ασχολούνται, ενώ θα έπρεπε να μας απασχολεί το έργο της και η ποίησή της. Δεν νομίζω ότι έχει γίνει τόσο μεγάλη συζήτηση για τις ερωμένες ή τις συζύγους κάποιου άνδρα ποιητή».
Ο Χρήστος Δανιήλ γνώρισε τη Μάτση Χατζηλαζάρου όταν διάβασε στην «Ελευθεροτυπία», ως έφηβος, τη συνέντευξή της στον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο. «Όλα ξεκίνησαν από αυτήν τη συνέντευξη», μου λέει, «μάλιστα από τη φράση προς το τέλος της συνέντευξης, όταν η Μάτση αναρωτιέται “ποιος θα ενδιαφερθεί άλλωστε για μένα σε 10-20 χρόνια;”». Αυτή ήταν και η αφετηρία για τις μελέτες του με υλικό που συγκέντρωσε μετά από πολυετή έρευνα και ενώ είχε ήδη γνωρίσει και την ποίησή της από τη διδασκαλία του Γιάννη Δάλλα, ενός από τους πρώτους καθηγητές που ενέταξαν το έργο της στη διδασκαλία στη Φιλοσοφική Σχολή των Ιωαννίνων.
Τον ρωτώ πώς θα χαρακτήριζε τη Μάτση Χατζηλαζάρου σήμερα. «Είναι ποιήτρια, γυναίκα δημιουργός, η πρώτη που έγραψε με σημαντική επιρροή από τον υπερρεαλισμό, γιατί δεν είναι αμιγώς υπερρεαλίστρια. Έχει μια έντονη ερωτική θεματολογία και αυτό προκάλεσε, στην αρχή τουλάχιστον, μεγάλο σκάνδαλο, γιατί αναφέρεται στον έρωτα ως βίωμα, ο έρωτας είναι σωματοποιημένος στο έργο της. Ενώ μέχρι τότε οι ποιήτριες που έγραφαν ερωτική ποίηση ήταν λυρικές, μιλούσαν μόνο για αισθήματα. Για πρώτη φορά έχουμε αναφορά στην πράξη του έρωτα. Άρα έχουμε μια ποίηση με προκλητική θεματολογία για την εποχή, γραμμένη με έναν τρόπο προκλητικό, αυτόν μιας νεωτερικής γραφής, και μάλιστα γραμμένη από γυναίκα. Αυτές οι παράμετροι ήταν σκανδαλώδεις για κάποιους, αλλά αυτές είναι που προκάλεσαν και το μεγάλο ενδιαφέρον για την ποίησή της, από την άλλη.
Νομίζω έχει αδικηθεί η Χατζηλαζάρου με αυτούς τους χαρακτηρισμούς, δεν είναι μόνο ερωτική ποιήτρια, υπάρχει ένας πλούτος γραφής, ειδικά μετά τη διαμονή της στο Παρίσι, όπου ανανεώθηκε και θεματικά και εκφραστικά. Νομίζω πως δεν έχει ακόμα ούτε αναγνωριστεί ούτε μελετηθεί όσο θα έπρεπε, οι περισσότεροι μένουμε προσκολλημένοι στην ερωτική και μόνο διάσταση που μπορεί να βρει κανείς στα ποιήματά της. Εμένα με εντυπωσίασε ότι ακολούθησε την καρδιά της μέχρι τέλους, αλλά, νομίζω, όλους μας, και τους αναγνώστες και τους μελετητές, μας ενδιαφέρει κατά βάθος να ερχόμαστε σε επαφή με ωραία κείμενα, με ωραία ποιήματα, πέρα από το φύλο ή την ερωτική προτίμηση καθενός».
Ποια είναι η γυναίκα στη φωτογραφία;
Ένα από τα αγαπημένα θέματα του Εμπειρίκου στη δεκαετία του ‘50, γράφει ο Γιάννης Σταθάτος στον «Φωτοφράχτη», ήταν «οι γυναίκες που φωτογράφιζε, άλλοτε “στο φτερό”, όπου τις συναντούσε, στον δρόμο ή στις περιπλανήσεις του, και άλλοτε σπίτι του, στην Αθήνα ή την Άνδρο, βάζοντάς τες να ποζάρουν».
Αναζήτησα τον Λεωνίδα Εμπειρίκο για να μου δώσει μια οριστική απάντηση, λύνοντας κάθε παρεξήγηση σχετικά με το πρόσωπο που εικονίζεται στις δυο φωτογραφίες με τη γυναίκα στην Ύδρα το 1956. «Ο Ανδρέας Εμπειρίκος συνάντησε τη νεαρή γυναίκα σε ένα από τα ταξίδια που έκανε στην Ύδρα με τη σύζυγο του Βιβίκα Εμπειρίκου» λέει.
Η Βιβίκα Εμπειρίκου, όπως αφηγήθηκε στον Λεωνίδα, τη θυμόταν ως μια πολύ συμπαθητική κοπέλα με την οποία έκαναν φιλική παρέα στο λιμάνι, τόπο τότε συγκέντρωσης όλων των επισκεπτών του νησιού. Μπορεί να ήταν Αθηναία σε διακοπές ή Υδραία, αυτό η μητέρα του δεν το θυμόταν, θυμόταν όμως με πόση χαρά δέχτηκε να φωτογραφηθεί, όχι απλώς δέχτηκε, το ζήτησε. «Δεν είναι η Μάτση Χατζηλαζάρου» με διαβεβαιώνει.
Με την ευκαιρία, τον ρωτώ και για το αν τις φωτογραφίες που υπάρχουν στο αρχείο της Μάτσης Χατζηλαζάρου τις της έδωσε ο ίδιος μετά τον θάνατο του πατέρα του, όπως έλεγε μια πληροφορία που είχα. «Αυτές τις φωτογραφίες τις είχε πάντα η Μάτση» μου απαντά. «Είναι κοινές τους φωτογραφίες, τραβηγμένες με μια Leica. Όταν πέθανε η Μάτση, η επιστήθια φίλη της Φανή Λαμπαδαρίου μού τηλεφώνησε και μου ζήτησε να πάνε αυτές οι φωτογραφίες στο αρχείο Εμπειρίκου, να επιστραφούν με έναν τρόπο, ήταν επιθυμία της Μάτσης. Νομίζω ότι ήταν πιο σωστό να είναι με το υπόλοιπο αρχείο της, που δωρίστηκε στο Μουσείο Μπενάκη».
Αγοράστε το βιβλίο: Χρήστος Δανιήλ, Όλα δεν τα ‘χω πει... Η “Αντίστροφη αφιέρωση” της Μάτσης Χατζηλαζάρου, εκδόσεις Άγρα, 2022, εδώ
