Η οδός Σκουζέ είναι ένα δρομάκι που καταλήγει στην πλατεία Αγίας Ειρήνης. Στον πρώτο όροφο ενός τριώροφου κτιρίου φιλοξενείται το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο το οποίο ιδρύθηκε από τον καθηγητή και μετέπειτα ακαδημαϊκό Λίνο Πολίτη και λειτουργεί από το 1974. Αποτελεί το αρχαιότερο τμήμα του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) και διαθέτει μια εξειδικευμένη συλλογή βιβλίων σχετικά με την ελληνική Παλαιογραφία, την Κωδικολογία και την ελληνική Τυπογραφία, την ιστορία του βιβλίου και των βιβλιοθηκών, υλικό που σκιαγραφεί τη νεότερη ιστορία του ελληνισμού.
Την ξενάγησή μου αναλαμβάνει ο υπεύθυνος του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ) Σταύρος Γριμάνης. Το βλέμμα μου κεντρίζουν τα σπουδαία τεκμήρια, οι αμέτρητες σημαντικές εκδόσεις, τα ιστορικά βιβλία, οι αφίσες και, φυσικά, το αρχείο με περίπου 9.500 χειρόγραφα σε μικροφίλμ και είκοσι μεγάλα ιστορικά αρχεία. Είναι εντυπωσιακή η διαδικασία που παρακολουθώ στα ειδικά μηχανήματα ανάγνωσης μικροταινιών και ψηφιοποίησης υλικού. Όλο αυτό το αρχείο προέρχεται από μοναστηριακές, ιδιωτικές και δημόσιες βιβλιοθήκες της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, της Κύπρου, από τις συλλογές των πατριαρχείων Αλεξανδρείας και Ιεροσολύμων, την Ιερά Μονή Αγ. Αικατερίνης Σινά και, επιλεκτικά, από άλλες βιβλιοθήκες του εξωτερικού.
Mια συλλογή χειρογράφων, παλαιτύπων και σπάνιων εντύπων, η οποία δεν είναι ασήμαντη, και περιλαμβάνει χειρόγραφα από τον 12ο αιώνα, σημαντικούς μεταβυζαντινούς κώδικες με ποικίλο περιεχόμενο αλλά και σπάνια έντυπα, μεταξύ των οποίων δύο αρχέτυπα (1499 και 1500), αλδίνες των αρχών του 16ου αιώνα και σημαντικός αριθμός εντύπων του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα.
Φέτος είναι μια κομβική χρονιά για το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο, αφού συμπληρώνονται πενήντα χρόνια απ’ τη δημιουργία του. Τι σηματοδοτεί αυτό το γεγονός; Ο κ. Γριμάνης απαντά: «Το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ αποτέλεσε πρωτοβουλία σημαντικών Ελλήνων επιστημόνων στο πλαίσιο της πολιτιστικής δράσης της Εθνικής Τράπεζας, όπως εκφράστηκε με την επιθυμία ίδρυσης του μορφωτικού της ιδρύματος ήδη από τη δεκαετία του '60. Μεταξύ των σημαντικών προσωπικοτήτων που συμμετείχαν στη θεμελίωση του ιδρύματος, ο σπουδαίος παλαιογράφος-φιλόλογος Λίνος Πολίτης συνέβαλε καθοριστικά στην ίδρυση του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, στη διαμόρφωση των αρχών και των χαρακτηριστικών του αλλά και στη θεμελίωση των συλλογών του. Στη συνέχεια, ο Αγαμέμνονας Τσελίκας, πρώην προϊστάμενος του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ και ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες στον χώρο της ελληνικής Παλαιογραφίας διεθνώς, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση των χαρακτηριστικών του, στην περαιτέρω διεύρυνση των δραστηριοτήτων του και στην κατοχύρωση μιας ξεχωριστής θέσης μεταξύ των φορέων διάσωσης, διατήρησης φιλολογικών και ιστορικών τεκμηρίων και καλλιέργειας και διάδοσης της επιστήμης της Παλαιογραφίας.
Κατά τα πενήντα χρόνια λειτουργίας του μπορούμε να διαπιστώσουμε πλέον ότι το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην "τοπογραφία" των επιστημονικών και πολιτιστικών φορέων διατήρησης και διάδοσης της ιστορικής και φιλολογικής γνώσης στην Ελλάδα και διεθνώς. Στη συμπλήρωση των πενήντα αυτών χρόνων το ζητούμενο είναι αυτό το τεράστιο πολιτιστικό κεφάλαιο όχι μόνο να τοκίζεται αλλά και να επενδυθεί και να διευρυνθεί στην κατεύθυνση των σύγχρονων απαιτήσεων και κυρίως των μελλοντικών προσδοκιών στο πλαίσιο της γενικότερης στοχοθεσίας του ΜΙΕΤ. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, επιδιώκοντας την εκπλήρωση του ρόλου ενός επιστημονικού και πολιτιστικού φορέα κατά τις απαιτήσεις του κοινού, τόσο του ερευνητικού όσο και του ευρύτερου και όπως ορίζουν η καλή χρήση και αξιοποίηση της τεχνολογίας, τα επιστημονικά αλλά και πολιτισμικά και κοινωνικά αιτούμενα, στα οποία η επιστημονική έρευνα και η διατήρηση και διάδοση της γνώσης όπως υπηρετήθηκε και υπηρετείται μέσα από τις δράσεις του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ επιχειρεί να απαντά».
Στην περιήγησή μου παρατηρώ μερικά από τα ανεκτίμητης αξίας αντικείμενα που υπάρχουν στους χώρους, ενώ σε μια άλλη αίθουσα είναι τοποθετημένοι προσεκτικά και με χρονολογική σειρά αμέτρητοι φάκελοι και κουτιά που περιέχουν χιλιάδες τεκμήρια. Εκφράζω, λοιπόν, την απορία μου για το ποια είναι τα σημαντικότερα αντικείμενα που φιλοξενούνται στις συγκεκριμένες συλλογές. Ο κ. Γριμάνης μας διαφωτίζει, λέγοντας: «Να επισημάνω και πάλι ότι στους στόχους και στις αρχές του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ κεντρικό ρόλο παίζουν η διάσωση, διατήρηση και διάδοση της γνώσης. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω τριών κυρίως τρόπων: της συλλογής, διάσωσης και διατήρησης πολύτιμων τεκμηρίων. Επίσης, με την καλλιέργεια και διάδοση της γνώσης της Παλαιογραφίας και τη συμβολή στην ιστορική και φιλολογική έρευνα μέσω της εξυπηρέτησης ερευνητών αλλά και της επιστημονικής δραστηριότητας των εργαζομένων στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, ικανών και αξιόλογων ο καθένας στο πεδίο του, της ιστορικού Μαρίας Λίτινα, της υπεύθυνης ψηφιοποίησης Χριστίνας Κόσσυβα, της φιλολόγου-παλαιογράφου Βενετίας Χατζοπούλου». Και προσθέτει: «Ως προς το πρώτο, δηλαδή τη συλλογή και διάσωση, το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ υπήρξε πρωτοπόρο στην Ελλάδα, σχηματίζοντας ήδη από τη δεκαετία του ’70 μια σπουδαία συλλογή μικροταινιών. Για τη συλλογή αυτή πραγματοποιήθηκαν δεκάδες αποστολές, χρηματοδοτημένες από την Ε.Τ., με επικεφαλής και υπεύθυνο τον Αγαμέμνονα Τσελίκα, συνεργάτες και μαθητές σε δημόσιες, ιδιωτικές, μοναστηριακές βιβλιοθήκες και συλλογές ανά την Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό με σκοπό τη δημιουργία μιας σωστικής κιβωτού αλλά και ενός ερευνητικού σημείου αναφοράς για τον ελληνικό πολιτισμό. Έτσι, σταδιακά διαμορφώθηκε η σημαντικότερη στην Ελλάδα και μία από τις σημαντικότερες διεθνώς συλλογές μικροταινιών με φωτογραφίες από χειρόγραφα, αρχεία, σπάνια βιβλία και περιοδικά ελληνικά και ελληνικού ενδιαφέροντος. Παράλληλα, σχηματίστηκε και μια συλλογή χειρογράφων, παλαιτύπων και σπάνιων εντύπων, η οποία δεν είναι ασήμαντη, και περιλαμβάνει χειρόγραφα από τον 12ο αιώνα, σημαντικούς μεταβυζαντινούς κώδικες με ποικίλο περιεχόμενο αλλά και σπάνια έντυπα, μεταξύ των οποίων δύο αρχέτυπα (1499 και 1500), αλδίνες των αρχών του 16ου αιώνα και σημαντικός αριθμός εντύπων του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα».
Στη διάρκεια της παρουσίας μου εκεί συνειδητοποιώ ότι διδάσκονται δωρεάν μαθήματα Ελληνικής Παλαιογραφίας και διοργανώνονται διαλέξεις ειδικού παλαιογραφικού και ιστορικού περιεχομένου σε συνεργασία με άλλους επιστημονικούς φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τι είναι τα μαθήματα Ελληνικής Παλαιογραφίας και τι μαθαίνει κάποιος που θα τα επιλέξει; «Από πολύ νωρίς κρίθηκε σημαντική η γνώση της βασικής μεθόδου προσέγγισης των χειρόγραφων πηγών, την οποία εξυπηρετεί η επιστήμη της Παλαιογραφίας με τα συναφή πεδία της Κωδικολογίας, της ιστορίας κειμένων, της κριτικής έκδοσης πηγών. Γι' αυτό προγραμματίστηκαν και λειτούργησαν ήδη από τη δεκαετία του ’80 τα διάσημα σεμινάρια Παλαιογραφίας που πραγματοποιεί ο Αγαμέμνονας Τσελίκας, τα οποία συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Προς την ίδια κατεύθυνση πραγματοποιήθηκαν εκδόσεις πρωτογενών πηγών, γράφτηκαν πρωτότυπες εργασίες από τον ίδιο τον Αγ. Τσελίκα και πλήθος μαθητών και ερευνητών, οι οποίοι αξιοποίησαν και συνεχίζουν να αξιοποιούν τα πολύτιμα τεκμήρια που φυλάσσονται στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ. Η αξιοποίηση των μικροταινιών πραγματοποιήθηκε στο παρελθόν (αλλά και σήμερα ως έναν βαθμό) με τη χρήση ειδικών μηχανών ανάγνωσης, τρεις εκ των οποίων διατηρεί το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ. Με την έλευση της ψηφιακής τεχνολογίας και στις ανθρωπιστικές επιστήμες, δημιουργήθηκε η ανάγκη χρήσης ψηφιακών μέσων. Το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ ανταποκρίθηκε άμεσα και σε αυτήν τη δυνατότητα, πραγματοποιώντας προγράμματα ψηφιοποίησης μέρους του υλικού του αλλά και με την απόκτηση και λειτουργία μηχανήματος ψηφιοποίησης, με το οποίο καθημερινά ψηφιοποιούνται τεκμήρια που προσφέρονται σε ερευνητές για την εξυπηρέτηση της έρευνάς τους κατόπιν αιτήματος», επισημαίνει ο κ. Γριμάνης.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σεμινάρια που πραγματοποιήθηκαν στην αίθουσα εκδηλώσεων ήταν αυτό με τον τίτλο «Ο Βυζαντινός Κώδικας: Χαρτί - Γραφή - Στάχωση». «Εκτός των παραπάνω βασικών δραστηριοτήτων, το ΙΠΑ, στο πλαίσιο των ευρύτερων επιστημονικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων του ΜΙΕΤ, οργανώνει και πραγματοποιεί δεκάδες δράσεις. Με αυτές πλαισιώνονται τα βασικά χαρακτηριστικά που αναφέραμε πιο πάνω, αξιοποιούνται οι θησαυροί που διατηρούνται στις συλλογές του, καλλιεργώντας και προωθώντας περαιτέρω την ιστορική και φιλολογική γνώση. Τέτοιες δράσεις είναι οι διαλέξεις, οι ημερίδες και τα ερευνητικά εργαστήρια, τα εκπαιδευτικά σεμινάρια και η συγγραφή επιστημονικών κειμένων, παράλληλα με τη συμμετοχή σε ερευνητικά προγράμματα τόσο συνολικά του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ όσο και επιμέρους των εργαζόμενων σε αυτό επιστημόνων, με σημείο αναφοράς την αξιοποίηση και προβολή των συλλογών του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ και τις συναφείς επιστημονικές δραστηριότητες και αντικείμενο ποικίλες θεματικές στα σχετικά επιστημονικά πεδία της Ιστορίας και της Φιλολογίας. Το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ συμμετέχει σε ερευνητικό πρόγραμμα συνεργαζόμενο με το Κέντρο Έρευνας του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών και την Biblioteca Labronica του Λιβόρνου. Ταυτόχρονα, οι εργαζόμενοί του συμμετέχουν σε προγράμματα της Ακαδημίας Αθηνών, πανεπιστημίων στην Ελλάδα, της Ακαδημίας της Βιέννης κ.λπ., σε διεθνείς και εγχώριες επιστημονικές συναντήσεις».
Και συμπληρώνει: «Σε αυτό το πλαίσιο οργανώθηκε πρόσφατα και πραγματοποιείται με επιτυχία ένας κύκλος τριών σεμιναρίων/workshops με αντικείμενο την υλική υπόσταση του κύριου φορέα γνώσης στην προνεωτερική εποχή, του χειρόγραφου κώδικα. Στα σεμινάρια τα χειρόγραφα βιβλία εξετάζονται από την τεχνική και καλλιτεχνική τους πλευρά: το χαρτί ως βάση, η γραφή ως μέσο και η στάχωση ως προστασία. Για την πραγματοποίησή τους καλέσαμε ειδικούς που καθένας στο πεδίο του έχει ξεχωριστή γνώση, εμπειρία και είναι ευρύτερα γνωστοί. Σκοπός μας είναι να παρέχουμε μια όσο το δυνατό πληρέστερη πληροφόρηση πάνω στα αντικείμενα που αποτελούν τον πυρήνα των συλλογών και του αντικειμένου του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ: τα κείμενα και τους φορείς τους. Στην προκειμένη περίπτωση τονίζουμε την υλική βάση μιας διαδικασίας που συχνά μάς διαφεύγει, αλλά αποτελεί την κινητήρια δύναμη του πολιτισμού, την παραγωγική διαδικασία εν προκειμένω του χαρτιού, των υλικών γραφής, της βιβλιοδεσίας και των εργασιών με τις οποίες σχετίζονται».
Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι εκεί διεξάγονται εργαστήρια τα οποία εστιάζουν σε θέματα όπως η καλλιγραφία και η επεξεργασία χειρόγραφων κωδίκων και ιστορικών πηγών. Όπως υποστηρίζουν, αυτό που επιδίωξαν με τα εργαστήρια, αλλά αποτελεί και γενικότερα στόχο των δράσεών τους, είναι η συμμετοχή όσο γίνεται περισσότερων ανθρώπων στην ίδια τη διαδικασία της γνώσης, με σκοπό τόσο τη διαμόρφωση ενός ορίζοντα ο οποίος θα είναι ανοιχτός σε πολλούς όσο και την παροχή της δυνατότητας στους λιγότερους που θα θελήσουν να ασχοληθούν πιο συστηματικά, ερευνητικά και ίσως αργότερα επαγγελματικά με τα σχετικά πεδία και την καλλιέργεια και προώθηση της φιλολογικής, ιστορικής επιστήμης αλλά και τεχνών όπως η βιβλιοδεσία, η καλλιγραφία.
Στη συνέχεια, ο κ. Γριμάνης διευκρινίζει: «Τελικά, το ζητούμενο ήταν και είναι η διαμόρφωση ενός σταθερού και αξιόπιστου σημείου αναφοράς, το οποίο προσφέρει τη δυνατότητα για συμμετοχή όχι μόνο στο αποτέλεσμα της γνώσης αλλά και στην ίδια τη διαδικασία, γεγονός που μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση ερευνητών και επιστημόνων. Αυτό που είναι πολύ σημαντικό και αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του ΜΙΕΤ είναι η δημιουργία των προϋποθέσεων για την παραγωγή πολιτισμού μέσω δράσεων με σκοπό τόσο την προβολή και αξιοποίηση των πολιτισμικών θησαυρών που φυλάσσει στις συλλογές του το ίδρυμα όσο και τη συμμετοχή στην πολιτιστική παραγωγή του τόπου. Ειδικά όσον αφορά το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, μέσω όλων των δραστηριοτήτων στις οποίες αναφερθήκαμε ακροθιγώς πιο πάνω, παρατηρούμε τη θετική και ζωηρή ανταπόκριση του κόσμου, την ενεργό συμμετοχή, τον διάλογο και την αλληλεπίδραση που δημιουργείται μέσω των αιτημάτων που διατυπώνουν και των προσδοκιών που εκφράζουν. Το ΙΠΑ προσπαθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς, φιλόξενο περιβάλλον για την έρευνα, χώρο πολιτισμού, γνώσης ακόμη και εκπαίδευσης για όσο το δυνατό περισσότερους ανθρώπους στο πλαίσιο της δράσης και των στόχων της διεύθυνσης του ΜΙΕΤ, σε συνεργασία και με τα άλλα τμήματα του ιδρύματος».
Λίγο πριν φύγω τον ρωτώ τι είναι αυτό που έχει μάθει από την ενασχόληση με το αρχείο αλλά και τι τον έχει εντυπωσιάσει περισσότερο απ’ τις συλλογές. «Το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ αποτελείται από τρεις κυρίως συλλογές: μικροταινιών, χειρογράφων και παλαιτύπων/σπάνιων εντύπων. Στις δύο τελευταίες συλλογές περιλαμβάνονται υποσυλλογές που αποκτήθηκαν σταδιακά εμπλουτίζοντας το αρχείο, όπως η σημαντική συλλογή Πέζαρου (χειρόγραφα και έντυπα), Αρβανιτίδη και Παπακώστα. Η επαφή με τα τεκμήρια αυτά μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε πίσω από το προσκήνιο της ιστορικής αφήγησης, να μπούμε στο εργαστήριο παραγωγής του ιστορικού λόγου, της φιλολογίας, της τέχνης, του πολιτισμού, να ανιχνεύσουμε τους σχετικούς μηχανισμούς και τις διαδικασίες, να κατανοήσουμε όσο είναι δυνατό την ανθρώπινη δραστηριότητα στην ιστορική διάρκεια, ιδιαίτερα όσον αφορά τον ελληνικό πολιτισμικό χώρο. Τα τεκμήρια των συλλογών του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ παρέχουν ποικίλες δυνατότητες προς αυτή την κατεύθυνση. Πρόσφατα π.χ. οργανώσαμε συναυλία σε συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Λατρευτική Μουσικής, αξιοποιώντας τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής που διατηρούνται στις συλλογές μας. Φυσικά, για να επιτευχθεί αυτό προϋποτίθεται η ικανότητα χρήσης των τεκμηρίων, την οποία διαμορφώνουν οι επιστήμες της Παλαιογραφίας και τα συναφή αντικείμενα στα οποία αναφερθήκαμε. Αυτό που εντυπωσιάζει στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ είναι ότι σε έναν σχετικά περιορισμένο χώρο δίνεται η δυνατότητα να μετάσχει κανείς σε όλες αυτές τις διαδικασίες, να αποκτήσει την ικανότητα και την ετοιμότητα να έρθει σε άμεση επαφή με το υλικό. Και αυτό ακριβώς είναι που αισθανόμαστε ως ευθύνη στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ και προσπαθούμε με τις δυνάμεις μας να πραγματοποιήσουμε: μέσω των συλλογών μας να δίνουμε με συστηματικότητα, επιστημονική εργασία, σταθερότητα και αξιοπιστία τη δυνατότητα συμμετοχής στην ίδια τη διαδικασία της γνώσης, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση των συμπερασμάτων της Ιστορίας, της Φιλολογίας, των τεχνών, του πολιτισμού».
