1.
ΤΕΛΕΙΩΣΑ ΤΟ ΕΞΑΤΑΞΙΟ γυμνάσιο το 1976. Στις δύο τελευταίες τάξεις πήγαινα σε ένα φροντιστήριο στο κέντρο της Αθήνας, για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο. Τότε ανακάλυψα την απίστευτα ενημερωμένη δανειστική βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης στην οδό Μασσαλίας, κι έκανα πανηγύρι. Σήμερα δεν το χωράει ο νους σου ότι εκείνα τα χρόνια, αν και παιδιά της μεσαίας τάξης, δεν είχαμε την οικονομική ευχέρεια να αγοράσουμε πολλά βιβλία. Σήκωνα, λοιπόν, ειδικά τις ποιητικές συλλογές, δυο δυο ή και τρεις τρεις, μία και δύο φορές την εβδομάδα. Κι έτσι διάβασα, μεταξύ άλλων, και σχεδόν ολόκληρη την ποιητική γενιά του ’70, όπου ανήκει ο Γιάννης Κοντός.
2.
Ο Γιάννης μου έκανε κατευθείαν κάτι παραπάνω από απλώς θετική εντύπωση με την πρώτη συλλογή του, την «Περιμετρική» (1970). Ώσπου, σε κάποια από τις επόμενες, στις «Φωτοτυπίες» (1977), ανακάλυψα τους κορυφαίους για μένα, αξέχαστους στίχους του ‒έμβλημα ενός καθαρόαιμου αναρχισμού‒, που λένε:
Ακόμα δεν πραγματοποιήθηκε
το παιδικό μου όνειρο:
η ομαδική εκτέλεση των διευθυντών.
Ο Κοντός μπορεί να ήταν στο βάθος αναρχικός, όπως ίσως όλοι ανεξαιρέτως οι Νεοέλληνες, κάτι τέτοιο όμως δεν δίνει επ’ ουδενί το στίγμα της ποίησής του.
3.
Λίγο αργότερα, όταν στα είκοσί μου εξέδωσα στον Κάλβο τη δική μου πρώτη συλλογή με διηγήματα, γνώρισα και τον Γιάννη, ο οποίος έσπευσε να μου δηλώσει την εκτίμησή του για τη δουλειά μου, προσκαλώντας με ταυτόχρονα να πάω το επόμενο βιβλίο μου στον Κέδρο της Νανάς Καλλιανέση ακόμη τότε, όπου εκείνος δούλευε ως υπεύθυνος του εκδοτικού. Η πρόσκλησή του θα έπιανε τόπο με τη σχετική καθυστέρηση, μερικά χρόνια μετά, όταν από τον εκδοτικό οίκο της Κάτιας Λεμπέση πια, η οποία είχε προλάβει να τον αγοράσει και να πάρει τα ηνία, κυκλοφόρησε το τρίτο μου βιβλίο, το σύντομο μυθιστόρημα «Τα τζιτζίκια».
4.
Ως γιος στρατιωτικού (μιλούσε συχνά γι’ αυτή την ιδιότητα, γιατί περί αυτού πρόκειται, και μόνο αν σκεφτεί κανείς τις αναγκαστικές μετακινήσεις από πόλη σε πόλη, και τις επακόλουθες αλλαγές σχολείων, ή τη δουλική συμπεριφορά των φαντάρων απέναντι σε όλα τα μέλη της οικογένειας ενός αξιωματικού, για να αναφέρω δύο μόνο χαρακτηριστικά στοιχεία), ο Γιάννης έμενε σχεδόν αναπόφευκτα στου Παπάγου. Πήγα και ξαναπήγα στο σπίτι του εκεί, αλλά τον θυμάμαι κυρίως στριμωγμένο πίσω από το γραφειάκι του στον πέμπτο όροφο του Κέδρου, και στα διάφορα εστιατόρια και στις ταβέρνες όπου τρώγαμε κατά καιρούς.
5.
Μισούσε τα ταξίδια και τις μετακινήσεις γενικότερα, κι έζησε σχεδόν αποκλειστικά στην Αθήνα. Πρέπει να λογαριάσει κανείς ότι, ως εκ της θέσεώς του της επαγγελματικής, δεχόταν διαρκώς προτάσεις για ταξίδια στο εσωτερικό της χώρας, ώστε να παρουσιάσει τα βιβλία του. Βομβαρδιζόταν, για την ακρίβεια, από προτάσεις, τις οποίες αρνιόταν σθεναρά. Και στο εξωτερικό, όμως, απέρριπτε κάθε ευκαιρία να πάει, για ταξίδια αναψυχής ή επαγγελματικά. Μόνο στο Μεταξοχώρι, στην Αγιά της Λάρισας, πήγαινε τα καλοκαίρια, στο εξοχικό του.
6.
Ήταν Ο νευρωτικός. Το αρσενικό άρθρο με κεφαλαίο γράμμα, ή τουλάχιστον με πλάγια. Και μόνο τη μανία του, αν λογαριάσουμε, να σε ρωτάει, πριν σε φιλήσει κάθε φορά που σε έβλεπε, μήπως είσαι κρυωμένος και τον κολλήσεις, φτάνει. Ή την άλλη μανία του, να μην κάθεται όπου υπήρχαν ρεύματα αέρα και κρυώσει. Μιλάμε όχι για μανία, αλλά, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, για αληθινή υστερία.
7.
Μια ολόκληρη περίοδο, που τα είχα βάλει με τη λογοτεχνική πιάτσα, πραγματοποιώντας την πατροκτονία που μου αναλογούσε, τον είχα στην μπούκα. Ως υπεύθυνος του εκδοτικού ενός τόσο σημαντικού οίκου, ίσως του σημαντικότερου στη χώρα μας εκείνα τα χρόνια, ήταν ισχυρός, είχε εξουσία. Όλοι τον παίνευαν με κριτικές κι εύκολα, μεγάλα λόγια. Χωρίς το πόστο του στον Κέδρο, δεν θα είχε ασφαλώς αυτή την αντιμετώπιση. Παρότι ένιωθε την ψυχρή στάση μου απέναντί του, ήταν πάντα-πάντα-πάντα θερμός μαζί μου. Αν πίστευε ότι είσαι ταλαντούχος, ο Γιάννης σε έβαζε στην καρδιά του και δεν σε μετακινούσε ποτέ από εκεί. Γι’ αυτόν ήταν η σημαντικότερη διάκριση στη ζωή. Ο κόσμος χωριζόταν σε ταλαντούχους λογοτέχνες ή καλλιτέχνες, και μη.
8.
Την ποίησή του τη χαρακτηρίζει υπεράνω όλων μια ποπ ελαφρότητα. Πρόκειται, αναμφισβήτητα, για σήμα κατατεθέν της γενιάς του. Και, χωρίς αμφιβολία, οι αγαπημένοι μου στίχοι του που προανέφερα δεν είναι καθόλου χαρακτηριστικοί του έργου του. Ο Κοντός μπορεί να ήταν στο βάθος αναρχικός, όπως ίσως όλοι ανεξαιρέτως οι Νεοέλληνες, κάτι τέτοιο όμως δεν δίνει επ’ ουδενί το στίγμα της ποίησής του. Δεν ξέρω ποιους στίχους του να διαλέξω για να παραθέσω εδώ, στίχους του που να μου αρέσουν, εννοείται, αλλά και να είναι γενικότερα αντιπροσωπευτικοί της δουλειάς του. Αντιγράφω κάποιους, σχεδόν στην τύχη, σκόρπιους στίχους από διάφορα βιβλία του. Από τα «Οστά» (1982):
Πολλοί άνθρωποι άσπρισαν
γύρω μου. Γίνανε ασβέστης.
‒ Με την κιμωλία τους
γράφω ποιήματα ‒.
Τα ρούχα μας μπερδεμένα
στην καρέκλα, μοιάζουν
φίδια σε οργασμό.
Σήμερα έχουν μεγάλο ταξίδι
τα μάτια μου. Πηγαίνουν
από το ένα παπούτσι στο άλλο.
Όλη μέρα, χωρίς διακοπή.
Με το πρόσωπο μέσα στη μουσική
όπως στο νερό.
Από τη συλλογή «Στο γύρισμα της μέρας» (1992):
Με λένε Πάρη, είμαι πενήντα χρονών
και έχω ένα παλιό καφενείο,
εκατό μέτρα από το ποίημα.
Και από τα «Δευτερόλεπτα του φόβου» (2006):
Μια γραμμούλα είναι ο ορίζοντας.
Μετά, τι γκρεμός, Θεέ μου!
9.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του γκρεμίστηκε, σ’ έναν γκρεμό όπως αυτός που λέει κι ο στίχος του τον οποίο παρέθεσα προηγουμένως, και μου έγινε τρομερά συμπαθής, όπως μου είναι πάντα τρομερά συμπαθείς και οι ήρωες που γκρεμίζονται υπαρξιακά στα λογοτεχνικά έργα. Πρόλαβα να δουλέψω μαζί του για έναν χρόνο στον Κέδρο, όταν είχε εκδηλωθεί ο καρκίνος στον ουρανίσκο της Κάτιας Λεμπέση, που είχε γίνει εν τω μεταξύ όχι μόνο εκδότριά μου αλλά και επιστήθια φίλη μου, και μου ζήτησε να βοηθήσω την κατάσταση.
Ο Κέδρος δεν ήταν πια στην ακμή του, όπως την εποχή που ο Γιάννης ήταν νεότερος. Ήταν, και ως συνάδελφος στο εκδοτικό, άψογος απέναντί μου, αγαπησιάρης και προστατευτικός. Κι όταν στη συνέχεια έφυγε από τον Κέδρο, και μετά από ένα σύντομο διάστημα ως στέλεχος κάποιου άλλου εκδοτικού οίκου, κατέληξε τελικά στο σπίτι του, μαράζωσε. Ο Γιάννης δεν είχε προσωπική ζωή, δεν είχε τίποτα έξω από τους λογοτέχνες και τον εκδοτικό χώρο. Δεν του άξιζε ένα τέτοιο τέλος, και πιστεύω ακράδαντα ότι, νιώθοντας έκπτωτος, ορφανός και αποστερημένος απ’ όσα ήξερε και είχε συνηθίσει, έφυγε μια ώρα αρχύτερα από τη ζωή.
10.
Του στοίχισε πάρα πολύ το ότι, εκτός από την απώλεια της εργασιακής του θέσης, για την οποία ευθύνονται πολλά και πολλοί, από τους καιρούς και τα ήθη που άλλαζαν (και τη συνεπαγόμενη εμπορευματοποίηση του βιβλίου) μέχρι τον ίδιο τον Γιάννη, με τις εμμονές του και το πόσο είχε καλομάθει τα προηγούμενα χρόνια ‒ του στοίχισε πάρα πολύ, πιστεύω, το γεγονός ότι τα βιβλία του αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία. Ευτυχώς, το 2013 επανεκδόθηκαν, δύο μόλις χρόνια πριν από τον θάνατό του, σε έναν τόμο τα ποιητικά άπαντά του από τις εκδόσεις Τόπος, με τον τίτλο: «Τα ποιήματα (1970-2010)».
11.
Τα τηλεφωνήματα που μου έκανε σχεδόν κάθε πρωί τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του μου μένουν αλησμόνητα. Ήταν πάντα ευχάριστος και αστείος (τα σεξουαλικά αστεία ήταν το φόρτε του), κι ας ήταν βαριά η διάθεσή του. Η ελαφρότητα που χαρακτηρίζει και τα ποιήματά του, ακόμη κι όταν διαπραγματεύεται τα πιο στενόχωρα και ελεγειακά θέματα, ήταν παρούσα και στη συναναστροφή του μαζί σου.
Δεν θυμάμαι να βαρυγκόμησα ποτέ μου ακούγοντάς τον στην άλλη άκρη της γραμμής, όσο συχνά κι αν μ’ έπαιρνε τηλέφωνο (όπως προανέφερα, σχεδόν κάθε πρωί, νωρίς νωρίς). Και φυσικά, εννοείται ότι δεν ήταν μόνο ελαφριά και αστεία τα θέματα που έθιγε. Είτε για την πολιτική κατάσταση, είτε για τον λογοτεχνικό και τον εκδοτικό κόσμο, είτε για τα προσωπικά του μου μιλούσε, άγγιζε και τη σκοτεινή όψη της σελήνης, αλλά ποτέ δεν σου μαύριζε την ψυχή. Ήταν κι αυτή μία από τις αρετές του.
12.
Μέσα μου, ο Γιάννης, ο ευτραφής, μπον βιβέρ Γιάννης Κοντός, συνδέεται με το πασίγνωστο παραμύθι «Ο Τζακ και η φασολιά». Καθόλου παράξενο, αν σκεφτείς ότι τα ποιήματά του είναι κάτι σαν ποπ παραμύθια. Δηλαδή, καθόλου γκροτέσκα, όπως είναι όντως κάποια από τα κλασικά παραμύθια, αλλά αντιθέτως ευχάριστα και ανάλαφρα, κάποτε και ευτράπελα, σαν καρτούν του Ντίσνεϊ. Εκεί νιώθω ότι βρίσκεται τώρα πια, στην παραμυθοχώρα. Πήγα στην κηδεία του και κατασυγκινήθηκα, τόσο στενοί φίλοι που είχαμε προλάβει να γίνουμε («είχαμε προλάβει», γιατί ούτε που το κατάλαβα, «ανεπαισθήτως όλως», όπως γράφει και ο Καβάφης).
Θυμάμαι πολύ έντονα, πιο έντονα από όσο θα ήθελα μερικές φορές, τη στιγμή που άνοιξαν το φέρετρο πάνω από τον ανοιχτό τάφο και, τιμώντας το σχετικό έθιμο, παράχωσαν μέσα διάφορα προσφιλή του μικροαντικείμενα. Όμως, παρότι παρακολούθησα τον ενταφιασμό του, η αίσθηση που έχω, που εξακολουθώ να έχω, είναι ότι ο Γιάννης δεν πέθανε. Δεν ξέρω αν είδε τον τρομακτικό γίγαντα, την κότα με τα χρυσά αυγά, τη μαγική άρπα και τα ρέστα. Ξέρω, όμως, ότι ανέβηκε από τη φασολιά του Τζακ στον ουρανό, και έκτοτε ζει εκεί πάνω.
