Αν ακολούθησα αυτό το επάγγελμα δεν ήταν ούτε για την καριέρα, ούτε για τη «δόξα», ούτε για την οικονομική εξασφάλιση. Είναι για την περιπέτεια, τα μακροβούτια στην Ιστορία αλλά και στην τρέχουσα κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική πραγματικότητα, καθώς και για τις συναντήσεις με αξιοσημείωτους ανθρώπους.
Ένας εξ αυτών ήταν και ο συνομιλητής μου, μια ξέχωρη προσωπικότητα της ευρύτερης αριστεράς που επί χούντας είχε συλληφθεί, φυλακιστεί και βασανιστεί άγρια για να πάρει τη ρεβάνς με τους περίφημους «Ανθρωποφύλακες» (1969), μια μαρτυρία-χαστούκι στο καθεστώς των συνταγματαρχών που έγινε μπεστ-σέλερ, συμβάλλοντας σημαντικά στη διεθνή τους απαξίωση.
Μεταπολιτευτικά ξαναβρέθηκε στις επάλξεις, εξελέγη δημοτικός σύμβουλος και αργότερα βουλευτής με τον ΣΥΡΙΖΑ (2007-9), τον οποίο όμως γρήγορα εγκατέλειψε, βλέποντάς τον να κάνει «δεξιά στροφή», μετατρεπόμενος σε «αρχηγικό κόμμα».
Έκτοτε παρέμεινε «ελεύθερος σκοπευτής», συνεχίζοντας ακούραστα να γράφει και να δημοσιογραφεί δίχως ποτέ να «μασά» τα λόγια του – η στήλη του στην «Εφημερίδα των Συντακτών» είναι από τις κορυφαίες στον ελληνικό Τύπο.
Μελετημένος, εύστοχος, οξυδερκής, ασυμβίβαστος, ακομπλεξάριστος, ήταν προπαντός ένας άνθρωπος βαθιά ελεύθερος, βαθιά ευαίσθητος, ερωτικός και διαρκώς ανοιχτός στο καινούργιο.
Ποτέ να μη χάνεις την πίστη σου στους ανθρώπους, όσο κι αν σε έχουν απογοητεύσει. Αν συνέβη αυτό, απλώς δεν γνώρισες ακόμα τους σωστούς! Άμα ψάξεις, θα βρεις τέτοιους όπου Γης κι άμα πια δυσκολευτείς πολύ, σκέψου μήπως εσύ, τελικά, δεν είσαι ο σωστός και γι' αυτό διαλέγεις τους λάθος.
Βρεθήκαμε παραμονές Πρωτομαγιάς του 2018 στο διαμέρισμα-«κοινόβιο» που διατηρούν στα Κάτω Πατήσια με τη σύντροφό του.
Επιβλητικός και ευθυτενής, αλλά ταυτόχρονα χαλαρός και οικείος, όπως πάντα, περιστοιχισμένος από βιβλία, κομψοτεχνήματα, ενθύμια, με ένα ποτήρι ουίσκι στο χέρι από νωρίς, όπως το συνηθίζει –μας αποκάλεσε, μάλιστα, «ξενέρωτους» σαν αρνηθήκαμε ευγενικά να τον συνοδεύσουμε στο πιώμα!–, ξεκίνησε να μας μιλάει για την αριστερά, την εξουσία, τον πόλεμο, την επανάσταση –η ιδέα της οποίας ουδέποτε, λέει, τον απογοήτευσε–, την ακροδεξιά, τον σύγχρονο καπιταλισμό, τη δική του ζωή και πορεία, τις αξίες της φιλίας και της συντροφικότητας, που θεωρεί ισχυρότερες από κάθε ιδεολογία και που τον «ατσάλωσαν» απέναντι και στους δικούς του βασανιστές, την αξία τού να αναγνωρίζεις τα σφάλματά σου και να μαθαίνεις από αυτά, τα νέα πονήματα, ένα συγγραφικό κι ένα θεατρικό, που ετοιμάζει και άλλα πολλά. Εκτός του ότι είναι χειμαρρώδης, δεν χορταίνεις να τον ακούς!
«Όπου νιώθεις ότι διαφέρεις, εκεί οφείλεις να ποντάρεις», «ποτέ μη χάνεις την πίστη σου στους ανθρώπους, όσο κι αν σε απογοητεύουν, απλώς δεν συνάντησες ακόμα τους σωστούς», ήταν δύο από τις ρήσεις του που μου εντυπώθηκαν, μαζί και ο ορισμός του για τον ελεύθερο άνθρωπο ως κάποιος «που θυσιάζεται, που δίνει ή δίνεται, που προσφέρει στον άλλο τον οργασμό του και αντίστροφα, μια σχέση δηλαδή εν τέλει ερωτική κοινή συναινέσει, αντίθετα από τον βιασμό που επιβάλλουν οι λογής εξουσίες!».
— Πώς σας βρίσκω αυτή την εποχή;
Κοίτα, εμείς οι κάποιας ηλικίας άνθρωποι, άπαξ και βγάλουμε τον χειμώνα, την άνοιξη ξανανιώνουμε! Αν εξαιρέσεις κάποια μικροπροβλήματα υγείας, καμιά μικρή απόλαυση δεν έχω ακόμα στερηθεί, ούτε το διάβασμα, ούτε το γράψιμο, ούτε το ποτό, ούτε το τσιγάρο, ούτε την ανθρώπινη συντροφιά, το βασικότερο. Εσείς πώς τα πάτε με τις δουλειές σας;
— Μια χαρά! Τρέξιμο πολύ, αλλά δημιουργικό, ειδικά όταν διασταυρωνόμαστε με ιδιαίτερους ανθρώπους σαν κι εσάς.
Α, ωραία τότε. Ρωτάω γιατί στην αγορά εργασίας σήμερα επικρατεί μεγάλη ασυδοσία. Κάποτε, ακόμα και ο καπιταλισμός είχε μπέσα, είχε ένα ήθος, μπορεί και από τον φόβο του «αντίπαλου δέους». Το να σε «ρίχνει» π.χ. το αφεντικό, το να σε εκμεταλλεύεται στυγνά, θεωρούνταν εντελώς άπρεπο. Δούλευα, θυμάμαι, στα 16 μου, μέσα δεκαετίας του '50, σε μια ασφαλιστική εταιρεία κι έκανα εισπράξεις. Την είχαν δύο εβραϊκής καταγωγής αδέρφια, που ο ένας είχε βγει στο βουνό κατά τη διάρκεια της Κατοχής και την άφησε στον άλλον.
Εκείνος ήτανε πιο στριμμένος, αλλά το προσωπικό το φρόντιζε. Εμένα, πάλι, που δεν τσέπωνα πουρμπουάρ από τους οφειλέτες, με απόπαιρνε. Δύο μήνες μετά μου λέει: «Κοίτα να δεις, αν δεν σε νοιάζουν τα λεφτά, δεν κάνεις για τη δουλειά αυτή. Είσαι σαν τον αδερφό μου, νομίζετε ότι οι ιδέες αλλάζουν τον κόσμο». Με έδιωξε, αφού πρώτα με φόρτωσε μια κούτα ρούχα και βιβλία του αδερφού! Βρήκα μετά δουλειά κανονική σε ένα μαγαζί στην Ερμού, με ένσημα κι απ' όλα...
— Έχετε πει ότι ανέκαθεν την κουβαλάγατε μια κάποια «λόξα»...
Ναι, βρε παιδί μου, δεν τους άρεσα, παντού και πάντα μου τη λέγανε! Ήδη από το Δημοτικό, ό,τι κι αν συνέβαινε, εμένα κατηγορούσαν, «ο Περικλής το 'κανε αυτό, ο Περικλής το 'κανε κείνο». Έφτασα να το πιστέψω κι εγώ ότι ήμουνα αλλόκοτος.
Μόνο όταν έφυγα πια στο εξωτερικό, στη Γαλλία, όπου σπούδασα, και αλλού, συνειδητοποίησα ότι, όχι, μια χαρά ήμουνα, οι άλλοι, οι «της τάξης και της πειθαρχίας», ήταν οι ανώμαλοι!
— Ωστόσο, είναι, λέτε, θέμα ιδεολογίας το πόσο σωστός είναι ένας εργοδότης;
Καθόλου, άσε που τα αριστερά αφεντικά είναι, κατά κανόνα, τα χειρότερα. Οι δεξιοί εργοδότες συνήθως είχαν έναν κάποιο κώδικα τιμής, ήτανε και λίγο θρησκευάμενοι, δεν σε εκμεταλλεύονταν τόσο χύμα. Αναφέρομαι πάντα στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, οι πολυεθνικές είναι άλλη κατηγορία.
Ήξερα μια εργάτρια στην ΕΛΑΪΣ, τους δίνανε, μου έλεγε, δώρο γαλοπούλα τα Χριστούγεννα, αρνί το Πάσχα, μια γεμάτη σχολική τσάντα για το παιδί τον Σεπτέμβρη, bonus στις μεγάλες κερδοφορίες κι αν τυχόν παραπονιόταν καμια εργάτρια ότι... «me too», που λένε σήμερα, ο «μουρντάρης» απολυόταν!
Οι αριστεροί εργοδότες, αντίθετα, έχουν την ψευδαίσθηση ότι δεν είναι αφεντικά αλλά πολιτικοί καθοδηγητές. Ότι οι εργαζόμενοι κανονικά θα έπρεπε να δουλεύουν εθελοντικά για την επιχείρηση-κόμμα, ότι θα όφειλαν να νιώθουν κιόλας προνομιούχοι για την τιμή.
Ο Ένγκελς, βέβαια, ήταν επίσης εργοστασιάρχης και μάλλον καλός εργοδότης, γιατί οι εργάτες του δεν απέργησαν ποτέ, έχοντας όμως συναίσθηση της ταξικής τους διαφοράς παρέμεναν επιφυλακτικοί απέναντί του.
Όταν, μάλιστα, πήγε στην Αγγλία να γράψει για τις συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης, μόνο ξύλο που δεν έφαγε – τι δουλειά έχεις εσύ, ένας μεγαλοαστός, να γράψεις για μας, του λέγανε!
— Ξεκινήσατε ασφαλιστής, δοκιμαστήκατε ως ηθοποιός, γίνατε πολιτικός ακτιβιστής, συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Αν μπορούσα, θα δοκιμαζόμουν και σε άλλα! Θα γινόμουν και ακροβάτης ή χορευτής, που πάντα ήθελα. Ξέρεις, δεν έχει σημασία τι εργασία κάνουμε, αρκεί να την καταστήσουμε ωφέλιμη για εμάς και τους γύρω μας.
Πρόσφατη έρευνα αναδείκνυε ως πλέον χρήσιμο επάγγελμα αυτό των καθαριστριών στα νοσοκομεία λοιμωδών νοσημάτων και ως πλέον άχρηστο αυτό του χρηματιστή – τη ζωή μας εντούτοις την ορίζει ο δεύτερος!
Κι όμως, ο εργάτης της καθαριότητας ή ο αγρότης είναι πολύ πιο σημαντικός για μια κοινωνία από τον τραπεζίτη. Είχαν απεργήσει παλιότερα οι σκουπιδιάρηδες στη Νέα Υόρκη επί ένα δεκαήμερο.
Αναστατώθηκε όλη η πόλη – όλα τα αιτήματα ικανοποιήθηκαν και το επάγγελμα αυτό έκτοτε έγινε προνομιακό. Απέργησαν οι τραπεζικοί στην Ιρλανδία επί σχεδόν έναν σχεδόν, δεν κουνήθηκε φύλλο, καμιά επίπτωση δεν υπήρξε στην κοινωνική ζωή. Ποιος έχει τη δύναμη τελικά;
— Έχετε γράψει ότι το «πραγματικό φως» το είδατε όταν ταξιδέψατε στην Ευρώπη και ειδικά στη Γαλλία.
Ναι, τότε άνοιξαν πραγματικά οι ορίζοντές μου. Λίγο αφότου αποφυλακίστηκα με την αμνηστία της χούντας, το «έσκασα» αρχικά για το Παρίσι, που το βρήκα στον απόηχο του Μάη του '68, και εντυπωσιάστηκα από το κλίμα αμφισβήτησης, ελευθερίας και ελευθεριότητας. Ό,τι εγώ ψέλλιζα εκεί ήταν δεδομένο!
Η Αριστερά στη χώρα μας κουβαλούσε, βλέπεις, για δεκαετίες μια βαριά σταλινική κουλτούρα, δηλαδή μια αποβλάκωση της έννοιας της ελευθερίας. Είναι σημαντικό να ψάχνεις διαρκώς, να αναζητάς, να ταξιδεύεις έστω νοητικά, να μην επαναπαύεσαι στο δεδομένο. Όπου νιώθεις ότι διαφέρεις, εκεί να ποντάρεις, εκεί αντανακλάται η προσωπικότητα που έχουμε να κηδεμονεύσουμε ώσπου να πεθάνουμε.
— Είναι ακόμα έντονη, λέτε, στην ελληνική αριστερά η σταλινική αυτή κουλτούρα;
Δυστυχώς, ναι! Ειδικά το ΚΚΕ συμπεριφέρεται ανόητα και αντιδραστικά σε σοβαρά δικαιωματικά θέματα, όπως η απελευθέρωση της κάνναβης ή το σύμφωνο και ο γάμος μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών, καθώς και η τεκνοθεσία.
Το κάνουν, μάλιστα, λες και δεν υπήρξαν ή δεν υπάρχουν ομοφυλόφιλοι κομμουνιστές! Κι όμως, είναι τόσο αρτηριοσκληρωτικοί που ούτε καν ένας Ρίτσος δεν είχε τολμήσει να εκδηλωθεί – κρίμα, γιατί και δεν θα του έλεγε κουβέντα κανείς και άριστο πρότυπο θα γινόταν για τους ομοφυλόφιλους εργάτες.
Τι τα θες, οι σταλινικοί μέχρι την ίδια τη φύση της Ρωσικής Επανάστασης διαστρέβλωσαν!
— Αυτό το τελευταίο έχει διατυπωθεί συχνά. Εσείς πώς το εννοείτε;
Καταρχάς, τη Ρώσικη Επανάσταση δεν την κάνανε μόνο κομμουνιστές. Υπήρχαν, επίσης, αριστεροί δημοκράτες, αναρχικοί και άλλοι – για περίπου έναν χρόνο, ώσπου να επιβάλουν οι μπολσεβίκοι τη δικτατορία του προλεταριάτου, η Ρωσία ήταν πράγματι το πιο ελεύθερο κράτος που υπήρξε ποτέ!
Η προλεταριακή δικτατορία είναι αδελφή κάθε άλλης δικτατορίας και επρόκειτο για μια παρερμηνεία του μαρξισμού από τον Λένιν. Οι Μαρξ και Ένγκελς είχαν ως επαναστατικό πρότυπο την Παρισινή Κομμούνα του 1878 που ούτε εξουσίες είχε ούτε κράτος εγκαθίδρυσε.
Ο Μαρξ αναφέρεται σε μια μεταβατική κατάσταση, όπου η μία τάξη αντικαθιστά την άλλη, όπου οι εργάτες θα αντικαταστήσουν τους αστούς όπως εκείνοι τους φεουδάρχες, όχι στην απόλυτη εξουσία ενός κόμματος.
Την έκφραση «δικτατορία του προλεταριάτου» τη μετέρχεται ποιητικά σε δύο επιστολές του, εννοώντας αυτήν ακριβώς τη διαδικασία μετάβασης.
Η εξέλιξη αυτή μοιάζει με εκείνη του χριστιανισμού, ειδικά αφότου αναγνωρίστηκε ως επίσημη θρησκεία κι έγινε δόγμα και εξουσία, ευνουχίζοντας πνευματικά τους ανθρώπους, όπως έκανε αργότερα ο σταλινισμός.
Μοιάζουν πολύ αυτά τα δύο μεσσιανικού τύπου εξουσιαστικά συστήματα – θέλουν τον άνθρωπο βουβό, να μην ακούει το μυαλό και το κορμί του, μόνο να ακολουθεί θέσφατα.
Κι όμως, ο χριστιανισμός ξεκίνησε ως θρησκεία των φτωχών, των γυναικών και των σκλάβων, ακριβώς όπως ο κομμουνισμός υπήρξε κίνημα των καταπιεσμένων.
— Υπάρχει, άραγε, «καλή» και «κακή» εξουσία; Το κυριότερο, υπάρχει εξουσία που να μη διαφθείρει;
Όχι, βέβαια. Γι' αυτό παρατηρείς ανθρώπους που, ενώ αλλιώς τους ήξερες μέχρι χτες, με το που πιάνουν μια καρέκλα γίνονται αγνώριστοι. Η εξουσία, έπειτα, είναι πάντα η ίδια και είναι από τη φύση της αυταρχική, το δε μέγεθος του αυταρχισμού της μετριέται με το εύρος των αποκλεισμών που επιβάλλει.
Έπειτα, υπάρχουν σήμερα υπερεξουσίες πολιτικές, καθώς και οικονομικές, φανερές και κρυφές. Π.χ. το trafficking θεωρείται εξίσου προσοδοφόρο με το λαθρεμπόριο των ναρκωτικών και του πετρελαίου.
Στον πλανήτη επικρατεί μια φασιστική τρέλα όπου μια δράκα αχόρταγων ολιγαρχών και μαφιόζων νέμεται τα πάντα και πλουτίζει υπέρμετρα σε βάρος όλων των υπολοίπων, προκαλώντας και πολέμους αν χρειαστεί και καταστρέφοντας τον πλανήτη.
— Οι πόλεμοι κοστίζουν ανθρώπινες ζωές και πόρους, ακόμα κι όταν είναι ακήρυχτοι. Το ζούμε κι εμείς τις τελευταίες δεκαετίες στο Αιγαίο...
Ακριβώς, γι' αυτό λέω ότι όλο αυτό που γίνεται στο Αιγαίο με τις παραβιάσεις, τις αναχαιτίσεις κ.λπ. είναι μεγάλη μαλακία. Τόσοι άνθρωποι χαμένοι σε καιρό ειρήνης, μαζί με τον τελευταίο πιλότο, τόσα εκατομμύρια ευρώ πεταμένα.
Άσε τους Τούρκους να κωλοβαράνε και μην τους ξεσυνερίζεσαι, υποχρέωσε την Ε.Ε. να εγγυηθεί τα ίδια τα δικά της τα σύνορα και κάνε τα χρήματα που θα εξοικονομήσεις κοινωνικό επίδομα.
Έρευνες έδειξαν ότι το παγκόσμιο επισιτιστικό πρόβλημα θα λυνόταν αν η αμερικανική πολεμική μηχανή π.χ. έπαυε να λειτουργεί έστω και για μία ημέρα.
Μία πτήση ενός μόνο πολεμικού αεροσκάφους σαν τα δικά μας τα Μιράζ κοστίζει 30.000 ευρώ την ώρα. Πολλαπλασίασέ το αυτό επί εκατό και βγάλε λογαριασμό!
— Μεθαύριο είναι Πρωτομαγιά. Τι σας λέει σήμερα αυτή η επέτειος;
Δυστυχώς, περισσότερο πια μας θυμίζει πως όσα πετύχαμε με τόσους αγώνες και θυσίες μάς τα ξαναπαίρνουν πίσω σιγά-σιγά. Και είναι σε κάποιες δύσκολες στροφές της ζωής που αντιλαμβάνεσαι πόσο σπουδαίες ήταν αυτές οι κατακτήσεις.
Χρειάστηκε να κάνω τελευταία κάποιες ιατρικές εξετάσεις, γιατί είχα μαζέψει υγρό στους πνεύμονες. Αν δεν τις κάλυπτε το δημόσιο ταμείο μου, πώς θα τις έκανα, που είναι πανάκριβες;
Στην ψάθα θα πέθαινα κι εγώ και όσοι δεν διαθέτουμε ιδιωτική ασφάλιση, με έρανο θα μας θάβανε! Οι συνδικαλιστές εργάτες που θυσιάστηκαν στο Σικάγο 129 χρόνια πριν είναι που περιποιήθηκαν κι εμένα.
— Η άνοδος της ακροδεξιάς πόσο σας ανησυχεί;
Η ακροδεξιά δεν εξέλιπε ποτέ στην Ελλάδα. Το φασίζον βαθύ κράτος του Μεταξά ήταν η απαρχή όλων των δικτατοριών μέχρι σήμερα αλλά και φαινομένων όπως η Χ.Α. Φασίζον είναι έκτοτε και το ελληνικό κράτος καθαυτό γι' αυτό και τόσοι πολιτικοί, στρατηγοί, αρχιερείς κ.λπ. «μεγαλόσχημοι» ανοίγουν παρτίδες με την ακροδεξιά.
Κι όμως, το βαθύ κράτος αυτό η κυβέρνηση της «πρώτης φοράς αριστερά» το σεβάστηκε μέχρι αηδίας! Όμως εγώ τα βάζω περισσότερο με την αδράνεια του κόσμου.
Τον πολιτικό μου αντίπαλο ξέρω πώς να τον αντιμετωπίσω, τον διπλανό μου που σιωπά ή συναινεί στον φασισμό στο όνομα της δικής του βολής φοβάμαι. Το χειρότερο δε είναι πως η ακροδεξιάς προέλευσης νοοτροπία του αυταρχισμού, της αυθαιρεσίας και του φιλοτομαρισμού έχει εμποτίσει βαθιά τόσο την πολιτική όσο και την κοινωνική ζωή της χώρας.
— Εκφράζετε συχνά την απογοήτευσή σας από τη σημερινή κυβέρνηση.
Πράγματι, διότι δεν έχει καμία σχέση με την αριστερά, κι ας καπηλεύεται το brand name της. Έγινε ίδια μ' εκείνους που αντιμαχόταν ως αντιπολίτευση.
Η αριστερά είναι το σύστημα που ευαγγελίζεται την ευημερία των πολλών, αντίθετα με τη δεξιά που προωθεί τον πλουτισμό των λίγων.
Ήδη από το 2001, σε συνέδριο του τότε Συνασπισμού, έλεγα ότι η αριστερά ή θα είναι αντικαπιταλιστική ή τίποτα! Ηττηθήκαμε όμως και ο ΣΥΡΙΖΑ που δημιουργήθηκε λίγο αργότερα γρήγορα έκανε δεξιά στροφή, μετατρεπόμενος σε σοσιαλδημοκρατικό αρχηγικό κόμμα. Γι' αυτό και έφυγα το 2009.
Αν είχε πραγματική αριστερή συνείδηση και όχι εικονική, έπρεπε να κηρύττει εξαρχής χρεοστάσιο, διοχετεύοντας ό,τι εισοδήματα εξοικονομούσε στην ανακούφιση της κοινωνίας.
Σαν έφτασε ο κόμπος στο χτένι, αρκετοί έγκυροι οικονομολόγοι συμβούλευαν όχι μόνο να παγώναμε μονομερώς το χρέος αλλά και να εξετάζαμε πόσο από αυτό είναι όντως νόμιμο.
Υπάρχουν, άλλωστε, σχετικά ιστορικά παραδείγματα, όπως αυτό του Ισημερινού, που κήρυξε παράνομο το 75% των χρεών του, της Ρωσίας των μπολσεβίκων κ.ά.
Είχε φτιαχτεί αρχικά κι εδώ μια Επιτροπή Αλήθειας Δημόσιου Χρέους που ήταν πολύ έγκυρη, με σοβαρά στελέχη. Αν αφηνόταν να ολοκληρώσει το έργο της, θα βλέπαμε ποιος ακριβώς χρωστάει πόσα και πού. Κι ας κάναμε έπειτα τα φέσια των τοκογλύφων καθολικό κοινωνικό επίδομα!
— Μιλάτε για ένα ελάχιστο εγγυημένο κοινωνικό επίδομα.
Ναι, που να είναι βέβαια βιώσιμο, όχι ελεημοσύνες. Δεν πρόκειται μόνο για ένα δίκαιο κοινωνικά μέτρο, προκύπτει και από την ιστορική εμπειρία.
Στην Αγγλία τον 18ο αιώνα είχε θεσπιστεί ένα βασικό επίδομα για όλους τους φτωχούς, στις ΗΠΑ (επί Νίξον κιόλας) και στον Καναδά έχουν εφαρμοστεί επίσης τέτοια προγράμματα που κρίθηκαν πολύ αποδοτικά.
Αφενός εξασφαλίζουν για όλους μια στοιχειώδη καταναλωτική δυνατότητα, ώστε να μπορεί να κινείται η αγορά, αφετέρου εξασφαλίζουν ένα τουλάχιστον αξιοπρεπές επίπεδο ζωής.
— Μα, ένα τέτοιο μέτρο θα κόστιζε ένα σωρό λεφτά στο Δημόσιο, θα πουν κάποιοι.
Ανοησίες! Το κόστος είναι γελοίο συγκριτικά με όσα ξοδεύουμε κάθε χρόνο για εξοπλισμούς.
Μια πραγματική αριστερή κυβέρνηση είτε προβαίνει σε ένα τέτοιο μέτρο περικόπτοντας ακόμα περισσότερο τις αμυντικές δαπάνες –και όχι αυξάνοντάς τες, όπως λένε να κάνουν τώρα– είτε εφαρμόζει εξαρχής μια διαφορετική, και καλά προσχεδιασμένη, οικονομική πολιτική, πιο αναδιανεμητική και αυτάρκη, τουλάχιστο διατροφικά.
Είναι πολύ βασικό να μπορούμε να παράγουμε ό,τι τρώμε με κλίμακα περιοχής ώστε να φτηναίνει το κόστος, όχι να εισάγουμε από γάλατα και αρνιά μέχρι πατάτες και σκόρδα! Αυτό, στις σημερινές συνθήκες, είναι μέχρι και επαναστατικό.
— Αναφέρεστε συχνά στην επανάσταση. Δεν σας απογοήτευσε ποτέ αυτή η ιδέα;
Η ιδέα αυτή, αγαπητέ, με καθορίζει ήδη από την εφηβεία μου και όχι, δεν την εγκατέλειψα ποτέ! Πρωταρχικός, δε, στόχος μιας τέτοιας επανάστασης οφείλει να είναι τόσο η συλλογική όσο και η προσωπική ευτυχία. Να στρατευτείς σε αυτήν από επιθυμία, όχι από καθήκον.
Πάντα, ξέρεις, με εντυπωσίαζε η δύναμη της πίστης που διέκρινε τους πραγματικούς επαναστάτες, όμοια με χριστιανούς μάρτυρες. Τι ωθούσε, άραγε, έναν Ρώσο επαναστάτη –λέω Ρώσο γιατί ήταν οι πιο σκληροπυρηνικοί–, ύστερα από δέκα χρόνια φυλακή υπό τρισάθλιες συνθήκες, να ξαναρίχνεται, βγαίνοντας, αμέσως στον αγώνα, αν όχι μια θρησκευτική σχεδόν αφοσίωση στη μεγάλη κοινωνική αλλαγή;
— Υπάρχει ακόμα έδαφος για μια τέτοια αλλαγή σήμερα;
Οι επαναστάσεις και οι επαναστάτες δεν θα εκλείψουν ποτέ όσο υπάρχει αδικία και καταπίεση. Τίποτα δεν έχει τελειώσει ακόμα στην Ιστορία. Για την ακρίβεια, τέτοιες επαναστάσεις συμβαίνουν ήδη!
Εγώ, ας πούμε, λόγω των ιδεών μου, νιώθω πως ζω ήδη στη μελλοντική κοινωνία. Ουτοπικό; Μπορεί. Στ' αρχίδια μου! Χαίρομαι πάντα σαν βλέπω μια μικρή πρασινάδα να αγωνίζεται να ριζώσει στο τσιμέντο, αύριο μπορεί να γίνει δάσος, κάνοντας τη μοναξιά της θρίαμβο – έτσι βλέπω και τις προσπάθειές μας.
Βλέπω, έπειτα, να βγαίνουν ωραία κείμενα, βιβλία, ταινίες, καλλιτεχνικές δημιουργίες, κάτι κινείται. Ας γίνουν οι ταλαντούχοι ποιητές, συγγραφείς, καλλιτέχνες και χορευτές το αλάτι της χώρας και της γης ολόκληρης, εκείνοι που θα δώσουν σχήμα και ζωή στην επανάσταση, όταν αυτή ξεχυθεί στους δρόμους.
— Έχουμε, στ' αλήθεια, τέτοιους πνευματικούς «ταγούς»;
Αν εννοείς διανοητές κάποιου διαμετρήματος, όχι. Είναι πια όλοι τους σχεδόν κομμάτι του πνευματικού κατεστημένου και απολογητές του. Ποιοι «ταγοί»; Τα κρατικά θέατρα πάλι, όσο άψογες παραγωγές κι αν ανεβάζουν, τείνουν να αναπαράγουν επίσης το κατεστημένο. Ό,τι καινούργιο και ελπιδοφόρο, συμβαίνει στις μικρές εναλλακτικές σκηνές.
Έπειτα, στην Ελλάδα δεν έχουμε Ντρέιφους και Ζολά, μόνο οι αναρχικοί διώκονται – εννοώ τους σοβαρούς, τους ιδεολόγους, όχι τους χούλιγκαν. Οι αναρχικοί, ξέρετε, ήταν εξίσου σημαντικό ρεύμα με τους κομμουνιστές στην Α' Διεθνή.
Πόσοι βρέθηκαν εδώ να υπερασπίσουν όσους αναρχικούς έπεσαν θύματα δικαστικών σκευωριών, διωκόμενοι ουσιαστικά για τις ιδέες τους;
Θυμάμαι κάποτε που είχαμε πάει μάρτυρες υπεράσπισης στη δίκη ενός εγώ, ο Μισέλ Πάμπλο και ο Νίκος ο Μανιός. «Να τον υπερασπίσουμε ή να τον κάψουμε;» έλεγε ο τελευταίος!
Εγώ, πάλι, αναρχικός μπορεί να μην υπήρξα, στάθηκα όμως τυχερός γιατί από μικρός έμαθα να στρατεύομαι αδογμάτιστα στο σωστό και στο δίκαιο.
— Ποιες θα χαρακτηρίζατε ως τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στην παγκόσμια Ιστορία;
Τη γαλλική, τη ρωσική καθώς και την Παρισινή Κομμούνα, που είχαν τρία κοινά: α) δεν καθοδηγούνταν, β) δεν αντιπροσώπευαν μία μόνο τάξη αλλά πολλές κοινωνικές ομάδες, γ) δεν πρότειναν ως δεδομένο κάποιο κοινωνικό μοντέλο – ήταν πλημμύρες κοσμογονικές, ξαφνικές κι απρόβλεπτες.
Επιδίωκαν, καταρχάς, την ανατροπή της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων προς όφελος των πολλών κι αυτό είναι το βασικό. Το πώς ακριβώς θα οργανώσεις τη νέα κοινωνία με άξονες την αλληλεγγύη, την ισότητα και την ελευθερία το βρίσκεις στη συνέχεια.
Χρειάζεται, βέβαια, να υπάρξουν και τα κατάλληλα πρόσωπα που θα μπορέσουν να το μορφοποιήσουν όλο αυτό, διαφορετικά κάποια άλλη εξουσία, ίσως και χειρότερη, θα καταλάβει τη θέση της προηγούμενης, όπως συνέβη με την Αραβική Άνοιξη.
— Οι επαναστάτες και οι επαναστάσεις έχουν εντούτοις υποπέσει συχνά σε λάθη, ενίοτε τραγικά.
Φυσικά και γίνανε λάθη. Τεράστια. Όμως το λάθος είναι συχνά προϋπόθεση για να οδηγηθείς στο σωστό. Είναι μέρος του παιχνιδιού, αρκεί να έχεις το θάρρος να το ομολογήσεις.
Λάθη κάνουμε όλοι και πρώτος εγώ, αλλά τα δικά μου τουλάχιστον δεν επηρεάζουν παρά έναν μικρό κύκλο ανθρώπων! Αν, ωστόσο, έχω αναιρέσει θέσεις και απόψεις, το σπέρμα της αναίρεσης αυτής προϋπήρχε. Ουδέποτε υπήρξα αλλοπρόσαλλος ή φανατικός.
Χαιρόμουν, αντίθετα, να ανατρέπω τις βεβαιότητές μου και να βρίσκω ανταπόκριση, από τη νέα κυρίως γενιά, γιατί με τη δική μου «παλιοσειρά» δύσκολα συνεννοούμαι! Μέχρι «Γεωργαλά» με χαρακτήρισαν επειδή επικρίνω την ΕΣΣΔ.
— Είναι, ωστόσο, μοναχική συνήθως η πορεία όσων τολμούν να υπερασπίζονται το θάρρος της γνώμης τους, όσων δεν ευθυγραμμίζονται εύκολα με τους πολλούς. Δεν συμφωνείτε;
Απολύτως. Μοναχική εξάλλου υπήρξε, κατά βάση, και η δική μου πολιτική πορεία. Στην καθημερινή ζωή μου, όμως, που είναι και το κυριότερο, δεν θα έλεγα ότι νιώθω μοναξιά.
Και σύντροφο έχω, που είναι αξιοθαύμαστη και μόνο που με ανέχεται, και φίλους καλούς, ασχέτως του ότι δύσκολα βρίσκουν κοινά ενδιαφέροντα με τον «γερο-ξεκούτη», όπως με λένε μερικοί όταν τους ζαλίζω με κάτι τύπους σαν τον Σπινόζα και τον Μαχνό! Ούτε καν στις ερωτικές μου απογοητεύσεις δεν με κυρίευε η μοναξιά.
Έβαζα στο πικάπ Bessie Smith, την τρομερή εκείνη φωνή που πέθανε τραυματισμένη σε τροχαίο το 1937 και που θα γλίτωνε, αν τα διαθέσιμα ασθενοφόρα δεν ήταν μόνο για λευκούς, Billie Holiday, Nina Simone κι έλεγα «αυτές είναι γκόμενες!».
— Θαύμαζα, ξέρετε, πάντα το ψυχικό σθένος ανθρώπων σαν κι εσάς που, αν και βασανίστηκαν σκληρά για τα πιστεύω τους, δεν υπέκυψαν. Αναρωτιέμαι πού θα έβρισκα τη δύναμη ν' αντέξω στη θέση τους.
Άλλοι βρίσκουν τη δύναμη αυτή στην πίστη, θρησκευτική ή ιδεολογική. Για μένα, πάλι, ήταν καταρχάς θέμα αξιακό. Δεν μίλησα τότε στους χουντικούς βασανιστές μου όχι για να μην προδώσω τις αρχές μου αλλά για να γλιτώσω τους φίλους, τους συντρόφους μου, που ήταν για μένα όλη μου η ζωή. Πρόσωπα συγκεκριμένα, υπαρκτά, που μεγαλώσαμε μαζί, όχι αφηρημένες θεωρίες. Αυτοί με ατσάλωσαν.
— Ποιον θεωρείτε πραγματικά ελεύθερο άνθρωπο;
Εκείνον που θυσιάζεται, που δίνει ή δίνεται, που προσφέρει στον άλλο τον οργασμό του και αντίστροφα. Που διατηρεί με εαυτόν και αλλήλους μια σχέση ερωτική «κοινή συναινέσει», που λέμε. Η εξουσία, αντίθετα, είναι καθαρός βιασμός!
— Ετοιμάζετε κάτι αυτό τον καιρό;
Έχω στα σκαριά ένα μυθιστόρημα για την ουτοπία κι ένα θεατρικό για τη Ρωσική Επανάσταση, όχι ως μουσειακό έκθεμα αλλά ως βιωμένη εμπειρία. Δεν ξέρω πότε θα τα ολοκληρώσω, μου τρώει, βλέπεις, πολύ χρόνο η στήλη μου στην «Εφημερίδα των Συντακτών».
Η αρθρογραφία θέλει δουλειά και ψάξιμο, δεν μπορώ να αραδιάζω ό,τι μου κατέβει δίχως να το στοιχειοθετώ. Διαβάζω έπειτα όσο μπορώ, βιβλία, εφημερίδες και έντυπα κυρίως.
Με τους υπολογιστές και την τεχνολογία γενικότερα ποτέ δεν είχα καλή σχέση, δεν διαθέτω καν κινητό, ούτε και απλό ρολόι! Όλη αυτή η τεχνολογία της επικοινωνίας, ξέρεις, μπορεί να αύξησε τη ροή της πληροφορίας, αποδυνάμωσε όμως πολύ την τέχνη της απομνημόνευσης.
Φοβάμαι ότι μελλοντικά θα χάσουμε εντελώς αυτή την ικανότητα, θα περιοριστούμε στην εντελώς βραχεία μνήμη.
— Μια καθημερινή μέρα σας;
Σηκώνομαι συνήθως κατά τις 11 γιατί κοιμάμαι αργά. Διαβάζω λίγο, ενημερώνομαι, κρατάω τη γριά της Μαρίας –τρεις άνθρωποι ζούμε σε αυτό το μικρό διαμέρισμα-κοινόβιο κι εγώ που πάντα ήθελα να ζήσω με δύο γυναίκες δεν εννοούσα ακριβώς αυτό, είναι κουφός βλέπεις ο Θεός!– και το απογευματάκι πάω εδώ παραδίπλα, σε μια γκαρσονιέρα που επέμενε να μου αφήσει η μητέρα μου, γιατί με θεωρούσε αρκετά ανεπρόκοπο για να αποκτήσω δικό μου σπίτι! Είναι η προσωπική μου «γιάφκα», εκεί γράφω, εκεί σκέφτομαι.
Τα βράδια όλο σε κάποια εκδήλωση, συζήτηση ή μάζωξη θα πάω, από αυτές που κοιτάνε να συμμαζέψουν το σκορποχώρι της αριστεράς, ίσως δω και κάποια παράσταση. Άλλοτε, πάλι, μένω μέσα απολαμβάνοντας ένα καλό βιβλίο, τη μουσική και το ποτό μου.
— Μια συμβουλή «για τον δρόμο»;
Ποτέ να μη χάνεις την πίστη σου στους ανθρώπους, όσο κι αν σε έχουν απογοητεύσει. Αν συνέβη αυτό, απλώς δεν γνώρισες ακόμα τους σωστούς!
Άμα ψάξεις, θα βρεις τέτοιους όπου Γης κι άμα πια δυσκολευτείς πολύ, σκέψου μήπως εσύ, τελικά, δεν είσαι ο σωστός και γι' αυτό διαλέγεις τους λάθος.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 28.4.2018
