«Τα Εξάρχεια έχουν ιστορία / έξω οι βιαστές και η ναρκομαφία!», αξίωνε ένα πρόσφατο σύνθημα. Πράγματι τα Εξάρχεια και ιστορία μεγάλη είναι από μόνα τους και ιστορική κληρονομιά διαθέτουν όντας μια ιδιαίτερη εξαρχής αθηναϊκή συνοικία – μια ιστορία που ωστόσο ελάχιστοι από όσους είτε αναφέρονται απαξιωτικά ή φοβικά ή...κατακτητικά σε αυτή είτε πάλι ζουν, συχνάζουν ή δραστηριοποιούνται ποικιλοτρόπως εκεί γνωρίζουν σε βάθος. Το «κενό» αυτό φιλοδόξησε να καλύψει ο συγγραφέας του «Αναρχικού Λεξικού» (2015) με το γλαφυρό, καλογραμμένο, επίκαιρο όσο και απολαυστικό πόνημά του «Εξαρχείων Αλφαβητάριο 1840-1975, ένας μη χρηστικός οδηγός της καταποντισμένης μυθικής πολιτείας και των όμορων συνοικισμών». Ιδού τι επιδαψίλευσα ξεφυλλίζοντάς το:
• Από μια ειρωνεία της τύχης, ένα πολυκατάστημα - το πρώτο μάλιστα της πρωτεύουσας – το «συγκρότημα μαγαζείων» του Ηπειρώτη έμπορου Βασίλη Έξαρχου που χτίστηκε αρχές δεκαετίας του 1880 στο τρίστρατο Θεμιστοκλέους, Σολωμού και Σπ. Τρικούπη ονομάτισε την συνοικία που έμελλε να εξελιχθεί στην πιο ανυπότακτη και «αντιεμπορική» της Ελλάδας, αν όχι όλης της Ευρώπης! Η ίδια η πλατεία Εξαρχείων περιγράφεται την ίδια εποχή ως ένα «ανώνυμο, γυμνό πλάτωμα που έδερναν τα ανεμοβρόχια» και ανέσκαπταν τακτικά οι χείμαρροι που κατέβαιναν ορμητικά από τον Λυκαβηττό μέσω των κατοπινών οδών Αραχώβης και Βαλτετσίου.
Σταδιακά αποκτά περισσότερα κτίρια, καταστήματα, καφενεία, σινεμά, θέατρα, οίκους ανοχής επίσης κι έναν μικρό κήπο τον οποίο μάλιστα δημοσίευμα της Βραδυνής του 1926 χαρακτηρίζει υπόδειγμα καθώς «παρότι ελάχιστος, συντηρείται καλύτερα από όλους τους δημοσίους κήπους των Αθηνών». Όσο για τον λόφο του Στρέφη, τον αρχαίο Αγχεσμό, ήταν τότε ο μισός νταμάρι. Ο υπόλοιπος φιλοξενούσε προπολεμικά μαντριά, κοτέτσια, υπαίθριο χεσότοπο, υπήρξε επίσης καταφύγιο για «συμμορίες» χαμινιών. Περνώντας στο δημόσιο το 1914 ο λόφος δενδροφυτεύθηκε, όμως οι δολιοφθορές και οι αξιώσεις κληρονόμων ώθησαν τους περίοικους τον Ιανουάριο του 1926 να διαδηλώσουν κρατώντας κομμένα δέντρα.
Από μια ειρωνεία της τύχης, ένα πολυκατάστημα - το πρώτο μάλιστα της πρωτεύουσας – το «συγκρότημα μαγαζείων» του Ηπειρώτη έμπορου Βασίλη Έξαρχου που χτίστηκε αρχές δεκαετίας του 1880 στο τρίστρατο Θεμιστοκλέους, Σολωμού και Σπ. Τρικούπη ονομάτισε την συνοικία που έμελλε να εξελιχθεί στην πιο ανυπότακτη και «αντιεμπορική» της Ελλάδας, αν όχι όλης της Ευρώπης!
• Η πρώτη μεγάλη ανάπλαση της πλατείας πριν από αυτή της δεκαετίας του '90 ολοκληρώνεται το 1965 – τότε τοποθετήθηκε εκεί και το αγνώστου γλύπτη σύμπλεγμα των «τριών ερώτων», σήμα κατατεθέν της έκτοτε. Είχε προηγηθεί μια ακόμη ανάπλαση το 1959 η οποία περιλάμβανε μια προτομή του Αττίκ. Όντας όμως κακοφτιαγμένη, δεν μακροημέρευσε.
Μια δεύτερη προτομή, αυτή του συνθέτη Δημητρίου Ροδίου που στήθηκε επί χούντας θα βανδαλιστεί ανεπανόρθωτα τον Σεπτέμβριο του '77 από μέλη αριστερών οργανώσεων καθότι έργο του φερόμενου ως φιλοναζί γλύπτη Νικόλα. Αξιομνημόνευτο είναι πως την εν λόγω προτομή πρότεινε κάποιος Σύλλογος Αθηναίων ως μέτρο που θα συνέβαλε «στην εξάλειψη των μουσικών απορριμμάτων με τα οποία τρέφεται η σημερινή νεολαία», ως ιδανικός δε τόπος επιλέχθηκε ακριβώς η πλατεία που μεταπολιτευτικά θα κατέκλυζαν στίφη ροκάδων και πανκιών.
• Τα Εξάρχεια «έφεραν από τη σύστασή τους τέλη του 19ου αιώνα το γονίδιο της αναρχίας υπό τη μορφή του ιδιόρρυθμου κοινωνικού αγωνιστή Νικολάου Έξαρχου, ανεψιού του αναδόχου της συνοικίας», εντούτοις οι πρώτοι αναρχικοί που εθεάθησαν στην περιοχή ήταν η «Συμμορία Μπονό» εκ Γαλλίας τον Μάιο του 1912. «Επί τριήμερο αντάλλασσαν άσφαιρα πυρά με τους διώκτες τους παρουσία εκατοντάδων θεατών στη... σκηνή του Θεάτρου Νεαπόλεως!
Την ίδια χρονιά ο γηγενής ιδιότυπος αναρχοχριστιανοκοινωνιστής Χαρίλαος Παπαντωνίου (αδελφός του γνωστού λογοτέχνη Ζαχαρία) εξέδιδε στα πέριξ την Ανατροπή ενώ εκατοντάδες κάτοικοι της περιοχής, σε αναρχικό οίστρο, έπαιρναν στο κυνήγι τους κλητήρες του Αστυνομικού Τμήματος Νεαπόλεως με αφορμή τη βάρβαρη κακοποίηση του 15χρονου – τι πρωτότυπο! - Λέανδρου Φωτεινόπουλου». Ήταν μάλλον οι πιο σοβαρές ταραχές στην πλατεία μετά από τα «Σκιαδικά» (Μάιος 1859), ένας σπουδαστικός «εμφύλιος» με αιτία τα... καπέλα.
Σε γενικές όμως γραμμές τα Εξάρχεια παρέμεναν γραφικά, ειδυλλιακά και σχεδόν αυτάρκη. Δημοσιογραφικό ρεπορτάζ του 1915 πιστοποιεί ότι έχουν αποτελέσει «ένα είδος ιδιαιτέρας πόλεως, γιατί τίποτε δεν είνε εκείνο, που θα κάνει έναν κατοικούντα εις εκείνο το μέρος, να κατέβη εις το κέντρον, εκτός του Ταχυδρομείου». Δεν αποκαλούσαν τυχαία ήδη από τότε τη Νεάπολη «Καρτιέ Λατέν»!
• Οι αναρχικοί «επανεμφανίστηκαν δειλά και σποραδικά εξήντα χρόνια αργότερα μεσούσης της γυψοσωτηρίου χούντας στους κύκλους των αντιαυταρχικών τετραδίων του πεζοδρομίου και της Διεθνούς Βιβλιοθήκης, των έντυπων εκδόσεων Υδροχόος και Πράξη και του εν σπαργάνοις Ελεύθερου Τύπου, στους αγώνες των Υπομηχανικών, στις καταλήψεις της Νομικής και του Πολυτεχνείου δημιουργώντας τις πρώτες τους βάσεις στα πέριξ της πλατείας με τη μεταπολίτευση».
Από κοντά και οι «κραταιοί, πολυπληθείς και ηρωικοί κατά τη δεκαετία του '70, εν αποσυνθέσει του '80 και αενάως μεταλλασσόμενοι και συρρικνούμενοι έκτοτε αριστεριστές», οίτινες «έχτιζαν κυρίως στην άμμο των Εξαρχείων το κόμμα της εργατικής τάξης, ερήμην της φυσικά» (ΕΚΚΕ, ΚΟΕ, ΟΚΔΕ Σπάρτακος κ.ά.) Εδώ εξάλλου δημιουργήθηκε η «Αυτοβοήθεια», ο πρώτος ίσως εγχώριος «αλληλέγγυος» πιστωτικός και καταναλωτικός συνεταιρισμός (Στουρνάρα και Πατησίων, 1869).
• Στον Μεσοπόλεμο, τα Εξάρχεια είναι ήδη προσφιλής τόπος διαμονής αλλά και «στέκι» φοιτητών όπως επίσης καλλιτεχνών και πνευματικών ανθρώπων. Ένας έφηβος Εξαρχειώτης θα είναι ο πρώτος νεκρός μαχητής της αντίστασης στην Κατοχή. Ο 15χρονος ΕΠΟΝίτης Γιάννης Δρακόπουλοςδολοφονείται στο Παγκράτι από Ιταλούς καραμπινιέρους που επιτίθενται σε διαδήλωση σχολείων κατά της πολιτικής επιστράτευσης (24/2/1943). Στο σπίτι του στην οδό Ερεσού συναγωνίστριές του εναποθέτουν λουλούδια ενώ συμμαθητές του «κοσμούν» τους παρακείμενους τοίχους με την επιγραφή «Οδός Γιάννη Δρακόπουλου».
Στις 22/12 του ίδιου έτους, οι καραμπινιέροι σκοτώνουν και δεύτερο νέο σε αντικατοχική διαδήλωση μέσα στα Εξάρχεια, στην οδό Ζαϊμη. Πρόκειται για τον φοιτητή Μήτσο Κωνσταντινίδη, μέλος του ΕΑΜ Νέων. Η πλατεία υπήρξε στην Κατοχή αφετηρία και κατάληξη διαδηλώσεων. Ένας ακόμα αγωνιστής, ο Δημήτριος-Πλάτων Σκουρλέτης δολοφονείται από φασίστες στην περιοχή στις 18/12/1943.
• Το ίδιο το ΕΑΜ ιδρύθηκε «σ΄ένα μικρό σπιτάκι στο τέρμα της οδού Μαυρομιχάλη ή, κατ' άλλους, της Ιπποκράτους» στις 27/9/1941. Παρόντες οι Λευτέρης Αποστόλου, Ηλίας Τσιριμώκος, Χρήστος Χωμενίδης. Υπεύθυνος ΕΑΜ Εξαρχείων ανέλαβε ο Γιάννης Αραζός ή «Σφήκας» που επεβίωσε βασανιστηρίων, φυλακών, εξοριών και στρατόπεδων συγκέντρωσης από το Νταχάου ως τη Μακρόνησο, αποβιώνοντας πλήρης ημερών το 2016.
Τα Εξάρχεια αποδείχθηκαν στρατηγικής σημασίας περιοχή στη Μάχη της Αθήνας που ξέσπασε τον Δεκέμβριο του '44. Οι οδοί Σόλωνος και Μαυρομιχάλη οριοθετούσαν το ελεγχόμενο από τους αντάρτες κομμάτι της πρωτεύουσας. Το άλλο που κατείχαν Βρετανοί και κυβερνητικοί, η επιλεγόμενη «Σκομπία», είχε ως «προκεχωρημένο φυλάκιο» το χιτοκρατούμενο Χημείο. ΕΛΑΣίτες δολιοφθορείς ανατίναξαν αδιακρίτως πολλά κτίρια επιχειρώντας να αναχαιτίσουν – ματαίως - τα εγγλέζικα τανκς. Στη Διδότου δόθηκε η ομώνυμη σκληρή μάχη όπου στην απέλπιδα αντιπαράθεση με τον πάνοπλο τακτικό στρατό του Σκόμπι διακρίθηκε – άλλο παιχνίδι της ιστορίας - ο λόχος «Λόρδος Μπάιρον», πρώην Λόχος των Σπουδαστών στον οποίο υπηρετούσαν οι Ιάνης Ξενάκης, Μίκης Θεοδωράκης, Μάνος Ζαχαρίας, Γρηγόρης Φαράκος και Μανώλης Κορνέλιος.
• Προτού ωστόσο επικρατήσει η «ιδεολογική ηγεμονία» της αναρχίας και της αριστεράς, στη συνοικία ανευρίσκονταν και ακροδεξιοί «θύλακες» όπως τα γραφεία του κόμματος της 4ης Αυγούστου στη Νοταρά παλιότερα, της ΕΠΕΝ στη Γραβιάς αργότερα, «φαιόχρωμοι» εκδοτικοί οίκοι επίσης. Γωνία Καλλιδρομίου και Τηλεμάχου εκδίδονταν μάλιστα τα «Αστυνομικά Χρονικά», που τον Απρίλιο του '76 φιλοξένησαν κιόλας αφιέρωμα στον «πατριάρχη του αναρχισμού Μιχαήλ Μπακούνιν»! Εντύπωση δε προκαλεί ότι «μισόν αιώνα πριν τη σύσταση της... περικλεούς ΟΠΛΑ και πάνω από έναν από τις ποικιλώνυμες περιπολίες των σημερινών Εξαρχείων» έδρασε η... τζιχαντιστική Ορθόδοξος Περίπολος η οποία «ενεργώντας εν ονόματι του θεοφοβούμενου λαού αποφάσισε να συνετίσει τους παπάδες που έπιναν τον άμπακο και φούμαραν ασύστολα σε κοινή θέα τσιγάρα, τσιμπούκια και ναργιλέδες».
Τα Εξάρχεια «έφεραν από τη σύστασή τους το γονίδιο της αναρχίας υπό τη μορφή του ιδιόρρυθμου κοινωνικού αγωνιστή Νικολάου Έξαρχου, ανεψιού του αναδόχου της συνοικίας», εντούτοις οι πρώτοι αναρχικοί που εθεάθησαν στην περιοχή ήταν η "Συμμορία Μπονό" εκ Γαλλίας τον Μάιο του 1912. Επί τριήμερο αντάλλασσαν άσφαιρα πυρά με τους διώκτες τους παρουσία εκατοντάδων θεατών στη... σκηνή του Θεάτρου Νεαπόλεως!»
• Η μεγάλη παράδοση των εξαρχειώτικων βιβλιοπωλείων (και τυπογραφείων) ξεκινά με το Ακαδημαϊκόν (1906). Από τους πρώτους σοβαρούς εκδοτικούς οίκους της περιοχής ήταν του Κώστα Γκοβόστη (έτος ίδρυσης 1926, πρώτο κατάστημα στη Σολωμού) που μάλιστα εξέδωσε ήδη από το 1951 βιβλία σε μονοτονική γραφή. Αρχές της δεκαετίας του '70 ιδρύεται η Διεθνής Βιβλιοθήκη, «η πρώτη σοβαρή προσπάθεια άρθρωσης έντυπου αντιεξουσιαστικού λόγου» (Διδότου και Δελφών μετά το '75).
Ανάμεσα στα ευάριθμα έντυπα ξεχωρίζουν το μετερίζι των δημοτικιστών «Ο Νουμάς» που πρωτοεκδόθηκε το 1903 με γραφείο το σπίτι του εκδότη του Δημήτριου Ταγκόπουλου στην οδό Οικονόμου, ο λογοτεχνικός «Πυρσός», ο θρυλικός «Ρωμηός» του μεγάλου σατιρικού Γεωργίου Σουρή που εκδιδόταν μεταξύ 1883-1918, το πολιτικοσατιρικό «Σκριπ» κ.ά. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο πολυσυλλεκτικό ελευθεριακό στέκι Κρακ, το πρώτο του είδους του (1974-76) που στεγαζόταν Σκουφά και Λυκαβηττού γωνία, μνημονεύονται επίσης παροιμιώδεις εξαρχειώτικες μορφές της εγχώριας αντικουλτούρας όπως ο Λεωνίδας Χρηστάκης και ο Τέος Ρόμβος ο οποίος ανάμεσα 1974-1976 διατηρούσε το ονομαστό Octapus Press στην Κωλέττη.
• Λίγα θέατρα απομένουν σήμερα στα Εξάρχεια, κάποτε όμως ήτανε σωστή θεατρογειτονιά: Άλφα («χωρίς τον κύκλο!»), Αλάμπρα, Θέατρο Νεαπόλεως, το βαριετέ Πευκάκια, το υπαίθριο Πικ-Νικ, Λουξ (όπου εμφανιζόταν τέλη του 19ου αιώνα η ασώματος κεφαλή, «ένα αξιοθέατο, εξωτικό και αποδεδειγμένα ταλαντούχο έμβιο ον»), Ατλαντίς κ.ά. Από κοντά και ιστορικά σινεμά όπως Ριβιέρα, Βοξ, Εκράν, Ακροπόλ...
Στο κινηματοθέατρο Ολύμπια (Ακαδημίας και Χ. Τρικούπη) ορίστηκε να γίνει αρχές Ιουνίου του 1934 το πρώτο πανελλαδικό Αντιφασιστικό Συνέδριο, όμως οι συμμετέχοντες «κατέληξαν κατά εκατοντάδες στα κρατητήρια της Σχολής Χωροφυλακής καθώς η διεξαγωγή του απαγορεύτηκε και οι επικουρικές διαδηλώσεις διαλύθηκαν με υπέρμετρη βία από την Αστυνομία και τα προστρέξαντα μετά χαράς μέλη εθνικιστικών και φασιστικών οργανώσεων». Αξιοσημείωτο είναι ότι των διαδηλώσεων αυτών «ηγούντο και γυναίκες, αι οποίαι έλαβον μέρος κατά τον ζωηρότερον τρόπον εις τας γενομένας συμπλοκάς» όπως περιγράφει με δέος η εφημερίδα Ακρόπολις.
• Πληροφορούμαστε, κοντά στα άλλα, ότι στα Εξάρχεια υπήρχαν θαυματουργές εικόνες όπως η ευρισκόμενη στο σπίτι της οικογένειας Μανουράκη επί της οδού Οικονόμου εικόνα της Αγίας Ελεούσας όπου κατέφευγαν πιστοί από όλη την Αθήνα (1930). Αλλά και... στοιχειωμένα σπίτια, όπως στις οδούς Στουρνάρα και Μπουμπουλίνας. Διάσημες προξενήτρες επίσης, όπως η θεριακλού καπνίστρια κυρία Κούλα που έδρευε σε μονοκατοικία παρόδου της Αραχώβης και δήλωνε «αντιπρόσωπος της Αγίας Αικατερίνης της Προξενήτρας επί της Γης» με το αζημίωτο, βεβαίως (1911).
Για περιστατικά όπως την πυρκαγιά που ξέσπασε κατά την ακολουθία του Επιταφίου στον γυναικωνίτη της Ζωοδόχου Πηγής προκαλώντας το θάνατο έξι παιδιών και μιας ηλικιωμένης (26/5/1882) αλλά και την απόπειρα δολοφονίας μιας κατοίκου Εξαρχείων από μια ερωτική αντίζηλό της τον Οκτώβριο του 1915 με χρήση δυναμίτιδας η οποία ήταν τότε, όπως ανέφεραν οι εφημερίδες της εποχής που αρχικά εξέταζαν διάφορα σενάρια, «το κατ' εξοχήν όπλον των αναρχικών!». Υπήρχε, εντούτοις, προηγούμενο: Μια δεκαετία πριν εντοπίζονταν στα Εξάρχεια «γιάφκες» του Αρμενικού Κομιτάτου ενώ ερευνούνταν για όπλα η οικεία του «βουλγαρίζοντος» Ναούμ Ρούκα εκ Καστοριάς, ιδιοκτήτη του στοχοποιημένου από τους εθνικόφρονες καφενείου Μακεδονία στη Σόλωνος.
• Η έκδοση περιλαμβάνει επώνυμους Εξαρχειώτες– Μπάμπης Άννινος, Ιωάννης Αποστόλου, Ρένος Αποστολίδης, Κώστας Βιδάλης, Μίνως Βολονάκης, Νικόλαος Γύζης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Γιάννης Καμπύσης, Νίκος Νικολαϊδης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Σπύρος Τρικούπης, Σοφία Τρικούπη και άλλοι. Δεν λείπουν οι αναφορές στη λαϊκή της Καλλιδρομίου, στον Αστέρα Εξαρχείων και άλλα αξιομνημόνευτα και αξιοθέατα της περιοχής, ιστορίες οδών, πλατειών, κτιρίων και τοπωνυμίων, τοπικών επιχειρήσεων επίσης όπως καφενεία, φούρνοι, εστιατόρια, ταβερνεία, ζαχαροπλαστεία κ.λπ. καταστήματα. Παρατίθενται, τέλος, μια σειρά δημοσιεύματα εποχής καθώς επίσης σπάνιο, εν πολλοίς αδημοσίευτο φωτογραφικό και άλλο αρχειακό υλικό.
