Ο Γιάννης Παρασκευόπουλος σπούδασε Ιστορία του Κινηματογράφου στο Λονδίνο και Σκηνοθεσία και Αισθητική στο Παρίσι, αλλά, ως ακάματος ταξιδιώτης, φυσιοδίφης, εξερευνητής και εραστής της γεωγραφίας, συναρμόζει την πολλαπλότητα του παράδοξου του κόσμου στο φιλοσοφικό-λογοτεχνικό του έργο και στο βιβλίο του «Η ποιητική του κήπου» κατορθώνει να μας παραδώσει όχι μόνο μια ιστορική καταγραφή του, αλλά διατρέχοντας τη φιλοσοφικοθεολογική θεώρηση, τη ζωγραφική αναπαράσταση, την πραγματεία της κηπουρικής και τη λογοτεχνική αποτύπωση του κήπου, να τον αναδείξει ως τόπο μνήμης, αλληγορίας, αναστοχασμού και αισθητικής εμπειρίας.
Η έμφυτη περιέργεια για την ιστορία, δηλαδή για το πώς ξεκινάει κάτι και για το πώς μετασχηματίζεται με το πέρασμα του χρόνου, τον οδήγησε σε μια απόπειρα πλήρους καταγραφής της ιστορικότητας και της διαχρονίας του κήπου.
«Μπορώ να πω ότι έχω μια εμμονή με τον κήπο ως χώρο πολλές δεκαετίες τώρα. Με συντρόφευσε σε πολλές στιγμές της ζωής μου. Και επειδή μεγάλωσα σε ένα σπίτι που είχε ένα μικρό περιβόλι, η αντίληψή μου για τον κήπο ήταν πάντα μινιμαλιστική. Ένα παγκάκι, ένα δέντρο, μια πέργκολα, σηματοδοτούν την απλότητα που βρίσκουμε στον κήπο. Ο κήπος υπήρξε πάντα σκηνικό στη ζωή μου για συζητήσεις, συμπόσια και συνευρέσεις», λέει.
Πάνω απ' όλα, η δημιουργία ενός κήπου είναι μια ευχάριστη τροπή σήμερα. Είναι μια πρόταση συμμετοχής στα κοινά. Σε ό,τι αφορά τη ζωή στην πόλη αλλά και έξω από αυτήν, έρχεται σε αντιδιαστολή με τον ιδιωτικό τρόπο ζωής της κατανάλωσης.
— Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα βιβλίο για την πόλη;
Είναι μάλλον ένα αντι-βιβλίο για την πόλη. Μέσα στο κείμενο προβάλλω τους τρόπους με τους οποίους ο κήπος είναι ταυτόχρονα μέρος της πόλης αλλά και ένα μέρος ξέχωρο από αυτήν. Η γραφή αυτού του βιβλίου είναι μια αισθητική και ηθική επιλογή, δηλαδή ένα πολιτικό πρόταγμα. Μιλώντας πάντα για την Ελλάδα, μπορούμε να δούμε τον καθοριστικό ρόλο που παίζει ο νεοφιλελευθερισμός στη χώρα και τη συνεχόμενη καταστροφή του τοπίου: καταστροφικές πυρκαγιές, μπετονοποίηση, απώλεια του δημόσιου χώρου και συνεχόμενη ιδιωτικοποίηση της αισθητικής. Το βιβλίο είναι κατά μία έννοια αντίδραση και σχολιασμός όλων αυτών.

— Πόσο μεγάλη σημασία έχει η ύπαρξη ενός κήπου και πόσο η ζωτική λειτουργία του μπορεί να μεταμορφώσει τον ιδιοκτήτη του ή τον κάτοικο μιας περιοχής, αν πρόκειται για δημόσιο χώρο;
Δεν έχει υπάρξει οργανωμένη κοινωνία χωρίς κήπο, και μάλιστα πολιτισμένη κοινωνία. Με αυτό εννοώ ότι ο κήπος αναπτύσσεται στην πόλη, απ' όπου προκύπτει και ο πολιτισμός. Ο κήπος είναι πολιτισμός. Και όσο πιο ανεπτυγμένος είναι ο πολιτισμός, τόσο καλύτερα δείγματα έχουμε της έννοιας του κήπου. Ταυτόχρονα, μια εθνολογική ματιά στις νομαδικές φυλές του Ιράν ή της Βορείου Αφρικής (Μαγκρέμπ) μάς δείχνει ότι και οι άνθρωποι που βρίσκονται σε κίνηση για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα σταθεροποιούνται σε κάποιον χώρο και καλλιεργούν το παρτέρι τους, κυρίως για βιοποριστικούς λόγους. Παρ’ όλα αυτά, η έννοια του κήπου είναι εκεί.

Στις δυτικοποιημένες κοινωνίες μας του μονοσήμαντου χρόνου και χώρου εγκλωβιζόμαστε μέσα στην πόλη και όντες περικυκλωμένοι από το μπετόν, αναζητούμε λύσεις διαφυγής. Η πόλη είναι ένας φαύλος κύκλος παραγωγής και κατανάλωσης, και σήμερα η ζωή στην πόλη, περισσότερο από ποτέ, εμφανίζει αυτόν τον κύκλο ως ανούσιο και ανόητο. Ο κήπος σπάει αυτό το σύστημα και εμφανίζει έναν χώρο όπου διακόπτεται αυτός ο στρόβιλος της ζωής της πόλης.
Υπάρχει μια εσφαλμένη αντίληψη ότι ο κήπος είναι προϊόν πολυτέλειας. Έζησα για έναν χρόνο σε μία από τις πιο μπετονοποιημένες, μολυσμένες και φτωχές πόλεις της Ευρώπης, τη Μασσαλία. Παρόλη τη χρεοκοπία της πόλης από τους ιθύνοντες των προηγούμενων χρόνων, οι κάτοικοι σε πολλές περιοχές δείχνουν μια θέληση για επανάκτηση και επανοικειοποίηση της πόλης μέσω απλών κινήσεων: τοποθέτηση γλαστρών έξω από το κατώφλι του σπιτιού για δημιουργία φιλικού χώρου, οικειοποίηση μικρών εκταρίων για οικολογική καλλιέργεια και εκμάθηση αυτού τρόπου καλλιέργειας, ανάμεσα σε πολλά άλλα. Ο κήπος, σε αυτή την περίπτωση, είναι μια μικρή προσωπική δημιουργία και μια επιστροφή στην απλότητα, προϊόν φαντασίας και μια εναλλακτική. Χρειάζεται να μεταμορφώσουμε τον χώρο όπου κατοικούμε με όποια μέσα διαθέτουμε, να τον μετατρέψουμε σε ποιητικό τόπο.

— Οπότε ποια είναι η διάσταση ενός κήπου σήμερα;
Σήμερα, ο κήπος στην πόλη έχει διττή διάσταση. Αρχικά, αυτόν της καλλιέπειας, δηλαδή μιας αισθητικής που μπορεί να γίνει κοινό κτήμα χωρίς την ανάγκη διαμεσολάβησης της κατανάλωσης. Μπορεί, επίσης, να γίνει και ένας τρόπος να βλέπουμε τι τρώμε. Για παράδειγμα, όταν αφίχθησαν η ντομάτα και το πεπόνι στην Ευρώπη, χρησιμοποιήθηκαν για καλλωπιστικούς σκοπούς στους κήπους. Σήμερα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτά και πολλά άλλα φρούτα και για τους δύο σκοπούς. Εκείνοι που μπορούν να καλλιεργήσουν έστω και μία ντομάτα στο μπαλκόνι της πολυκατοικίας τους αποκτούν διαφορετική αντίληψη της τροφής αλλά και της διατροφής.

Πάνω απ' όλα, όμως, ο κήπος είναι μια μικρή έκφραση της φύσης μέσα στην πόλη, που αλλάζει και μεταμορφώνει την αντίληψή μας γι' αυτό που θα ονομάζαμε «μεγάλη φύση». Ένας διάλογος με το δέντρο, για να χρησιμοποιήσω τον τίτλο του βιβλίου του Βαλερί, ανοίγει έναν δρόμο για έναν μεγαλύτερο διάλογο, πρώτα και κύρια με τον εαυτό μας και εν συνεχεία με αυτό που έχει χαθεί: τη σχέση του ανθρώπου με όλα τα έμβια όντα. Αυτός ο διάλογος έχει ως προϋπόθεση τον σεβασμό για οτιδήποτε μη ανθρώπινο, δηλαδή για οτιδήποτε μας ξεπερνάει. Απλώνοντας το βλέμμα προς το άλλο, το αναδιπλώνουμε προς εμάς τους ίδιους. Η σχέση με το δέντρο είναι η πιο απλή σχέση που μπορεί να υπάρξει, αλλά ταυτόχρονα είναι τόσο δύσκολη και τόσο περίπλοκη.
— Τι μας δείχνει και τι μας διδάσκει ένας κήπος;
Ένας κήπος αρχικά είναι ένα ομοίωμα της φύσης. Περιέχει το ορυκτό, το φυτικό και το υγρό στοιχείο. Με άλλα λόγια, μας δείχνει το αρχικό, το πρώτο περιβάλλον του ανθρώπου, εκείνου που κατοικεί στην πόλη. Κατά δεύτερο λόγο, ο κήπος εξαρτάται από τις εποχές και μας διδάσκει την αλλαγή, δηλαδή τη γέννηση και τον θάνατο. Επίσης, μας διδάσκει την υπομονή και μια διαφορετική αντίληψη του χρόνου, πιο αργή από αυτήν που υπάρχει στον πολιτισμό της ταχύτητας.

— Πώς ένας κήπος γίνεται η αλληγορία του βίου μας;
Δεν έχει σημασία αν πιστεύει κάποιος στη βιβλική ιστορία του Αδάμ και της Εύας. Δεν έχει, επίσης, σημασία, να αναζητούμε τη μεταφυσική Εδέμ ή να ξεψαχνίζουμε αν ο Ησίοδος ήταν ποιμένας ή καλλιεργητής. Αυτό που προέχει είναι τι σηματοδοτούν όλες αυτές οι ιστορίες που προέρχονται από μυθικούς λαούς όπως οι Ασσύριοι και οι Έλληνες. Για ποιον λόγο το ανθρώπινο πεπρωμένο είναι τόσο συνδεδεμένο με τον κήπο; Πώς ένα απλό βουκολικό ποίημα όπως το «Άσμα Ασμάτων» υφίσταται ως το πιο διαχρονικό και βαρύνουσας σημασίας «ωραιότατο άσμα»; Πώς ο Γκιλγκαμές αντικρίζει τον Κήπο των Θεών μετά από όλες αυτές τις περιπέτειες; Πώς αναφέρεται ο Μπόρχες στον κήπο; Ο Κήπος με τα διακλαδωτά μονοπάτια, για να χρησιμοποιήσω τον τίτλο του τελευταίου, αυτός είναι ο βίος.
Ο κήπος ανταποκρίνεται στην ανθρωπινότητα του ανθρώπου, σε αυτό που είναι και σε όλες τις ιδιότητές του. Ο κήπος είναι μια προέκταση αυτής της γήινης υλικότητας του ανθρώπου, δηλαδή του πλάσματος που προέρχεται από τη Γαία. Κήπος είναι το κρυσταλλοποιημένο αποτέλεσμα της μέριμνας του ανθρώπου. Όλες οι δημιουργικές ιδιότητες του ανθρώπου περιλαμβάνονται, δηλαδή η αγάπη, η στοργή, η μάθηση και οι πέντε αισθήσεις. Μέσω όλων αυτών των ιδιοτήτων κατασκευάζεται ο κήπος.
Κήπος είναι ένας ιδεατός χώρος όπου η ευαισθησία προστρέχει για να προστατευτεί από το εχθρικό εξωτερικό περιβάλλον είτε ένα μέρος δημιουργίας που ανήκει στη φαντασία. Υπό αυτή την έννοια, ο κήπος συνδέεται με τα όνειρα και τις επιδιώξεις του ανθρώπου, με τις πιο υψηλές και αληθινές του προσδοκίες και επιθυμίες. Αναφέρω ένα απόσπασμα από το ποίημα του Λουίς Θερνούδα, «Αρχαίος Κήπος»:
Υπάρχουν ανθρώπινα πεπρωμένα δεμένα μ’ έναν τόπο ή
μ’ ένα τοπίο. Εκεί, σ’ εκείνο τον κήπο, καθισμένος σ’ ενός
σιντριβανιού την άκρη, ονειρεύτηκες μια μέρα τη ζωή σαν
αστείρευτη σαγήνη. Η άπλα του ουρανού σε ωθούσε σε δράση
η ανάσα των λουλουδιών, τα φύλλα και τα νερά, στην
απόλαυση χωρίς τύψεις.
Αργότερα θα καταλάβαινες πως ούτε τη δράση ούτε την
απόλαυση θα μπορούσες να βιώσεις με την τελειότητα που
είχαν στα όνειρά σου στην άκρη του σιντριβανιού. Και τη μέρα
που κατάλαβες αυτήν τη θλιβερή αλήθεια, αν και βρισκόσουν
μακριά και σε ξένη γη, πόθησες να γυρίσεις σ’ εκείνο
τον κήπο και να ξανακάτσεις στην άκρη του σιντριβανιού,
για να ονειρευτείς ακόμη μια φορά τη νιότη που εχάθη.
Το όνειρο. Αυτό είναι που συμβολίζει ο κήπος. Εκεί που ξεκινάμε και εκεί που τελειώνουμε. Εκεί που δεν θέλουμε να τελειώσουμε. Η ουτοπία του ονείρου αντανακλάται στην ευτοπία του κήπου. Ο χώρος όπου το πρώτο σκίρτημα της φαντασίας ξεκινά να βρίσκει την υλικότητά του, και τη δράση. Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ποτέ την επιθυμία που μας κίνησε. Δεν πρέπει να συνθηκολογήσουμε με τα στοιχεία. Χρειάζεται να τα υπερβούμε.

Ταυτόχρονα, όλα τα παραπάνω εμπεριέχουν και την έννοια του κόπου. «Κάματον ευκάματον» λέει ο Ευριπίδης στις «Βάκχες». Δηλαδή, η κούραση θα είναι ωραία, θα έχει ένα αποτέλεσμα. Για να μιλήσουμε και πιο συγκεκριμένα, ο κήπος έχει ανάγκη από τον κηποποιό, τον κηπουρό. Αυτός είναι ο δημιουργός του κήπου. Παίρνει υπό την προστασία του έναν χώρο κενό και τον μεταμορφώνει. Έτσι και ο άνθρωπος ξεκινά από κάπου, έχει μια επιθυμία, έρχεται αντιμέτωπος με τα στοιχεία, όπως και ο κηπουρός με τις εποχές, τα έντομα και άλλους εξωτερικούς παράγοντες. Όμως συνεχίζει, βρίσκει λύσεις και προχωρά προς την ομορφιά και τη δημιουργία. Ο κηπουρός θα φτιάξει αυτό που είχε στο μυαλό του, προσαρμόζοντάς το στην πραγματικότητα.
— Κάνοντας μια ιστορική καταγραφή, ποιοι είναι οι πιο ενδιαφέροντες ή καινοτόμοι κήποι και ποια η επίδρασή τους;
Όσον αφορά τη Δύση, οι κήποι της Αναγέννησης, δηλαδή ο κήπος ιταλικού τύπου και εν συνεχεία ο μπαρόκ κήπος επαναφέρουν τα ρωμαϊκά γεωμετρικά σχήματα που φθάνουν σ' εμάς μέχρι σήμερα. Ο ρομαντικός κήπος αγγλικού και γερμανικού τύπου έχει για μένα πρωτεύουσα σημασία και βλέπουμε αυτό το ίχνος να αποτυπώνεται και να ενώνεται με τα νεοελληνικά στοιχεία στον υπέροχο Κήπο της Αμαλίας.
To Chahar Bagh του περσικού κήπου έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο, από την Ανδαλουσία μέχρι τους κήπους των Μογγόλων στην Ινδία. Ο τετραμερής γεωμετρικός κήπος της Περσίας, με τον συμβολισμό του κέντρου και το νερό να τρέχει στους διαύλους του, και η ζωή γύρω από αυτόν αποτυπώθηκαν στους μεγάλους Άραβες ποιητές της Ανδαλουσίας καθώς και στις μογγολικές μινιατούρες που μπορούμε να θαυμάσουμε μέχρι σήμερα.
— Τι σημαίνει αυτός ο ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα σε ένα σπίτι και στην πόλη, ποια είναι η συμβολική του σημασία;
Ο ενδιάμεσος χώρος θα μπορούσε να συγκριθεί με την αρχαία αγορά. Από αυτόν ξεκινά και η ιδιωτεύουσα ζωή και η δημόσια. Η αρχαία αγορά δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Μεταμορφώνεται με την πόλη. Στον αθηναϊκό πολιτισμό, το ιδιωτικό δεν έπαιζε κανένα ρόλο, γι' αυτό και δεν έχουμε μνημειώδη οικήματα. Τα σπίτια ήταν για να κοιμούνται. Η ζωή ήταν έξω, στον δρόμο. Ενδιάμεσος χώρος είναι κάτι που βρίσκεται υπό συνεχή μεταμόρφωση, ένα μείγμα του έξω και του μέσα που οδηγεί σε καινούργια συμπεράσματα, νέες σκέψεις, νέα πειράματα. Ο χώρος γύρω από την Ακρόπολη, η Πνύκα και ο Άρειος Πάγος κρατούν σήμερα μέσα τους αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος, του ιδιωτικού και του δημόσιου. Ο χώρος αυτός έχει κάτι το προχριστιανικό, κάτι το πρωτόγονο. Από αυτό το τοπίο ιχνηλατούμε το παρελθόν, αλλά αντικρίζουμε και το παρόν. Πέτρα και ελιά είναι τα στοιχεία αυτού του τοπίου που παίρνει τις διαστάσεις ενός μεγάλου χωροχρόνου μέσα στην πόλη. Ανοίγεται ως ένα ξέφωτο. Είναι ένας μεγάλος δημόσιος κήπος που είναι ανοιχτός συνέχεια για συμμετοχή.

— Ποια είναι η σχέση των κήπων με τη θεολογία, τη λογοτεχνία και την τέχνη; Πόσο επηρεάζει καλλιτέχνες φιλόσοφους και θεολόγους;
Στον πολιτισμό που αποτελεί μια ώσμωση της Βίβλου και του Πλάτωνα, στον πολιτισμό της Ιερουσαλήμ και της Αθήνας, δηλαδή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ο κήπος είναι το σημείο έναρξης της ανθρωπότητας αλλά και ο τόπος επιθυμίας επιστροφής. Ο κήπος εκφράζει μια αρχή και ένα τέλος. Ο Παράδεισος είναι ένας κήπος. Από εκεί εκδιώχθηκαν οι πρωτόπλαστοι και αυτός αναφέρεται ως ο τόπος επιστροφής στη μεταθανάτια ζωή για τους κοινούς θνητούς. Τα Ηλύσια Πεδία και οι Νήσοι των Μακάρων, δηλαδή ο Παράδεισος των Ελλήνων, επίσης, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη δυτική σκέψη. Η μεγαλύτερη λεωφόρος των Παρισίων και η πιο αντιγραμμένη παγκοσμίως ονομάζεται Ηλύσια Πεδία. Αυτή η κλασικιστική αντίληψη φθάνει σ' εμάς μέχρι σήμερα.
Η ουτοπική σκέψη πηγάζει από τον αρχικό κήπο. Ο Μπέικον και οι μετέπειτα σοσιαλιστές φιλόσοφοι σκεπτόντουσαν με βάση τον κήπο ως μια Χρυσή Εποχή. Η επιστροφή σε αυτήν ήταν και το πρόταγμα αυτής της σκέψης.
Αναφέρω, μόνο, τελευταίως το σημαντικό βιβλίο του Giorgio Agamben, «Το βασίλειο και ο κήπος», όπου επανέρχεται σε αυτόν τον διαχωρισμό μεταξύ της εξουσίας και της ελευθερίας.
— Ποιες είναι οι πιο ισχυρές κηπολογικές παραδόσεις και ποιες επιβιώνουν σήμερα;
Τα γεωμετρικά σχήματα του μπαρόκ φθάνουν σ' εμάς σήμερα σε μια πιο απλοϊκή και ελαχιστοποιημένη μορφή. Η χρήση αειθαλών δένδρων όπως ο ίξος είναι αισθητή σε εισόδους κτιρίων ή απλώς σε δημόσιους χώρους, για παράδειγμα σε πλατείες.
Πέρα από το Chahar Bagh, που μπορούμε να το δούμε σε κάποια μέρη του μουσουλμανικού κόσμου, ο άγριος κήπος που είναι κατά κάποιον τρόπο η μετεξέλιξη του ρομαντικού κήπου μεταμορφώνεται μέχρι σήμερα. Υπάρχει μια στροφή προς την εντοπιότητα των ειδών ούτως ώστε να προστατευθεί ο κήπος από την παγκοσμιοποίηση, όχι μόνο των ασθενειών· στοχεύει, επίσης, στον επαναπροσδιορισμό του τοπικού. Ο Gilles Clément, ανάμεσα σε άλλους, προτάσσει τον κήπο εν κινήσει εντός της πόλης, που αξιοποιεί παρατημένες άγονες και ακαλλιέργητες εκτάσεις.
Στον ευρωπαϊκό Νότο, που χαρακτηρίζεται από την έντονη μεταμόρφωση του τοπίου λόγω του τουρισμού, βλέπουμε την επίδραση της έννοιας του εξωτισμού με τη φύτευση φοινίκων. Συνεχίζεται έτσι μια αποικιοκρατική παράδοση που έφθασε και στη χώρα μας (χωρίς να είναι αποικιοκρατική). Τον 19ο αιώνα και τον 20ό, με την έκρηξη της αστικής πολεοδομίας, βλέπουμε τον κήπο να μεταμορφώνεται σε χώρο πρασίνου. Στόχευε κυρίως σε ένα υγειονομικό και φονξιοναλιστικό σύστημα. Δυστυχώς, ο φονξιοναλισμός είναι υπερβολικά παρών μέχρι σήμερα. Έχοντας απαλείψει πολλά από τα χαρακτηριστικά των κήπων των προηγούμενων αιώνων, ο χώρος πρασίνου είναι ένα κηπάριο συνήθως με γκαζόν, κάποια δέντρα και παγκάκια. Έτσι, ο κήπος έχει απομαγευτεί.
— Όλο και λιγότεροι μπορούν σήμερα να έχουν έναν αληθινό κήπο. Πόσο κρίσιμη θα μπορούσε να είναι η λειτουργία του στον σύγχρονο αστικό ιστό;
Είναι αλήθεια ότι σήμερα η πρόσβαση σε έναν κήπο, ειδικά στη χώρα μας, γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Ανέφερα προηγουμένως το παράδειγμα της Μασσαλίας. Πρόκειται καθαρά για ένα πρόταγμα αυτοοργάνωσης. Πάνω απ' όλα, η δημιουργία ενός κήπου είναι μια ευχάριστη τροπή σήμερα. Είναι μια πρόταση συμμετοχής στα κοινά, σε ό,τι αφορά τη ζωή στην πόλη αλλά και έξω από αυτήν. Έρχεται σε αντιδιαστολή με τον ιδιωτικό τρόπο ζωής της κατανάλωσης.
— Αν σας έδιναν τα μέσα και τον χώρο, ποιος θα ήταν ένας ιδανικός κήπος που θα φτιάχνατε και ποιο δέντρο ή άνθος δεν θα έλειπε από αυτόν;
Το μοντέλο του τετραμερούς περσικού κήπου με την πολυσχιδή του μορφή και τη συμμετοχή των τριών φυσικών στοιχείων. Το τοπίο θα συμπληρωνόταν από τον κυπάρισσο, ένα κατεξοχήν μυστηριακό δέντρο. Ασπάζομαι την άποψη του Θεόδωρου Μετοχίτη ότι το κυπαρίσσι είναι το δέντρο του φιλοσόφου, με την κορυφή του να οδεύει συνεχώς, ως φλόγα, προς τον ουρανό. Μας οδηγεί να κοιτάζουμε ψηλά.