Σε πρόσφατη πανευρωπαϊκή δημοσκόπηση, οι Ευρωπαίοι πολίτες ερωτήθηκαν αν, κατά τη γνώμη τους, για την κρίση του 2008 ευθύνεται το ότι ο μέσος Ευρωπαίος κατανάλωνε περισσότερα απ' όσα παρήγαγε (το «μαζί τα φάγαμε» του κ. Πάγκαλου σε πανευρωπαϊκή έκδοση). Κατόπιν ερωτήθηκαν αν πιστεύουν ότι η επιβαλλόμενη λιτότητα ευθύνεται για την ύφεση που πλήττει σήμερα, πέντε χρόνια μετά το 2008, την ευρωπαϊκή οικονομία. Τέλος, τους ζητήθηκε να επιλέξουν μεταξύ συνέχισης της λιτότητας ή μιας πολιτικής αυξημένων δημόσιων δαπανών. Και στα τρία ερωτήματα, στην πλειονότητά τους οι Ευρωπαίοι απάντησαν θετικά. Με άλλα λόγια, η «κοινή γνώμη» της Ευρώπης κρίνει (α) ότι για την κρίση φταίγαμε λίγο-πολύ όλοι, (β) ότι η επιβαλλόμενη λιτότητα βαθαίνει την κρίση και μεγεθύνει το κοινωνικό κόστος και, τέλος, (γ) ότι χρειαζόμαστε κι άλλη τέτοια «καθαρτική» τιμωρία.
Φανταστείτε ότι στη μεσαιωνική Ευρώπη υπήρχαν εταιρείες δημοσκοπήσεων και πως έθεσαν, εν μέσω Μεγάλης Πανώλης, το εξής ερώτημα στους Ευρωπαίους: «Πιστεύετε ότι για την πανούκλα που μας θερίζει φταίμε εμείς και η αμαρτωλή μας ζωή;», «Νομίζετε ότι μας αξίζει ή όχι η τρομερή αυτή αρρώστια;», «Κρίνετε ότι είναι δίκαιο και πρέπον να τιμωρούμαστε από τον Θεό με αυτό τον τρόπο για καιρό ακόμα;». Οι ιστορικές πηγές φαίνεται να δείχνουν πως η μεγάλη πλειονότητα των Ευρωπαίων θα απαντούσε καταφατικά και στα τρία ερωτήματα. Άλλωστε, τόσο ο Απόστολος Παύλος όσο και ο Άγιος Αυγουστίνος είχαν καλλιεργήσει με μεγάλη επιτυχία το σύνδρομο μαζικών τύψεων που βασιζόταν στο προπατορικό αμάρτημα και το οποίο προσέδωσε γιγάντια εξουσία στην οργανωμένη Εκκλησία (ιδίως την παπική) πάνω στους λαούς της Ευρώπης. Διαβάζοντας τα ημερολόγια, τα φυλλάδια, τους λόγους των λογίων της εποχής, είναι ξεκάθαρο ότι το μεσαιωνικό κατεστημένο διέδιδε ακατάσχετα, και επιτυχώς, την άποψη πως η δυστυχία που απλόχερα μοίραζε το βακτήριο της πανώλης ήταν θέλημα Θεού και δίκαιη τιμωρία εκατομμυρίων αμαρτωλών.
Κάτι αντίστοιχο μας λένε οι ψυχολόγοι ότι ισχύει με τα θύματα βιασμού και ενδοσυζυγικής κακοποίησης. Όσο και να τους εξηγούν ότι δεν φέρουν καμία ευθύνη γι' αυτό που τους συνέβη, ότι η ευθύνη ανήκει ακέραια στον θύτη, στο βάθος της ψυχής τους, ακόμα κι αν γνωρίζουν τι συνέβη, νιώθουν τύψεις που συνθλίβουν τον ψυχισμό τους. Μένουν άγρυπνες τις νύχτες διερωτώμενες τι λάθος έκαναν, αν φταίνε εκείνες που φόρεσαν ένα πιο αποκαλυπτικό «απ' όσο έπρεπε» φόρεμα, που δεν ετοίμασαν το δείπνο του συζύγου «όπως έπρεπε», που δεν υποτάχθηκαν με μεγαλύτερη ετοιμότητα στις ορέξεις του θύτη. Και εδώ οι τύψεις αποκρύπτουν την αλήθεια, επιβεβαιώνοντας αυτό που είχε πει ο μεγάλος στοχαστής Nicolas de Condorcet, ότι το μυστικό της εξουσίας δεν βρίσκεται στο μυαλό του εξουσιαστή αλλά του εξουσιαζόμενου.
Η μόνη διαφορά με την περίπτωση της Μεγάλης Πανώλης είναι ότι, αντίθετα με τα θύματα ατομικής βίας, η παραγωγή τύψεων προέκυψε, όπως και τώρα, σε «βιομηχανικό» επίπεδο, μαζικά, πλημμυρίζοντας μάζες ανθρώπων με τύψεις που αποκρύπτουν τι πραγματικά συνέβη.
Πάνω απ' όλα, για τέτοιου είδους συναισθηματικές κλίσεις προς το αυτομαστίγωμα ευθύνεται η ισοπεδωτική τάση προς τη γενίκευση και την εξεύρεση εξιλαστήριων θυμάτων. Την περίοδο που η Μεγάλη Πανώλη σκότωνε το 60% του ευρωπαϊκού πληθυσμού εκτελέστηκαν χιλιάδες Εβραίοι, Ρομά, ταξιδιώτες, ανύπαντρες γυναίκες, σπανοί, λόγιοι κ.λπ. Όσο φως έριξαν στα αίτια της πανούκλας κατά τον 14ο αιώνα οι μισανθρωπικές θεωρίες που οδήγησαν σε εκείνα τα στυγερά εγκλήματα κατά των εξιλαστήριων θυμάτων, τόσο φως ρίχνουν σήμερα στα αίτια της κρίσης του ευρώ οι εικασίες ότι για την κατάσταση που αντιμετωπίζει ολόκληρη η Ευρώπη φταίνε οι τεμπέληδες της Μεσογείου.
Στην Ιρλανδία, στην πλειονότητά τους οι άνθρωποι του μεροκάματου έχουν πειστεί ότι είναι υπεύθυνοι για τις ζημίες των τραπεζιτών τους και πως έχουν ιερή υποχρέωση να συνθλιβούν οι ίδιοι ώστε να αποπληρωθούν τα χρέη των τραπεζιτών τους σε άλλους (ως επί το πλείστον Γερμανούς) τραπεζίτες – παρόλο που όταν οι ίδιοι τραπεζίτες κέρδιζαν αμύθητα ποσά, ούτε που σκέφτηκαν ποτέ να τα μοιραστούν με τους Ιρλανδούς μεροκαματιάρηδες πελάτες τους. Κάτι αντίστοιχο παρατήρησα στις ΗΠΑ: φτωχοί άνθρωποι που καταστράφηκαν οικονομικά (αυτοί και οι οικογένειές τους), όταν αρρώστησαν χωρίς να έχουν ασφάλεια υγείας, τίθενται στην πλειονότητά τους εναντίον της ίδρυσης κρατικής πρόνοιας για την υγεία. Κι όταν τους ρωτώ γιατί, μου απαντούν ότι τους «άξιζε» η τιμωρία.
Το να είναι έτοιμος κάποιος να κοιτάξει την αλήθεια στα μάτια και να παραδεχτεί ότι έσφαλε και πως του άξιζε η τιμωρία η οποία ακολούθησε είναι έντιμο, συγκινητικό και ενάρετο. Αν, για παράδειγμα, έπραττε κάτι τέτοιο ένας τραπεζίτης της Wall Street, θα τον χειροκροτούσα. Το ίδιο και με τους σχεδιαστές της Ευρωζώνης, που δημιούργησαν μια νομισματική ένωση η οποία δεν είχε τη δυνατότητα να αντέξει τον παγκόσμιο οικονομικό σεισμό του 2008 (και την οποία είναι απαραίτητο να επανασχεδιάσουμε υπό το βάρος της κρίσης).
Το να αποδεχτεί όμως ευθύνες που δεν έχει και να συναινέσει σε τιμωρία που δεν του έπρεπε αποτελεί το άκρον άωτον της δουλικότητας. Τον εναγκαλισμό με το ψέμα. Την υποταγή σε προκαταλήψεις εναντίον της αλήθειας. Κανείς δεν διαφωνεί ότι στην Πομπηία συνέβαιναν σκάνδαλα, κυβερνούσε ένα φαύλο καθεστώς, γινόντουσαν εγκλήματα από τους ισχυρούς εναντίον ανίσχυρων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι αμαρτίες της κοινωνίας εκείνης ευθύνονται για (ή εξηγούν) τη λάβα που κατέκαψε όλους. Το ίδιο ισχύει και με τη δική μας κρίση. Η ελληνική κοινωνία ήταν, και παραμένει, βαθιά βουτηγμένη στη διαφθορά, αθεράπευτα δεσμευμένη με ένα φαύλο κράτος, εξαρτώμενη από έναν εξίσου φαύλο ιδιωτικό τομέα. Όμως, τίποτε από όλα αυτά δεν εξηγεί το βάθος και τη διάρκεια της κρίσης που περνάει η χώρα. Όπως και στην περίπτωση της Μεγάλης Πανώλης, η εξήγηση της τραγωδίας απαιτεί ψυχρή αναλυτική έρευνα που για να αποδώσει απαιτείται να αποφύγουμε την αυτομαστίγωση και τις συλλογικές τύψεις.
σχόλια