Μάθε όλο τον Ντοστογιέφσκι απ' έξω
Οι μεταφράσεις ακόμη και στα πιο πολυσέλιδα έργα κρέμονται από μια λέξη
ΟΤΑΝ Η ΕΛΕΝΗ ΜΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ άρχισε να δημοσιεύει τις νέες μεταφράσεις του Ντοστογιέφσκι στις εκδόσεις Ίνδικτος, περίπου 15 χρόνια πριν, πολλοί αναστατώθηκαν. «Τι έχει να προσθέσει στον Άρη Αλεξάνδρου;» Είχα προσπαθήσει να πιάσουμε το πράγμα δημοσιογραφικά. Δεν είναι κακό να ξαναμεταφράζονται τα έργα― αντιθέτως. Οι κοινωνίες αλλάζουν, αλλάζει και η γλώσσα τους. Κάθε φορά κάποιος πρέπει να ξαναφέρνει τα αριστουργήματα κοντά στους ανθρώπους, πετώντας έξω τα ιδιωματικά κολλήματα κάθε εποχής που ενδεχομένως ο προηγούμενος μεταφραστής άφησε, σαν σκουπιδάκια πάνω στο φιλμ. Όλοι, λίγο πολύ, είμαστε δέσμιοι της καθομιλουμένης.
Ζήτησα λοιπόν από 4-5 καλούς δημοσιογράφους κάτι που κανείς δεν έκανε: μια σύγκριση εδαφίων, σε κομβικές σκηνές της δράσης στα μεγάλα βιβλία του Ντοστογιέφσκι. Εκεί που όλα κρέμονται από μια λέξη για να εξελιχθεί η τραγική έκβαση. Φράσεις που έγιναν σημαία γενεών και γενεών, από τον «Ηλίθιο», το «Έγκλημα και Τιμωρία», του «Αδελφούς Καραμάζοφ».
Πώς το έγραφε ο Αλεξάνδρου, πώς το ξανάγραψε η Μπακοπούλου. Ποιές αποφασιστικές αλλαγές έγιναν; Έχουν τόσο σημασία τελικά;
Φυσικά και έχουν. Στο ανθεκτικό πρώτο βιβλίο του «Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι» (εκδ. Αντίποδες), ο Στάινερ (που μού κρατάει συντροφιά σαν φίλος- τόσο πολύ η ευρύτητα της γνώσης του «απλοποιεί» τις ευφυείς και σύνθετες παρατηρήσεις του), έχει μια παράγραφο για τη σημασία μίας και μόνης λέξης που λέει η Ναστάσια στον «Ηλίθιο» και πόσο κρίσιμο είναι πώς θα μεταφραστεί από τα ρωσικά.
Eίναι η στιγμή που η σκληρή Ναστάσια φεύγει από την συγκέντρωση που έχει μετεξελιχθεί σε σφαγείο. Προηγουμένως έχει ρίξει στο τζάκι το πακέτο με τα ρούβλια που είχε απαιτήσει να της δοθεί από εκείνον που θα την παντρευτεί. Η φράση που μάς αφορά απευθύνεται από τη Ναστάσια στον πρίγκηπα Μίσκιν, τον «Ηλίθιο», καθώς τον αποχαιρετά. Παραθέτω την παρατήρηση του Στάινερ:
Η Ναστάσια βγάζει από τη φωτιά το πακέτο με τα ρούβλια και δηλώνει πως είναι δικά του. Η δράση και η αγωνία (οι θεωρίες μας για το δράμα θεμελιώνονται στην καταγωγική συγγένεια των δύο λέξεων: αγών και αγωνία) οδηγούνται στο τέλος τους. Η Ναστάσια φωνάζει: «Ραγκόζιν, μαρς! Γεια σου πρίγκιπα· πρώτη φορά μου τυχε να δω έναν άνθρωπο».
Έχουμε εδώ ένα καλό παράδειγμα για τις δυσκολίες που θέτει η μετάφραση και η απόπειρα να μελετήσουμε κριτικά ένα έργο μέσω αυτής. Τόσο η απόδοση της Κόνστανς Γκάρνετ όσο και το γαλλικό κείμενο που παραδίδουν οι Μουσσέ, Σλαιζέρ και Λυνώ έχουν ως εξής: «πρώτη φορά μου 'τυχε να δω έναν άνθρωπο». Η Ναστάσια τιμά τον πρίγκιπα Μίσκιν· συγκρινόμενοι μαζί του, οι άλλοι άντρες μοιάζουν ανολοκλήρωτοι και κτηνώδεις. Η εναλλακτική απόδοση: «πρώτη φορά μου ’τυχε να δω άνθρωπο», είναι εμφανώς πλουσιότερη σε υπαινιγμούς. Μέσα σε τούτη τη ζοφερή νύχτα η Ναστάσια βλέπει κυριολεκτικά για πρώτη φορά το εύρος και την ουσία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Στα γαλλικά ή στα αγγλικά [όπως και στα ελληνικά, Σ.τ.Μ.] έχει μεγάλη σημασία ποια απόδοση θα επιλέξει κανείς. Αλλά στα ρωσικά, μια γλώσσα που δεν έχει ούτε οριστικό ούτε αόριστο άρθρο, μια τέτοια διάκριση είναι χωρίς νόημα· στη φράση συνυπάρχουν και οι δύο δυνατότητες.
Εν προκειμένω, ο Αλεξάνδρου μεταφράζει την φράση «Ραγκόζιν, μαρς! Γεια σου πρίγκιπα· πρώτη φορά μου τυχε να δω έναν άνθρωπο», ενώ η Μπακοπούλου «Ραγκόζιν, εμπρός μαρς! Γεια σου πρίγκιπα· πρώτη φορά μου τυχε να δω έναν άνθρωπο». Δεν υπάρχει δηλαδή καμμία ουσιώδης αλλαγή.
Αναλογίζομαι όμως, μια σχολαστική αντιπαραβολή πόσο συναρπαστική θα ήταν. Πόσα ποιητικά λαυράκια θα έβγαζε.
Ένας φίλος δημοσιογράφος που του έθεσα το θέμα, εξανέστη. «Μα ποιος είλωτας μπορεί να το κάνει αυτό! Θα πρέπει να μάθει όλο τον Ντοστογιέφσκι απ' έξω!»
«Θα ήταν ένας ευτυχισμένος άνθρωπος», του απάντησα. Ο Παπαγιώργης έτσι έγινε αυτός που έγινε. Έκατσε και αντέγραψε, σαν μοναχός, λέξη -λέξη, φράση- φράση, ολόκληρο τον Ντοστογιέφσκι.
