Καλοκαιρινό απόγευμα στα ορεινά της Παλαιάς Πεντέλης. Zέστη και δεκάδες φασαριόζικα τζιτζίκια. Το σπίτι του καθηγητή Θεοδόση Τάσιου, όμως, σε αποζημιώνει με την μαγευτική θέα προς την πρωτεύουσα. Ο ίδιος γεννήθηκε στην Καστοριά και σπούδασε Πολιτικός Μηχανικός στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στο Παρίσι. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Τορίνου (Ιταλία) αλλά και επίτιμος διδάκτωρ σε διάφορα πανεπιστήμια. Παράλληλα, είναι πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Αρχαίας Τεχνολογίας. Έχει δημοσιεύσει 430 επιστημονικές εργασίες και 50 βιβλία σε διάφορες γλώσσες, ενώ του έχουν απονεμηθεί το International Award of Merit In Structural Εngineering από τη διεθνή Ένωση Γεφυρών και Κατασκευών στη Ζυρίχη και το Μετάλλιο της Πόλεως των Παρισίων. Η λίστα των διακρίσεων για τον Θεοδόση Τάσιο είναι ατελείωτη. Αναμφίβολα, πρόκειται για ένα οξυδερκές, ελεύθερο και ανυπότακτο πνεύμα. Ένα κοφτερό μυαλό που φημίζεται για τις αιρετικές και τολμηρές απόψεις του. Καθώς με ξεναγεί στο σπίτι του, νιώθω ότι βρίσκομαι σε μουσείο λαογραφίας. Ένα από τα δωμάτια είναι γεμάτο με βιβλία, σημειώσεις και απλωμένα σχέδια. «Είναι για το βιβλίο που ετοιμάζω για την αρχαία τεχνολογία», εξηγεί. Στο γραφείο του μετά δυσκολίας βρίσκουμε χώρο να καθίσουμε, αφού έως και το τζάκι είναι γεμάτο με φακέλους. Ενθύμια, φωτογραφίες, ένα υπέροχο πορτρέτο της γυναίκας του −η οποία έφυγε από τη ζωή πριν από λίγο καιρό−, μετάλλια, βραβεία, εφημερίδες και περιοδικά κατακλύζουν το χώρο. Συζητήσαμε αναλυτικά για θέματα της επικαιρότητας, την επιτυχία του «Survivor», τη μοναξιά, τους νέους, τον χρόνο καθώς και για την «απόφαση της θυσίας χάριν της πόλεως, η οποία παραείναι χλωμή σήμερα».
— Έχετε δώσει, τελικά, απάντηση για την κρίση; Είναι δημιούργημα ή οικονομικό αποτέλεσμα;
Κατ' όνομα, πρόκειται για ένα οικονομικό αποτέλεσμα, με ηθοπολιτικά όμως αίτια. Πάντως, για το συγκεκριμένο ερώτημα θα έπρεπε να υπήρχε ομογνωμία και όχι σχιζογνωμία. Στο παρελθόν ελήφθησαν με πολιτικά κριτήρια κάποιες αποφάσεις, αλλά τα αποτελέσματα μόνο τώρα είναι ορατά. Άρα, η επιστήμη, και όχι η πολιτική, είναι εκείνη που θα έπρεπε να απαντά στο πού οφείλεται η κρίση. Κατά την ταπεινή μου αντίληψη, αντλεί την αιτία της από τη συσσώρευση αδυναμίας για τη συγκρότηση μιας αλληλέγγυας και αποδοτικής κοινωνίας. Αντί να λύνουμε το οικονομικό πρόβλημα με αύξηση της ανταγωνιστικότητας, της παραγωγικότητας, της γνώσης και της αλληλεγγύης, εμείς το λύναμε με εξωτερικό δανεισμό. Ανατρέξτε στην Ιστορία και θα διαπιστώσετε ότι οι περισσότερες κυβερνήσεις της Μεταπολίτευσης είχαν ελλειμματικούς προϋπολογισμούς. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τη συνεχή πίεση της μίας ομάδας του ελληνικού λαού έναντι της άλλης − και όλο αυτό το καλλώπιζαν φορώντας του το όνομα «αγώνας». Όχι βέβαια ενάντια σε νεφελώματα, όπως το διεθνές κεφάλαιο, αλλά ενάντια στα συμφέροντα του άλλου. Συγκεκριμένα, η οικονομική κρίση οφείλεται στον επικίνδυνο συνδυασμό μιας ανοργάνωτης κοινωνίας, μιας οικονομικής ασάφειας, μιας σημαντικής έλλειψης αλληλεγγύης κι ενός ξέφρενου εξωτερικού δανεισμού. Μια προφανής απουσία του αισθήματος της ευθύνης αλλά και της εκμετάλλευσης που έκανε η προηγούμενη γενιά σε βάρος της επόμενης. Έγραφαν τα πλακάτ στις πορείες «αγωνιζόμαστε για το δίκαιο όλων» και τελικά, αν έξυνες ελαφρώς την μπογιά του πλακάτ, αποδεικνυόταν ότι «αγωνιζόμασταν για να περνάμε καλά» εις βάρος των επόμενων που θα πληρώνουν τα δάνεια. Ζήσαμε, λοιπόν, λαμπρές θεατρικές παραστάσεις του πολιτικού μας προσωπικού. Πρέπει να ήταν κάποιος παράφρων ώστε να μην προέβλεπε ότι θα φτάναμε στο σημείο όπου έχουμε βρεθεί σήμερα. Και το χειρότερο είναι πως δεν μας άρεσε και δεν θέλαμε ποτέ να ακούσουμε ότι ερχόταν το κακό. Θυμηθείτε το εμβληματικό περιστατικό Γιαννίτση.
Όσον αφορά τους νέους, προφανώς δεν έχουν καμία ευθύνη για τα δεινά που αντιμετωπίζουν. Όμως φοβάμαι ότι, επειδή μεγάλωσαν με το πνεύμα των γονιών τους, κινούμενοι πάνω σε μια εγωιστική λογική, ένα μεγάλο μέρος τους διαπνέεται από τις αντιλήψεις του παρελθόντος.
— Μιλήσατε για την αλληλεγγύη. Πώς μπορεί να γίνει πράξη η συλλογικότητα σε μία χώρα που πλήττεται από καταναλωτικό απομονωτισμό;
Πολύ ωραία ερώτηση. Δεν νομίζω όμως ότι μπορεί κάποιος να απαντήσει εύκολα στο συγκεκριμένο ερώτημα, διότι δεν έχουμε τα αντίστοιχα εμπειρικά δεδομένα. Ίσως πολλοί να υποθέσουν ότι η αίσθηση της αποτυχίας θα μας έκανε ως λαό να αναγνωρίσουμε την πραγματική αιτία, παρά τις στερήσεις. Να διορθωθούμε και να ανορθωθούμε. Κάμποσοι φοβούνται ότι επειδή όλο και μεγαλύτερες μάζες υποφέρουν πολύ, θα δημιουργήσουν φυγόκεντρες τάσεις, ψυχολογικώς ερμηνεύσιμες, και αλίμονό μας. Όπως είχα γράψει και στον «Economist» τον Γενάρη του 2015, ζούμε μια εποχή βαθύτατης έλλειψης πολιτικής αυτοσυνειδησίας. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορούμε να συστήσουμε μια υπεύθυνη συλλογικότητα και αυτό οφείλεται στο ότι δεν υπάρχει ένα δυνατό αίσθημα θυσίας του παρόντος για χάρη του μέλλοντος. Ανήκω στους αγωνιστικά απαισιόδοξους δηλαδή, όπως θα έλεγε η σύζυγός μου, είμαι κατά βάση αισιόδοξος. Αλλά κυρίως όχι παραιτημένος. Όμως, η συλλογικότητα στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά δύσκολο να συσταθεί, γιατί οι φυγόκεντρες τάσεις τείνουν να υπερτερήσουν. Οπότε η αλληλεγγύη πάει περίπατο.
— Κατά πολλούς, δημιουργείται μια χαμένη γενιά. Ως ομότιμος καθηγητής με πολλά χρόνια στο ελληνικό πανεπιστήμιο, τι θα συμβουλεύατε τους νέους; Πιστεύετε ότι συμβιβάζονται ή ότι εξελίσσονται σε σιωπηλούς επαναστάτες;
Κάποτε, εργάζονταν πέντε για να παράγουν τη σύνταξη των τριών. Σήμερα, δουλεύουν δύο για να παράγουν τη σύνταξη των πέντε. Υπάρχουν πολλές μαύρες σελίδες στην Ιστορία μας που θα έπρεπε να διδάσκονται στα δημόσια ιδρύματα της χώρας. Όταν τόλμησε ένας υπουργός να προλάβει την κατρακύλα του ασφαλιστικού συστήματος, έπεσαν όλοι να τον φάνε. Και το αποτέλεσμα ήταν ο πρωθυπουργός του να τον απολύσει. Πιστεύω ότι εμείς, ο λαός, εμπνέουμε την ηγεσία και της δίνουμε ή της αρνούμαστε τη δυνατότητα να κάνει πράξη τα οράματα. Εμείς τι κάναμε; Αντιδρούσαμε συνεχώς και τώρα παριστάνουμε τις μωρές παρθένες. Όσον αφορά τους νέους, προφανώς δεν έχουν καμία ευθύνη για τα δεινά που αντιμετωπίζουν. Όμως φοβάμαι ότι, επειδή μεγάλωσαν με το πνεύμα των γονιών τους, κινούμενοι πάνω σε μια εγωιστική λογική, ένα μεγάλο μέρος τους διαπνέεται από τις αντιλήψεις του παρελθόντος. Το ζήτημα είναι αν θα καταφέρουν να ξεπεράσουν το τριπλό βαρύ φορτίο που έχουν να αντιμετωπίσουν: της οικονομικής ανέχειας, της πολιτικής σύγχυσης του παρελθόντος και της πεποίθησης ότι επειδή είναι νέοι, θεωρούν πως γνωρίζουν άριστα τι θα ωφελήσει τον τόπο εν συγκρίσει με τους μεγαλύτερούς τους. Επομένως, πολλοί θα πουν ότι δεν υπάρχουν οι καλύτερες προϋποθέσεις για να περιμένουμε ένα ευοίωνο μέλλον από τους σημερινούς νέους. Ωστόσο, συνειδητοποιώ ότι έχει αρχίσει να διαψεύδεται αυτό το συμπέρασμα. Είναι αξιοπρόσεκτο πώς πολλοί νέοι επιδεικνύουν ψυχραιμία, συνέπεια, αποδοτικότητα και, τελικώς, μια παραγωγικότητα, από την οποία διακρίνουμε ότι, αντί για τη μέτρια καλοπέρασή τους, επιλέγουν να βγουν από το κουκούλι τους και να διαλέξουν έναν αγώνα που δεν είναι καθόλου εύκολος. Το θετικό είναι πως συνεχώς πολλαπλασιάζονται τα παραδείγματα που δημιουργούν μια κάποια αισιοδοξία. Ίσως επειδή στέρεψαν τα αφρόνερα της ευμάρειας και δεν μπορούν πλέον να ενδώσουν στην ψεύτικη αντίληψη περί τζάμπα ευτυχίας. Μακάρι!
— Ο ΣΥΡΙΖΑ απέδειξε ότι είτε είσαι αριστερός είτε δεξιός τα μνημόνια και η πολιτική σήμερα είναι ίδια;
Θα απαντήσω μόνο με την ιδιότητα του απλού Έλληνα πολίτη. Το μνημόνιο είναι μια απλή δανειακή σύμβαση. Η παρούσα κυβέρνηση ήρθε με την προοπτική να βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά, που, όπως διατυμπάνιζε, δεν κατάφεραν να βγάλουν οι προηγούμενοι. Όμως, παρακολουθούμε τη χρήση μιας ιδιότυπης στάσης που στηρίζεται στο ότι διαφωνεί μεν με όσα κάνει, καταφεύγει όμως σε ψευδεπίγραφα συνθήματα τα οποία μεσοπρόθεσμα είναι αντιλαϊκά. Δείτε το περίφημο δημοψήφισμα, το οποίο απέδειξε τι; Ότι το πολιτικό πρόβλημα ξεπερνάει τις ικανότητες ή τις ανικανότητες ενός κόμματος. Και φοβάμαι ότι η σημερινή κυβέρνηση ίσως δεν έχει συνειδητοποιήσει την κρισιμότητα της κατάστασης. Η πολιτική είναι λήψη αποφάσεων. Είναι ηθική υπέρβαση διλημμάτων. Απευθύνεται σε κοινωνίες με εσωτερική συνοχή. Και ο ελληνικός λαός δεν μου φαίνεται να είναι ο ηθικότερος του κόσμου. Πράγματι, στο παρελθόν είχαμε να επιδείξουμε λαμπρά παραδείγματα ως έθνος, ωστόσο σήμερα είναι καθήκον της πολιτικής τάξης και της κυβέρνησης να διατυπώνει αλήθειες. Και η μοναδική αλήθεια είναι ότι όλοι χρωστάμε. Άρα, απαιτείται μια παλλαϊκή επιστράτευση για μόρφωση, ανταγωνιστικότητα και καινοτομία, μέχρι να ξεχρεώσουμε. Πώς αλλιώς;
— Πρόσφατα είδαμε παραδείγματα λογοκρισίας στα σχολικά βιβλία. Από τι πάσχει η παιδεία;
Δεν στενοχωριέμαι τόσο με την έννοια της λογοκρισίας καθαυτή, διότι έχω την τάση να μη μυθοποιώ τις λέξεις. Η επιλογή, η διασκευή και η τροποποίηση κειμένων κάτω από ορισμένες ακραίες προϋποθέσεις, εθνικές ή παιδαγωγικές, είναι θεμιτές. Αναρωτιέμαι, όμως, ποιες είναι σήμερα αυτές οι συνθήκες που επιτρέπουν τη διασκευή ενυπόγραφων κειμένων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση παρατηρήθηκαν υπερβάσεις με το αιτιολογικό της διαμόρφωσης του χαρακτήρα των παιδιών. Επομένως, διατηρώ τις επιφυλάξεις μου, διότι θα μπορούσαν κάλλιστα να επιλέξουν ένα διαφορετικό κείμενο, πιο κοντά στο ιδεώδες της εκπαίδευσης που προτείνουν. Η παιδεία είναι ένα τεράστιο και ευρύ θέμα. Είναι η εισπνοή του παρελθόντος και η εμπνοή του μέλλοντος. Μια θεμελιώδης και τεράστια λειτουργία της κοινωνίας, για την οποία, δυστυχώς, ο ελληνικός λαός δεν ενδιαφέρεται όσο θα έπρεπε. Γι' αυτό και οι κυβερνήσεις πολυνομοθετούν για την παιδεία σαν να ήταν ξέφραγο αμπέλι. Κρίμα.
— Απειλείται η δημοκρατία στην εποχή μας ύστερα από τις τελευταίες επιθέσεις που δέχεται η Δικαιοσύνη;
Η δημοκρατία δεν σε αφήνει να την αγαπήσεις με «φανατισμό». Επομένως, όταν κινδυνεύει, δεν μπορείς να φανατιστείς για να την υποστηρίξεις, διότι κάθε φανατισμός θα ήταν μια άρνηση της δημοκρατίας. Όμως, ως προς το ειδικό θέμα που αναφέρετε, δεν μπορώ να φανταστώ μια μυθοποιημένη και άκαμπτη στεγανή σχέση των εξουσιών. Οι εξουσίες προφανώς και είναι ανεξάρτητες, αλλά τα σύνορά τους δεν είναι σιδερένια. Τα σίδερα ανάμεσα στην εκτελεστική και στη δικαστική εξουσία έχουν κι αυτά έναν βαθμό ευκαμψίας. Ένα σχόλιο που μπορεί να λεχθεί μεταξύ των δύο εξουσιών είναι αναπόφευκτο, αφού σε κάθε διεπιφάνεια (εκεί, δηλαδή, όπου τελειώνει κάτι και αρχίζει κάτι άλλο) έχουμε αναγκαστικά έναν βαθμό ασάφειας. Ωστόσο, διαφαίνεται πως υπάρχει σήμερα μια τάση εκ μέρους της κυβέρνησης να μην αμφισβητείται καμία ενέργειά της από δικαστικές αποφάσεις. Δεν είναι ευχάριστο αυτό το γεγονός, χωρίς να σημαίνει ότι η δικαστική εξουσία −το επαναλαμβάνω− είναι εκτός κριτικής. Ο κίνδυνος, λοιπόν, υπάρχει. Όταν μάλιστα η κριτική αυτή δεν γίνεται πάντοτε με θεσμικά μέσα αλλά, κατά κάποιον τρόπο, χρησιμοποιούνται περιστασιακά ή και οιονεί επαναστατικά μέσα.
— Πώς εξηγείται το ότι ένας ολόκληρος λαός απορροφήθηκε από ένα reality όπως το «Survivor»; Πιστεύετε ότι είναι φοβισμένη η ελληνική κοινωνία και δεν αντιδρά στα τελευταία μέτρα;
Άκουσα ότι πολλοί σκεπτόμενοι άνθρωποι ενοχλήθηκαν από την επιτυχία του συγκεκριμένου reality. Εμένα δεν με ενόχλησε ιδιαιτέρως. Το συγκεκριμένο τηλεοπτικό πρόγραμμα εντάσσεται στον χώρο της διασκέδασης, ο οποίος συνδέεται με θεμελιώδεις ανάγκες της ύπαρξης, όπως η αισθητική. Είχε ωραία σώματα και πολλά αγωνιστικά στοιχεία που θα εξηγηθούν από κοινωνιολόγους και επικοινωνιολόγους. Αλλά δεν θα χαρακτήριζα αρνητικά το μεγάλο μέρος των συμπολιτών μας που αγάπησαν αυτήν τη σειρά. Δεν το παρακολούθησα μεν, αλλά τέτοια μαζική προτίμηση σε τηλεοπτικών σειρά έχει παρατηρηθεί και στο παρελθόν. Όπως στις ΗΠΑ, όπου μια σειρά που λεγόταν «Love» γνώρισε τόσο μεγάλη κοινωνική επιτυχία, ώστε οι ειδικοί αναλυτές να παρατηρούσαν την επιρροή της στη συμπεριφορά των ανθρώπων. Αντιθέτως, για τη «φοβισμένη» κοινωνία που αναφέρετε βλέπω ότι νιώθετε έκπληξη που δεν αντέδρασε στα τελευταία οικονομικά μέτρα. Όμως αυτό που ίσως ξεχνάτε είναι ότι ούτε και στα βαρύτερα οικονομικά μέτρα αποκρίθηκε ως υγιής οργανισμός. Αυτοί που φωνασκούσαν ήταν κάποιες φανατικές μειονότητες που έδιναν την εντύπωση της αντίδρασης. Και τώρα που λαμβάνονται όλο και βαρύτερα μέτρα εκπλησσόμαστε. Φοβάμαι ότι η ελληνική κοινωνία ήταν πάντοτε σχετικώς μουδιασμένη και ανεπαρκώς ενημερωμένη. Αυτό που άλλαξε, για λόγους προφανείς, είναι η συμπεριφορά των κραυγαλέων μειονοτήτων. Το ενοχλητικό, ως προς την ιδιότυπη στάση της ελληνικής κοινωνίας, παρά τις περί του αντιθέτου διαπιστώσεις, ότι δηλαδή είναι αρκετά πολιτικοποιημένη, είναι αυτό που σας είπα: πάσχουμε από βαθιά ανεπάρκεια πολιτικής αυτοσυνειδησίας. Έχω καθήκον να γίνομαι δυσάρεστος, διότι στον ελληνικό λαό χρωστώ τα πάντα.
— Εσείς, αν γράφατε ένα σύνθημα σε έναν τοίχο, ποιο θα ήταν;
«Σκέψου».
— Οι λέξεις σήμερα μας ενώνουν ή μας διχάζουν;
Εξαρτάται. Οι λέξεις, πολλές φορές, δεν εκφράζουν αυτά που εννοούμε. Πιστεύω ότι κατά κύριο λόγο υστερούμε από έλλειψη σαφήνειας και προτιμάμε τις απλουστεύσεις. Άρα, στο δικό σας ερώτημα θα απαντήσω ότι ενδέχεται να υπάρχει μια κακοχρησία των λέξεων. Το κυριότερο είναι ότι πλήθυναν τα συνθήματα χωρίς επαρκείς συλλογισμούς και με πολλές αντιφάσεις. Αυτές τις αντιφάσεις πρέπει η πολιτική να τις περιγράφει και ύστερα να τις υπερβαίνει.
— Ποια είναι η πιο σημαντική ελευθερία που έχουμε;
Η ελευθερία είναι ένα σώμα ενιαίο και οι ποικίλες εκφάνσεις της δεν μπορούν να είναι ξεχωριστές. Αν μία από αυτές καταρρεύσει, το σώμα υποφέρει.
Ένα μεγάλο μέρος των νέων ανθρώπων, που ακόμη, φευ, δεν συνιστούν πλειονότητα, έχει μια διάθεση φιλοκοινωνικότητας, εργατικότητας, καινοτομίας και πολιτικής ευθύτητας. Την «βρίσκουν». Έτσι, μπορώ να ελπίζω πως στο άμεσο μέλλον ενδέχεται να συστήσουν μια κρίσιμη μάζα.
— Γιατί οι άνθρωποι σήμερα λένε συνεχώς ότι δεν έχουν χρόνο;
Σίγουρα ο σύγχρονος βίος είναι πιο απαιτητικός. Μπορώ να υποθέσω ότι λόγω και της ευμάρειας των τελευταίων δεκαετιών αυξήθηκαν οι υποχρεώσεις μας και μας δίνεται η εντύπωση ότι δεν έχουμε χρόνο. Θεωρούμε ως ουσιώδεις υποχρεώσεις της καθημερινότητάς μας πολλές ασχολίες που είναι επουσιώδεις. Και προφανώς, ο διαθέσιμος χρόνος πάντα γεμίζει με κάτι άλλο. Λέμε «δεν έχω χρόνο να διαβάσω ποίηση», αλλά έχουμε χρόνο να δούμε τηλεόραση. Αναμφίβολα, η διάθεση των ανθρώπων υπέρ της εικόνας αποτελεί μια ευχερέστερη ικανοποίηση. Η διαφορά έγκειται στο ότι αυτή η ικανοποίηση είναι πιο ρηχή. Λίγο χρόνο να δαπανούσε κάποιος ώστε να «την βρίσκει», όπως λένε οι νέοι μας, θα ήταν ίσως καλύτερα. Γιατί όταν λέμε «την βρίσκω», εννοούμε «βρίσκω την ευδαιμονία». Οπότε, βρίσκουμε και τον πρόσθετο χρόνο που επιθυμούμε.
— Ένα από τα βιβλία σας τιτλοφορείται «Πέντε μαθήματα ζωής». Εσείς ποιο μάθημα ζωής θυμάστε;
Όλοι μας προχωράμε στη ζωή με παραδείγματα που μας εμπνέουν. Και θλίβομαι που βλέπω τον ναρκισσισμό να κερδίζει συνεχώς έδαφος, όχι μόνο σε μεμονωμένα άτομα αλλά και σε μάζες. Από τα πέντε μαθήματα ζωής του βιβλίου και τα πολλά παραδείγματα που έχω γνωρίσει στην πορεία της ζωής μου, θα επιλέξω σήμερα εκείνο του Μότσαρτ. Εκτός από τις τέσσερις γλώσσες που μιλούσε ή έγραφε, αποφάσισε να μάθει και τη γλώσσα των κωφαλάλων, τη νοηματική. Και το πέτυχε. Πρόκειται για σπουδαίο παράδειγμα αγαπητικής σχέσης που αναπτύχθηκε μέσα σε ένα δύσκολο κοινωνικό πλαίσιο − διότι ο Μότσαρτ ήταν φτωχός όλη του τη ζωή.
— Τι θυμάστε από την παιδική σας ηλικία;
Τα παιδικά χρόνια είναι εκείνα που δομούν το «εγώ» μας, την προσωπικότητά μας. Τα παιδικά μας χρόνια είναι η πατρίδα μας, όπως λέγεται. Όταν έφυγα σε ηλικία 8 ετών από την Καστοριά, για τα επόμενα πενήντα χρόνια αυτή η πόλη ήταν ο τόπος των αγρυπνιών μου. Πάντοτε ένιωθα αυτήν τη συγκίνηση που σου δημιουργεί η παιδικότητα για τον τόπο καταγωγής σου.
— Μια εικόνα που δεν θα ξεχάσετε ποτέ;
Για όσους μήνες ζήσω ακόμη, δεν θα ξεχάσω το τελευταίο χαμογελαστό και πικρό βλέμμα της υπέροχης γυναίκας μου.
— Τη μοναξιά πώς την αντιμετωπίζει κάποιος;
Από τη στιγμή που έχασα την πολύτιμη γυναίκα μου, δεν μπορώ να ονομάσω τη σημερινή μου κατάσταση μοναξιά. Αυτά που μου έδωσε εκείνη σε ένα μεγάλο ποσοστό εξακολουθούν να βρίσκονται ακόμα μέσα μου. Ήταν δομικά στοιχεία της δικής της προσωπικότητας και τα κρατώ ακόμα βαθιά στον χαρακτήρα μου. Επειδή έφυγε από τη ζωή δεν σημαίνει ότι έχασα τα δικά της κομμάτια που μου είχε δώσει στα χρόνια που μέναμε μαζί. Όταν ο Πλούταρχος έχασε την κόρη του, ήταν στη Θεσσαλία και μέσω αγγελιοφόρου έστειλε ένα μήνυμα στη γυναίκα του λέγοντάς της: «Θα ζούμε με την παρουσία εκείνης της κόρης και θα μας κάνει παρέα η ανάμνηση αυτή και δεν βλέπω για ποιον λόγο δεν μπορούμε να την έχουμε σαν να ζούσε». Εύκολη κουβέντα, που, αν την σκεφτεί κανείς, δίνει κατά έναν τρόπο μια λύση. Τέλος, στη δική μου περίπτωση, επειδή δωροδοκώ τους γιατρούς μου και μου δίνουν μακροζωία, είναι τόσο πολλές οι υποχρεώσεις απέναντι στην κοινωνία που μου έδωσε τόσα και πρέπει να τα επιστρέψω, ώστε επιλέγω να πράττω τόσο πολλά, που δεν προλαβαίνω να αισθανθώ το αίσθημα της μοναξιάς, στο στυλ του ρομαντισμού του Μεσοπολέμου. Παρά ταύτα, σίγουρα έρχονται οι φοβερές εκείνες στιγμές που μπορεί να περιγραφούν με τη βαριά αυτή λέξη. Δεν αναφέρομαι στην εγωιστική μοναξιά με την έννοια «τι καλά που θα ήταν να ασχολούνταν οι άλλοι μαζί μου». Είναι πιο περίπλοκο και δεν τολμώ καν να το αναλύσω στη συζήτησή μας περισσότερο.
— Πώς ορίζετε την ευτυχία;
Κύριε Πανταζόπουλε, ούτε ο Αριστοτέλης τόλμησε να ορίσει την ευδαιμονία, παρά ως σκοπό της ζωής. Την θεώρησε ως πρώτο δεδομένο, καθαρά εμπειρικό. Η υγεία, η ευμάρεια, ο έρωτας, αποτελούν παραγωγικά συστατικά της ευδαιμονίας, αλλά στον πυρήνα της η ευδαιμονία παράγεται μέσω της γνώσης, ιδίως δε μέσω της φιλότητας. Ο φίλος ως άλλος εαυτός, κατά τον Σταγειρίτη. Αν κάτι υπογράμμιζα, αυτό θα ήταν το σημείο που διαβάζουμε στα «Ηθικά Νικομάχεια», εκείνη την αίσθηση της διεύρυνσης του «εγώ» που πετύχαινες όταν έμπαινες στη θέση του άλλου. Κοντολογίς, ανάλογα με τους συντελεστές βαρύτητας που δίνει κάποιος στα συστατικά της ευδαιμονίας, λαμβάνει και την κατάλληλη «απόκριση» ευτυχίας.
— Τι σας δίνει ελπίδα σήμερα;
Το ότι ένα μεγάλο μέρος των νέων ανθρώπων, που ακόμη, φευ, δεν συνιστούν πλειονότητα, έχει μια διάθεση φιλοκοινωνικότητας, εργατικότητας, καινοτομίας και πολιτικής ευθύτητας. Την «βρίσκουν». Έτσι, μπορώ να ελπίζω πως στο άμεσο μέλλον ενδέχεται να συστήσουν μια κρίσιμη μάζα.
