ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 1: Ένας μικρόσωμος άντρας κωπηλατεί σε αντίστοιχου μεγέθους ιστιοφόρο αψηφώντας τους κινδύνους, τα μεγάλα και διαφόρων ειδών ψάρια που τον περιβάλλουν. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ
3

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, που άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες του στο κοινό το 1994, στεγάζεται σε ένα κτίριο, ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης που οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1989 και 1993 με βάση τη βραβευμένη μελέτη του αρχιτέκτονα και ζωγράφου Κυριάκου Κρόκου. Η μόνιμη έκθεση του μουσείου, που ολοκληρώθηκε το 2004, παρουσιάζει, μέσα από αυθεντικά εκθέματα, εποπτικό υλικό και πολυμέσα ποικίλες εκφάνσεις του βυζαντινού και μεταβυζαντινού πολιτισμού.

Στην αίθουσα 3, με θέμα «Από τα Ηλύσια Πεδία στον χριστιανικό Παράδεισο», σε μια υποβλητική ατμόσφαιρα εκτίθενται τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα μιας σπάνιας συλλογής τοιχογραφιών που προέρχονται από ταφικά μνημεία, κυρίως καμαροσκεπή, τα οποία αποκαλύφθηκαν μετά από ανασκαφικές έρευνες στην πόλη της Θεσσαλονίκης και χρονολογούνται από το β’ μισό του 3ου αι. έως και τον 6ο αι. μ.Χ.

Μέσα από αυτό το ιδιαίτερα σημαντικό για την Ιστορία της Τέχνης και ευρύτερα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς σύνολο ταφικής ζωγραφικής αποκαλύπτεται αριστοτεχνικά στον θεατή η πορεία μετάβασης από την αντίληψη για τη μεταθανάτια ζωή της ύστερης αρχαιότητας σε έναν παραδεισένιο τόπο υλικής ευημερίας έως τον τελικό θρίαμβο του Σταυρού με την επικράτηση της νέας θρησκείας και κοσμοθεωρίας για την τελική κρίση και την ανάσταση των νεκρών.

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 2: Σπάνια παράσταση οικογενειακής λατρείας σε τάφο που ανήκει στον Φλάβιο Ευστόργιο. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ

Η πίστη στη λύτρωση και ανάπαυση της μεταθανάτιας ζωής δηλώνεται μέσω της απεικόνισης του παραδείσιου τοπίου με τη μορφή κήπου όπου πουλιά τσιμπολογούν χόρτα, περιβάλλουν αγγεία με καρπούς, τη μυστική τροφή, παραδείσια πτηνά πίνουν νερό, το ύδωρ το ζωοποιόν, συμβολίζοντας τις ψυχές των νεκρών που απολαμβάνουν τη μακαριότητα της Εδέμ, ενώ η κληματίδα με τα σταφύλια υποδηλώνει τη Θεία Ευχαριστία.

Με τη δημιουργία της χριστιανικής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη μετά τον ερχομό του Αποστόλου Παύλου το 50 μ.Χ., οι ενταφιασμοί των πρώτων χριστιανών ξεχώριζαν μόνον από τον προσανατολισμό των τάφων. Από τον 3ο αι. ξεκινά και η ζωγραφική διακόσμηση των τάφων υπό την επίδραση εθνικών και ιουδαϊκών συνηθειών, με τον αλληγορικό συμβολισμό της ευημερίας της μεταθανάτιας ζωής, η οποία διέσωσε εξαιρετικά δείγματα γεμάτα ζωντάνια και σφρίγος, συνδυάζοντας τη γραμμή και το χρώμα σε εικονιστικά και μη θέματα. Άνθη που γεμίζουν σε ελεύθερη απόδοση το βάθος, γιρλάντες από λουλούδια περασμένα σε κλωστή, δεμένες με υφασμάτινες κόκκινες κορδέλες, μιμούνται αντίστοιχα μοτίβα σε μαρμάρινες σαρκοφάγους. Άλλοτε τη γιρλάντα κρατούν με τα ράμφη τους εξωτικά πουλιά, τα πτηνά της Εδέμ.

Προς τα τέλη του 3ου αι. εικονιστικά αλληγορικά θέματα διακοσμούν τους τάφους. Θέματα αγαπητά της εποχής, όπως η θαλασσοπλοΐα, εκφράζουν τώρα την πλεύση προς το ουράνιο λιμάνι και την αιωνιότητα. Ένας μικρόσωμος άντρας κωπηλατεί σε αντίστοιχου μεγέθους ιστιοφόρο αψηφώντας τους κινδύνους, τα μεγάλα και διαφόρων ειδών ψάρια που τον περιβάλλουν (εικ. 1). Η συχνή επιλογή θεμάτων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη υιοθετείται ήδη αυτήν την περίοδο.

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 3: Το θέμα των αναρτημένων εδεσμάτων και τροφίμων (κολοκύθια, σφάγιο, καρδιά, συκώτι, χοιρομέρι, ψάρια) ή και των αγγείων υποδοχής κρασιού αντικατοπτρίζουν την ιδέα της υλικής απόλαυσης του παραδείσου, όπου διατηρούνται οι καθημερινές αγαπημένες συνήθειες της επίγειας ζωής, όπως οι σκηνές κυνηγιού. Φωτογραφία: Νίκος Τσιόκας / Αρχείο ΜΒΠ

Από τον 4ο αι. η ταφική ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη εμφανίζει ιδιαίτερη ποικιλία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σπάνια παράσταση οικογενειακής λατρείας σε τάφο που ανήκει στον Φλάβιο Ευστόργιο, πιθανότατα αξιωματούχο του Μ. Κωνσταντίνου, και τη σύζυγό του Αυρηλία Ευστοργία. Τα δυο παιδιά τους, στο κέντρο της σύνθεσης, κρατώντας το ειδικό αγγείο, ετοιμάζονται να τελέσουν χοές λαδιού, κρασιού ή γάλακτος στον τάφο ή στον νεκρικό βωμό των γονέων τους και πιθανότατα της γιαγιάς τους Αυρηλίας Πρόκλας, της ηλικιωμένης «μητέρας πάντων» που απεικονίζεται στη νότια πλευρά του τάφου (εικ. 2).

Προς τα τέλη του αιώνα τα αλληγορικά θέματα και οι σκηνές από τη Βίβλο υπερτερούν, καταλαμβάνοντας σε ιδιαίτερους πίνακες τις επιφάνειες των ταφικών μνημείων. Η πίστη στη λύτρωση και ανάπαυση της μεταθανάτιας ζωής δηλώνεται μέσω της απεικόνισης του παραδείσιου τοπίου με τη μορφή κήπου όπου πουλιά τσιμπολογούν χόρτα, περιβάλλουν αγγεία με καρπούς, τη μυστική τροφή, παραδείσια πτηνά πίνουν νερό, το ύδωρ το ζωοποιόν, συμβολίζοντας τις ψυχές των νεκρών που απολαμβάνουν τη μακαριότητα της Εδέμ, ενώ η κληματίδα με τα σταφύλια υποδηλώνει τη Θεία Ευχαριστία. Το θέμα των αναρτημένων εδεσμάτων και τροφίμων (κολοκύθια, σφάγιο, καρδιά, συκώτι, χοιρομέρι, ψάρια) ή και των αγγείων υποδοχής κρασιού αντικατοπτρίζουν την ιδέα της υλικής απόλαυσης του παραδείσου, όπου διατηρούνται οι καθημερινές αγαπημένες συνήθειες της επίγειας ζωής, όπως οι σκηνές κυνηγιού (εικ. 3).

Από τον 4ο αι. και εξής ο σταυρός, όπως και το χριστόγραμμα (η σύζευξη του σταυρού με τα γράμματα Χ και Ρ), σύμβολα θριάμβου και νίκης της χριστιανικής πίστης, δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τη διακόσμηση των τάφων. Από το α’ μισό του 5ου αι. κυριαρχεί η ιδέα του κήπου με πτηνά και φυτά, όπου προβάλλει ως ιδιαίτερο θέμα ο σταυρός, σε ελεύθερη ανάπτυξη (εικ. 4).

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 4: Από το α’ μισό του 5ου αι. κυριαρχεί η ιδέα του κήπου με πτηνά και φυτά, όπου προβάλλει ως ιδιαίτερο θέμα ο σταυρός, σε ελεύθερη ανάπτυξη. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ

Οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη περιορίζονται, αλλά δεν εγκαταλείπονται. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αλληγορική παράσταση της ιστορίας της Σωσάννας (εικ. 5). Η Σωσάννα, η οποία εικονίζεται σε στάση δέησης, κατηγορήθηκε άδικα για διάπραξη μοιχείας μέσα σε κήπο από τους Ιουδαίους κριτές που παριστάνονται δεξιά και αριστερά της, καθώς δεν υπέκυψε στις ορέξεις τους. Η απεικόνιση της περίφραξης του κήπου ομοιάζει με το μαρμάρινο φράγμα του ιερού τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, οδηγώντας έτσι σε μια συσχέτιση του συγκεκριμένου θέματος της ιστορίας της Σωσάννας με τον θρίαμβο της Εκκλησίας απέναντι στους αιρετικούς. Τον 6ο αι. ο σταυρός αποτελεί το αποκλειστικό θέμα του διακόσμου των χριστιανικών τάφων, πλαισιωμένος από ποικίλα φυτά και άνθη, σε μια απλουστευμένη πλέον μορφή του παραδείσιου τοπίου.

Η ταφική ζωγραφική της Θεσσαλονίκης μέσα από τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που εκτίθενται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, έχει να επιδείξει δημιουργίες που αντιστοιχούν στις ιδιαίτερες ικανότητες των καλλιτεχνών που τις φιλοτέχνησαν και στις προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών, επιφανών πολιτών της τοπικής χριστιανικής κοινότητας, με γνώμονα αρχικά την απεικόνιση της ευδαιμονίας της μέλλουσας ζωής και του παραδείσου και στη συνέχεια του δόγματος της σωτηρίας της ψυχής μέσω της χριστιανικής πίστης.

Επιμέλεια: Χρήστος Παρίδης

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 5: Οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη περιορίζονται, αλλά δεν εγκαταλείπονται. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αλληγορική παράσταση της ιστορίας της Σωσάννας. Φωτογραφία: Βελισσάριος Βουτσάς / Αρχείο ΜΒΠ
Αρχαιολογία & Ιστορία
3

ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Τέχνη σε χρυσό - Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους

Αρχαιολογία & Ιστορία / Τo χρυσάφι των ελληνιστικών χρόνων έρχεται στο μουσείο Μπενάκη

Σημαντικά κοσμήματα αλλά και τα αποτελέσματα μιας ενδελεχούς έρευνας πάνω στην τεχνογνωσία της κατασκευής των κοσμημάτων των ελληνιστικών χρόνων αποτελούν τους δύο πυλώνες της μεγάλης έκθεσης που ξεκινά στο Μουσείο Μπενάκη. Τριάντα μουσεία και εφορείες αρχαιοτήτων από όλη την Ελλάδα και πέντε μουσεία του εξωτερικού συμμετέχουν στην έκθεση-σταθμό. Η επιμελήτρια Ειρήνη Παπαγεωργίου και ο κοσμηματοποιός και επιστημονικός σύμβουλος Άκης Γκούμας μας ξεναγούν στην έκθεση.
M. HULOT
Πως διασκέδαζαν οι Αθηναίοι στη «Μάντρα» του Αττίκ;

Ιστορία μιας πόλης / Πώς διασκέδαζαν οι Αθηναίοι στη «Μάντρα» του Αττίκ;

Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Δαυίδ Ναχμία για τη ζωή και την πορεία του πρωτοπόρου συνθέτη του ελαφρού τραγουδιού των αρχών του 20ού αιώνα Αττίκ, την «Μάντρα» του και την ιστορία του τραγουδιού «Ζητάτε να σας πω».
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Υπάρχουν αρχαία είδη φυτών στον Κήπο του Διομήδους;

Ιστορία μιας πόλης / Υπάρχουν αρχαία είδη φυτών στον Κήπο του Διομήδους;

Το Τμήμα Ιστορικών Φυτών του Κήπου είναι ίσως μοναδικό στον κόσμο και περιλαμβάνει φυτά όπως η μυρτιά, το κώνειο, ο δίκταμος και η ελιά. Η Κατερίνα Στέφη «ξεναγεί» την Αγιάτη Μπενάρδου σε μια έκταση 1.860 στρεμμάτων, στις βόρειες πλαγιές του Όρους Αιγάλεω.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Μεταπτυχιακός φοιτητής ανακαλύπτει χαμένη πόλη στη ζούγκλα του Μεξικού κατά λάθος

Αρχαιολογία & Ιστορία / Φοιτητής ανακαλύπτει χαμένη πόλη στη ζούγκλα του Μεξικού κατά λάθος

Η Valeriana φαίνεται να έχει τα χαρακτηριστικά μιας πρωτεύουσας των Μάγια, με κεντρικές πλατείες, ναούς και χώρους λατρείας, καθώς και μια ειδικά διαμορφωμένη αυλή για το αρχαίο παιχνίδι με μπάλα των Μάγια
LIFO NEWSROOM
«Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Βιβλίο / «Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Ένα νέο βιβλίο επιχειρεί να καταρρίψει τους μισογυνιστικούς μύθους για τις αυτοκρατορικές γυναίκες της Ρώμης, οι οποίες απεικονίζονται μονίμως ως στρίγγλες, ραδιούργες σκύλες ή λάγνες λύκαινες.
THE LIFO TEAM
Παναγιά Βλασσαρού: Μια τοιχογραφία που επιβίωσε θαμμένη για δεκαετίες

Ιστορία μιας πόλης / Παναγιά Βλασσαρού: Μια τοιχογραφία που επιβίωσε θαμμένη για δεκαετίες

Ένας ναός που θυσιάστηκε για την ανάδειξη της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών και μια τοιχογραφία που «έζησε» μέχρι να ξαναβγεί στο φως. Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τους Γιώργο Μαστρογιάννη, υπεύθυνο του εργαστηρίου συντήρησης του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών, και Γιάννη Παπαδόπουλο, διευθυντή των ανασκαφών στην Αρχαία Αγορά και καθηγητή αρχαιολογίας και φιλολογίας στο UCLA.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Υπήρχαν καμηλοπαρδάλεις, φοίνικες και τζακατράντες στον Πύργο Βασιλίσσης;

Ιστορία μιας πόλης / Υπήρχαν καμηλοπαρδάλεις, φοίνικες και τζακαράντες στον Πύργο Βασιλίσσης;

Γιατί η Αμαλία δεν κοιμήθηκε ποτέ μέσα στον κυρίως πύργο και γιατί ο Όθωνας δεν επισκεπτόταν το κτήμα; Ο Βασίλης Κουτσαβλής «ξεναγεί» την Αγιάτη Μπενάρδου σε ένα από τα πιο εντυπωσιακά και καλοδιατηρημένα μνημεία γοτθικού ρυθμού στην Ελλάδα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Αγγεία ηλικίας 4.500 ετών στη Συρία είναι προϊόν παιδικής εργασίας λένε αρχαιολόγοι

Αρχαιολογία & Ιστορία / Αγγεία ηλικίας 4.500 ετών στη Συρία φτιάχτηκαν από 8χρονα παιδιά, λένε αρχαιολόγοι

Οι αρχαιολόγοι ανέλυσαν 450 αγγεία που κατασκευάστηκαν στην Τελ Χάμα και διαπίστωσαν ότι τα δύο τρίτα των αγγείων κατασκευάζονταν από παιδιά ηλικίας επτά και οκτώ ετών
THE LIFO TEAM
Το ξεχασμένο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Καρυά Φθιώτιδας

Αρχαιολογία & Ιστορία / Το ξεχασμένο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Καρυά Φθιώτιδας

Η έκθεση του Μουσείου Μπενάκη «Καρυά 1943. Καταναγκαστική εργασία και Ολοκαύτωμα» είναι αφιερωμένη σε μια άγνωστη πτυχή της εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πού έμαθαν να πίνουν μπίρα οι Αθηναίοι;

Ιστορία μιας πόλης / Πού έμαθαν να πίνουν μπίρα οι Αθηναίοι;

Φιξ, Μετς, Κλωναρίδη. Τρία τοπωνύμια, τρεις περιοχές της Αθήνας που σχετίζονται με τη ζυθοποιία. Επιχειρήσεις που έμαθαν στην αθηναϊκή κοινωνία να πίνει μπίρα, να την απολαμβάνει κατ’ οίκον ή σε πάρκα. H Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Βασίλη Νάστο για τη ζυθοποιία Κλωναρίδη και την εξέλιξη της περιοχής των Πατησίων.
THE LIFO TEAM
Οι «ερωτοφωλιές» στην Αθήνα του Μεσοπολέμου

Ιστορία μιας πόλης / Οι «ερωτοφωλιές» στην Αθήνα του Μεσοπολέμου

Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με την Εύα Γανίδου και τον Τάσο Θεοφίλου για τις γκαρσονιέρες, τα σεπαρέ και τα απρόσμενα μέρη στην πόλη τα οποία επέλεγαν οι Αθηναίοι για τις ερωτικές συνευρέσεις τους.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Κλάους-Μίκαελ Κουν

Iστορία / Κλάους-Μίκαελ Κουν: Οι ναζιστικές ρίζες του πιο πλούσιου Γερμανού στον κόσμο

Ο πατέρας του Γερμανού μεγιστάνα έχτισε μεγάλο μέρος της οικογενειακής επιχείρησης επωφελούμενος από τις διώξεις και τη γενοκτονία των Εβραίων. Αντίθετα όμως με άλλες μεγάλες γερμανικές εταιρείες όπως η Volkswagen και η Deutsche Bank, η εταιρεία του αρνείται να ανοίξει τα σκοτεινά αρχεία της.
THE LIFO TEAM
Το εμβληματικό Παλατάκι της Θεσσαλονίκης όπως είναι σήμερα

Αρχαιολογία & Ιστορία / Το εμβληματικό Παλατάκι της Θεσσαλονίκης όπως είναι σήμερα

Το θρυλικό νεοκλασικό οίκημα με τη μαγευτική θέα, που φιλοξένησε αρχηγούς κρατών, βασιλείς και πρωθυπουργούς, αναβιώνει και μετατρέπεται σε έναν πολυχώρο πολιτισμού.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

σχόλια

3 σχόλια
Η Θεσσαλονίκη, η συμβασιλεύουσα της μακροβιότερης αυτοκρατορίας (εξού και το "συμπρωτεύουσα"), έχει ένα τεράστιο ιστορικό και πολιτισμικό κεφάλαιο.Ο ρόλος της σαν μητρόπολη του χριστιανισμού επί αιώνες είναι αδιαμφισβήτητος. Ο Άγιος Δημήτριος είναι εκεί. Η Παναγιά Χαλκέων είναι εκεί. Η Αγία Σοφία είναι εκεί.Η σύγχρονη εμπάθειά μας με ιστορικές μας φάσεις είναι άσχετη με την πραγματικότητα.
Πολύ ωραία όλα αυτά αλλά μην μπερδεύουμε την ιστορία με εικασίες. Η χριστιανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης δεν ξέρουμε πότε ακριβώς και από ποιον ιδρύθηκε. Το ότι πέρασε ο Παύλος (εάν υπήρξε ο ίδιος ως πρόσωπο) είναι απλώς εικασία και μάλιστα δεν στηρίζεται σε καμία ιστορική πηγή. Να υπενθυμίσω ότι τα ευαγγέλια και οι επιστολές ΔΕΝ αποτελούν πηγές για την ιστορική επιστήμη.