Από τις 14 Δεκεμβρίου 2023, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης παρουσιάζει την έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο». Πρόκειται για μια έκθεση-σταθμό σχετικά με την ιστορική μέρα που έφερε στην πολιτική σκηνή τον Μέγα Αλέξανδρο, έναν από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της παγκόσμιας ιστορίας. Η έκθεση εντάσσεται στη νέα σειρά αρχαιολογικών εκθέσεων «Ιστορίες Ανθρώπων» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και θα παρουσιαστεί στο Μέγαρο Σταθάτου, με επιμελητές τον Παναγιώτη Ιωσήφ και τον Ιωάννη Φάππα.
Κοντά και μακριά από την Αθήνα, στα βορειοδυτικά της Βοιωτίας, κοντά στη μεθόριο με τη Φωκίδα, περίπου 50 χιλιόμετρα από τη Θήβα και μόλις 13 χιλιόμετρα από τη Λιβαδειά, βρίσκεται η Χαιρώνεια. Χτισμένη στην εύφορη κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού, ορίζεται ουσιαστικά από τις παρειές του όρους Θουρίου και του Ακοντίου και αποτελούσε διαχρονικά σημαντικό πέρασμα από τη βόρεια και τη δυτική Ελλάδα –όπου δυτική Ελλάδα, μιλάμε φυσικά για το γειτονικό μαντείο των Δελφών– προς τη Βοιωτία και την Αττική. Η κομβική της αυτή θέση τη μετέτρεψε σε σκηνή πολλών και σημαντικών μαχών στην αρχαιότητα.
Στο τέλος της μάχης του 338 π.Χ., αυτής που έφερε αντιμέτωπους τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β’ με τη συμμαχία των πόλεων της νότιας Ελλάδας υπό την ηγεσία της Θήβας και της Αθήνας, ο περίφημος θηβαϊκός Ιερός Λόχος αποδεκατίστηκε, αντιμετωπίζοντας εκείνο το τμήμα του μακεδονικού στρατού που ήταν υπό την ηγεσία ενός νεαρού με λαμπρό μέλλον: του Αλέξανδρου.
«Παραδοσιακά, οι φοιτητές μαθαίνουν ότι τρεις σημαντικές μάχες έλαβαν χώρα στη Χαιρώνεια: αυτή του 338 π.Χ., την οποία και πραγματεύεται η έκθεσή μας. Η μάχη του 245 π.Χ. που έφερε αντιμέτωπα τα στρατεύματα της Αιτωλικής Συμπολιτείας με αυτά της Αχαϊκής Συμπολιτείας και των συμμάχων της του Κοινού των Βοιωτών και, φυσικά, η μάχη του 86 π.Χ. στην οποία ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας πέτυχε θριαμβευτική νίκη κατά του Αρχέλαου, στρατηγού του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ’. Στον "Βίο" του Πελοπίδα, ο Πλούταρχος χαρακτηρίζει, πολύ πετυχημένα, τη Βοιωτία ως "Άρεως ορχήστραν". Αν λοιπόν, η Βοιωτία είναι η ορχήστρα του Άρη λόγω των πολλών συγκρούσεων, τότε κάποιος θα μπορούσε να πει ότι η Χαιρώνεια ήταν η "θυμέλη του Άρεως"», λέει ο κ. Ιωσήφ.
Με λίγα λόγια, βρισκόμαστε στη γειτονιά της Αθήνας, σε μια περιοχή εξαιρετικής ομορφιάς και μεγάλης ιστορικής σημασίας, αλλά, εν πολλοίς, άγνωστη στους Αθηναίους. Φυσικά, οι περισσότεροι γνωρίζουν τον περίφημο Λέοντα, μοναδικό τοπόσημο της περιοχής, είτε γιατί τον συνάντησαν καθ' οδόν προς τους πολύ γνωστούς τουριστικούς προορισμούς στα δυτικά είτε λόγω κάποιας αχνής ανάμνησης από τα σχολικά βιβλία.
Το λιοντάρι της Χαιρώνειας, ένα εντυπωσιακό ταφικό μνημείο
Οι επιμελητές της έκθεσης ελπίζουν ότι θα κάνουν την περιοχή πιο γνωστή στο ευρύ κοινό, γιατί αξίζει πραγματικά να την επισκεφτεί κανείς. Στην περιοχή δεσπόζει ένα εντυπωσιακό ταφικό μνημείο, ο Λέοντας. Είναι εντυπωσιακό τόσο λόγω μεγέθους –ο ίδιος ο Λέοντας, χωρίς τη σχεδόν ισοϋψή βάση του, στέκεται περίπου στα 6 μ.– όσο και λόγω της σημασίας του.
Στο τέλος της μάχης του 338 π.Χ., αυτής που έφερε αντιμέτωπους τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β’ με τη συμμαχία των πόλεων της νότιας Ελλάδας υπό την ηγεσία της Θήβας και της Αθήνας, ο περίφημος θηβαϊκός Ιερός Λόχος αποδεκατίστηκε, αντιμετωπίζοντας εκείνο το τμήμα του μακεδονικού στρατού που ήταν υπό την ηγεσία ενός νεαρού με λαμπρό μέλλον: του Αλέξανδρου.
Ο αήττητος μέχρι τότε Ιερός Λόχος εγκλωβίστηκε από τη στρατηγική του Φιλίππου και τον ποταμό Κηφισό και 254 μέλη του έπεσαν στο σημείο που στέκει σήμερα ο Τύμβος των Μακεδόνων. Ως ένδειξη σεβασμού, και αφού επιθεώρησε τα σώματα των πεσόντων αντιπάλων του, ο Φίλιππος διέταξε να τους αποδοθούν οι δέουσες τιμές. Έτσι, δίνεται η εντολή σε κάποιους, πιθανότατα σε κάποιους από τους αιχμαλώτους Θηβαίους, να σκάψουν έναν μεγάλο ομαδικό λάκκο. Μέσα σε αυτόν τοποθετήθηκαν 252 σκελετοί και δύο καύσεις.
Το ενδιαφέρον, βεβαίως, δεν είναι τόσο η δημιουργία ενός ομαδικού τάφου, αλλά η φροντίδα και η σπουδή με την οποία τοποθετήθηκαν τα σώματα μέσα στον κοινό λάκκο. Έτσι, σχηματίστηκαν εφτά στοίχοι στους οποίους οι νεκροί ιερολοχίτες τοποθετήθηκαν με προσοχή, ο ένας πλάι στον άλλο. Διάφορα ανθρωπομετρικά στοιχεία υποδεικνύουν ότι αυτοί που τους έθαψαν μιμήθηκαν τη διάταξη που είχαν οι πεσόντες κατά τη διάρκεια της μάχης.
Φαίνεται δηλαδή ότι η θέση τους στον τάφο παγιώνει στον χρόνο τη θέση που είχαν όταν πολεμούσαν. Αυτή είναι μια τρομερά ενδιαφέρουσα πληροφορία, η οποία μας σώθηκε χάρη στην επιμέλεια του ανασκαφέα Παναγιώτη Σταματάκη, ενός από τους «πρωταγωνιστές» της έκθεσης, αλλά και πρωτοπόρου της ελληνικής αρχαιολογίας.
Από καθαρά πρακτική άποψη, σκεφτείτε ότι είμαστε στην καρδιά του καλοκαιριού, η ζέστη είναι έντονη και τα σώματα πρέπει να ταφούν πολύ γρήγορα, πριν αρχίσει η αποσύνθεσή τους. Παρά την επιμέλεια στην τοποθέτηση των σωμάτων, ήταν μια εργασία που έγινε πολύ γρήγορα, σχεδόν βιαστικά. Ταυτοχρόνως, οι νεκροί απογυμνώθηκαν από τα όπλα τους, τα μόνα όπλα που βρέθηκαν να τους συνοδεύουν ήταν μερικές μακεδονικές αιχμές στα σώματά τους οι οποίες, μάλλον, ήταν δύσκολο να αφαιρεθούν.
Τέλος, πέραν από μερικά ευτελή αγγεία, τους νεκρούς συνόδευσαν πολυάριθμες στλεγγίδες, ένδειξη ότι αυτοί που μερίμνησαν για την ταφή τους φρόντισαν να περάσουν ένα ακόμη μήνυμα: ότι στους πεσόντες αποδόθηκαν τιμές ως πολίτες, ως συμμετέχοντες στο γυμνάσιο, έναν κομβικής σημασίας χώρο για τον Ιερό Λόχο.
Αυτούς τους νεκρούς καλύπτει αμέσως μετά τη μάχη ένας χαμηλός γήλοφος, μια τούμπα. Εν συνεχεία, κατά πάσα πιθανότητα μετά το 316-315 π.Χ. και την πρωτοβουλία του Μακεδόνα βασιλιά Κασσάνδρου για την επανίδρυση της κατεστραμμένης από τον Αλέξανδρο Θήβας, οι Θηβαίοι ανήγειραν έναν εντυπωσιακό ταφικό περίβολο γύρω από τον κοινό τάφο, τον οποίο και επέστεψαν με τον μνημειώδη Λέοντα, που κοιτά υπαινικτικά προς τον τύμβο των Μακεδόνων, αιώνιος φρουρός των πεσόντων για την ελευθερία της πόλης τους ιερολοχιτών.
«Εδώ, ωστόσο, θα πρέπει να κάνουμε μια παύση και να σκεφτούμε ότι το μνημείο που βλέπουμε σήμερα να στέκει αγέρωχο πλάι στο Μουσείο της Χαιρώνειας, εξαιρετικά συντηρημένο και φροντισμένο από την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων και τις αρμόδιες αρχές του υπουργείου Πολιτισμού, είναι το προϊόν της αναστήλωσης του 1904 και ελάχιστα κομμάτια του ανήκουν στο αρχικό μνημείο. Και αυτή η παρατήρηση με οδηγεί στο ακόλουθο σημείο, που επίσης τονίζει τη σημασία του μνημείου: από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, η αναστήλωσή του απέκτησε ταυτοτικές διαστάσεις για το νεοσύστατο κράτος.
Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής αναφέρεται στην επιτακτική ανάγκη της αναστήλωσής του ήδη από τη δεκαετία του 1840 και με αυτόν το σκοπό φτάνει στη Χαιρώνεια ο Παναγιώτης Σταματάκης το 1879 (αφού είχε ήδη κάνει αυτοψία στον χώρο το 1871). Ο μεγάλος αυτός αυτοδίδακτος αρχαιολόγος εργάζεται πυρετωδώς στην ανασκαφή του Πολυανδρίου ειδικά μεταξύ Μαΐου και Νοεμβρίου του 1880, βρίσκει τα σώματα των ιερολοχιτών, τα περιγράφει και τα σχεδιάζει με εξαιρετική ακρίβεια.
Σε αυτά τα ημερολόγια και τις παρατηρήσεις του Σταματάκη βασίζονται οι γνώσεις μας για το μνημείο. Από μια ευτυχή συγκυρία, τα συγκεκριμένα ημερολόγια δημοσιεύτηκαν με εξαιρετικό τρόπο από τον κ. Βασίλειο Πετράκο τη στιγμή που ετοιμάζαμε την έκθεσή μας. Κλείνοντας, να πω ότι η αναστήλωση ολοκληρώθηκε υπό την επίβλεψη ενός άλλου μεγάλου της πρώιμης ελληνικής αρχαιολογίας, ενός ακόμη πρωταγωνιστή της έκθεσής μας, του Γεωργίου Σωτηριάδη», λέει ο κ. Ιωσήφ.
Η σημασία μιας μεγάλης μάχης και η εποχή των βασιλέων
Για να καταλάβουμε τη σημασία της μάχης του 338 π.Χ., πρέπει να δούμε τι συμβαίνει μερικές δεκαετίες πριν στην Ελλάδα. Τον Δεκέμβριο του 379 π.Χ. οι Θηβαίοι εκδιώκουν τη σπαρτιατική φρουρά που είχε εγκατασταθεί στην Καδμεία, την ακρόπολη της πόλης, και τον επόμενο χρόνο (378/377 π.Χ.), υπό την καθοδήγηση του Γοργίδα, ιδρύουν τον Ιερό Λόχο. Όπως είναι γνωστό, ο Ιερός Λόχος, υπό την αρχηγία των Επαμεινώνδα και Πελοπίδα, θα αποτελέσει την αιχμή που θα τερματίσει τη σπαρτιατική ηγεμονία στην Ελλάδα με τις νίκες στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. και τη Μαντίνεια το 362 π.Χ. Για τα επόμενα χρόνια, παραμένει αήττητος και καθορίζει τις πολιτικές της Θήβας, ως νέας ηγέτιδας δύναμης.
Την περίοδο της ακμής της Θήβας, οι βλέψεις της την εμπλέκουν στα πράγματα της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Σε μια από αυτές τις εκστρατείες και τις επακόλουθες διαπραγματεύσεις, η Ευρυδίκη, βασίλισσα της Μακεδονίας, στέλνει τον γιο της Φίλιππο (μαζί με άλλους νεαρούς Μακεδόνες), ως όμηρο στη Θήβα. Εκεί, ο μελλοντικός βασιλιάς θα περάσει τρία από τα εφηβικά του χρόνια στο σπίτι του Επαμεινώνδα του οποίου, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος, γίνεται «ζηλωτής». Εκεί, ο μελλοντικός βασιλιάς θα διδαχθεί πολύτιμα μαθήματα στο «στρατιωτικό σχολείο της Ελλάδας», όπως το χαρακτηρίζει ο Γεώργιος Σωτηριάδης.
Με την άνοδό του στην εξουσία το 359 π.Χ., ο Φίλιππος αναμορφώνει το μακεδονικό κράτος, συγκροτεί έναν «εθνικό» και «επαγγελματικό» στρατό, ενώ αποκτά πρόσβαση στις σημαντικότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές, κυρίως στα μεταλλεία του Παγγαίου Όρους. Οι τριβές με τους Αθηναίους και το δίκτυο των αποικιών τους στη Μακεδονία και τη Θράκη γίνονται έντονες. Στην άλλοτε κραταιά Αθήνα που προσβλέπει εκ νέου στην ανάκτηση της παρελθούσης δύναμής της, κυριαρχεί η προσωπικότητα του Δημοσθένη και η αντιμακεδονική παράταξη της οποίας και ηγείται.
Όταν ο Φίλιππος γίνεται ισχυρός και στρέφει τις βλέψεις του κατά των αθηναϊκών συμφερόντων και, κυρίως, εμπλέκεται στα πράγματα του μαντείου των Δελφών, το σκηνικό για τη μάχη μεταξύ των δύο κόσμων έχει στηθεί. Οι Αθηναίοι, και ο Δημοσθένης προσωπικά, δημιουργούν μια νέα συμμαχία υπό την ηγεσία της άλλοτε μεγάλης αντιπάλου, της Θήβας, για να αντιμετωπίσουν τον μακεδονικό κίνδυνο. Το σκηνικό έχει στηθεί και η «ορχήστρα του Άρεως» είναι έτοιμη να δεχθεί τους πρωταγωνιστές.
Η τελική και ολοκληρωτική επικράτηση των Μακεδόνων οδηγεί σε μια νέα πραγματικότητα: αυτή των βασιλείων, αλλά και της κλιμάκωσης των φιλοδοξιών. Ο Φίλιππος επαναφέρει στο προσκήνιο το παλαιό ισοκρατικό σχέδιο του πολέμου κατά των Περσών· ένα σχέδιο που δεν έφερε ο ίδιος εις πέρας λόγω της δολοφονίας του δύο χρόνια μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, αλλά ο νεαρός επικεφαλής του ιππικού στη μάχη της Χαιρώνειας. Ήταν, δηλαδή, μια μάχη που άλλαξε εκ βάθρων την ισορροπία των δυνάμεων στον ελλαδικό χώρο και κατ' επέκταση σε όλον τον αρχαίο κόσμο.
Φίλιππος, Δημοσθένης, Αλέξανδρος, οι πρωταγωνιστές της μάχης
«Εάν θα έπρεπε να δώσουμε ρόλους, θα έλεγα ότι ο α΄ ρόλος πηγαίνει δικαιωματικά στον Φίλιππο: είναι ο ισχυρότερος βασιλιάς, είναι αυτός που καθορίζει τη στρατηγική και εισάγει, ουσιαστικά για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση, την τακτική στο ίδιο το πεδίο της μάχης. Είναι, τέλος, αυτός που ενώνει τους δύο μεγάλους αντιπάλους, τη Μακεδονία και τη Θήβα, μέσα από την ομηρία του στην πόλη. Κι επειδή ένας πρώτος ρόλος σε μια τραγωδία πρέπει να έχει κι ένα δραματικό τέλος, ο Φίλιππος δολοφονείται το 336 π.Χ. στις Αιγές, δύο μόλις χρόνια μετά τον θρίαμβό του στη σημαντικότερη μάχη του.
Απέναντί του βρίσκεται ο Δημοσθένης. Δεινός ρήτορας, ορκισμένος εχθρός του Φιλίππου, άξιος πολιτικός, λιγότερο ικανός πολεμιστής. Αυτός έπεισε με έναν λόγο του τους Θηβαίους να εγκαταλείψουν τη συμμαχία που είχαν με τον Φίλιππο και να τεθούν επικεφαλής του συμμαχικού στρατού. Σε αυτόν πέφτει το βαρύ φορτίο της εκφώνησης του επιταφίου λόγου για τους πολυάριθμους πεσόντες Αθηναίους της μάχης.
Σε β΄ ρόλο, από αυτούς που είναι εξαιρετικά σημαντικοί στην πλοκή ενός δράματος, βρίσκεται ο δεκαοκτάχρονος Αλέξανδρος. Στον νεαρό πρίγκηπα εμπιστεύεται ο πατέρας του την αριστερή πτέρυγα της μάχης και σε αυτόν έμελλε να δώσει τη χαριστική βολή στον θηβαϊκό Ιερό Λόχο.
Μεγάλοι, όμως, πρωταγωνιστές ήταν οι χιλιάδες ανώνυμοι (σε εμάς) πολεμιστές, κυρίως οι πεσόντες. Εκείνοι που μέσα στον χρόνο διατήρησαν τις πιο πολύτιμες πηγές ώστε να κατανοήσουμε τη μάχη. Τα δικά τους σώματα και αντικείμενα πλαισιώνουν την έκθεση και αφηγούνται την ιστορία τους. Τραγική ειρωνεία: κάποιοι από αυτούς, ειδικά οι Μακεδόνες, έπεσαν στο πεδίο της σημαντικότερης μάχης για το βασίλειό τους και δεν πρόλαβαν να γευτούν τον πλούτο που ανοίχτηκε στους νικητές, αυτούς που ακολούθησαν τον Αλέξανδρο μέχρι τις εσχατιές της οικουμένης και τους αμύθητους θησαυρούς της αχανούς περσικής αυτοκρατορίας» λέει ο κ. Ιωσήφ.
Η νίκη και η επικράτηση της μακεδονικής κυριαρχίας
«Με τη μάχη της Χαιρώνειας και τη νίκη των Μακεδόνων παγιώνεται οριστικά η μακεδονική κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο και την ανατολική Μεσόγειο. Όπως είπα και πριν, ο Φίλιππος, αφού αναγνωρίστηκε από τους Έλληνες ως Ηγεμών στο Συμπόσιο της Κορίνθου, παρέλαβε το σχέδιο του Ισοκράτη για εκστρατεία κατά των Περσών» λέει ο κ. Ιωσήφ.
Το σχέδιο αυτό θα το ολοκληρώσει ο Αλέξανδρος, ίσως και σε κλίμακα που δεν είχε σκεφτεί ποτέ ο Φίλιππος. Ο Αλέξανδρος θα νικήσει τον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο Γ΄, θα αποκτήσει πρόσβαση στα αμύθητα πλούτη των βασιλικών θησαυροφυλακίων, θα γνωρίσει πολιτισμούς και λαούς που μόνο μυθική υπόσταση είχαν μέχρι τότε για τους Έλληνες.
Η ελληνική γλώσσα θα καταστεί η lingua franca της εποχής και, ως μακρινή αλλά εξαιρετικά σημαντική συνέπεια, θα προετοιμάσει το έδαφος για την εξάπλωση του χριστιανισμού. Τα γράμματα, οι τέχνες και οι επιστήμες θα ανθήσουν όσο ποτέ άλλοτε στα μεγάλα κέντρα και γύρω από τις γενναιόδωρες βασιλικές αυλές της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας, της Σελεύκειας ή της Περγάμου. Νέες θρησκείες θα εμφανιστούν, νέα φιλοσοφικά ρεύματα θα εξαπλωθούν σε όλον τον γνωστό κόσμο.
Η γέννηση του ελληνιστικού κόσμου
Ο ελληνιστικός κόσμος που γεννιέται μετά τη Χαιρώνεια φέρνει κοντά τον βουδισμό της Γκαντάρα με τον ιουδαϊσμό της Αλεξάνδρειας, τους μάγους του ζωροαστρισμού με τους μύστες της Ίσιδας. Πρόκειται για έναν κόσμο στον οποίο ανθούν οι ελληνίδες πόλεις, αυτές που φυτρώνουν σαν μανιτάρια στις κτήσεις του Αλεξάνδρου και των διαδόχων του και αποτελούν φορείς συγκερασμού πολιτισμών και ανάπτυξης.
Αυτόν τον κόσμο και πολιτισμό θα κατακτήσουν αργότερα οι Ρωμαίοι και από αυτόν θα κατακτηθούν, όπως το λέει ο Οράτιος. Κι αν όλα τα παραπάνω σας φαίνονται οικεία, είναι γιατί ο ελληνιστικός κόσμος, η συνέπεια της μάχης της Χαιρώνειας, είναι τόσο όμοιος με τον δικό μας: ένας κόσμος που ακροβατεί μεταξύ της επιθυμίας για σύνδεση και παγκοσμιοποίηση, αλλά ταυτοχρόνως ένας κόσμος κατακερματισμένος μεταξύ βασιλείων, πόλεων, εθνικών ομάδων κ.ά.
Η σημασία της μάχης για εμάς, τους ανθρώπους του 21ου αιώνα
«Δυστυχώς, η έκθεσή μας συμπίπτει με τραγικές συγκυρίες: τον εδώ και καιρό μαινόμενο πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά και τον ιδιαιτέρως βίαιο στη Μέση Ανατολή. Οι πόλεμοι και οι μάχες τους είναι πάντοτε βίαιοι, οδηγούν σε ακρότητες, όπως τις βλέπουμε σε καθημερινή βάση στις ειδήσεις μας. Η μάχη της Χαιρώνειας μάς δείχνει μια τέτοια βίαιη πλευρά. Μας δείχνει όμως και τον σεβασμό στη μνήμη των πεσόντων αντιπάλων, την ανάγκη να καθίσουμε όλοι γύρω από έναν κοινό σκοπό.
Ο Φίλιππος οδήγησε τους Έλληνες προς αυτήν την κατεύθυνση, άλλους με τη βία, άλλους με την πειθώ. Κάποιους τους τιμώρησε για να παραδειγματίσει άλλους. Ξεπέρασε όμως παλαιές έχθρες με σκοπό να τους οδηγήσει σε έναν νέο κόσμο. Ο ελληνιστικός κόσμος δεν ήταν ειρηνικός (είναι άραγε ειρηνικός ο δικός μας;), ήταν όμως ένας κόσμος γενικότερης ακμής κι ευμάρειας. Ο άνθρωπος μπήκε στο επίκεντρο, η παντοδυναμία των θεών αμφισβητήθηκε, η οικονομία αναπτύχθηκε. Όπως είπα και πριν, όλα αυτά είναι αρκετά όμοια με τον κόσμο μας» λέει ο κ. Ιωσήφ.
Αν η ιστορία διδάσκει ότι οι μάχες είναι αναπόφευκτες, διδάσκει και ότι αυτό που τις διαφοροποιεί είναι η διαχείρισή τους από νικητές και ηττημένους. Ο Φίλιππος όχι μόνο σεβάστηκε τους ηττημένους, ίσως όχι όλους στον ίδιο βαθμό, αλλά τους έκανε και κοινωνούς στον νέο κόσμο που ανοίχτηκε μετά τη Χαιρώνεια. Όπως υποστηρίζει ο επιμελητής της έκθεσης, «υπό αυτήν τη σκοπιά, θα ήταν χρήσιμο κάποιοι από τους σημερινούς αντιπάλους στα πεδία των μαχών να αναθεωρήσουν τις πολιτικές τους βάσει των επιλογών του Φιλίππου ή του Αλεξάνδρου» .
Η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» παρουσιάζεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης από τις 14 Δεκεμβρίου 2023 έως τις 31 Μαρτίου 2024.
