Από τον Μιχάλη Αντωνόπουλο*
Στη Ελλάδα γνωρίσαμε τους δύο πιο γνωστούς Γερμανούς σχεδιαστές κόμικς χάρη στα περιοδικά και τις εκδόσεις Παρά Πέντε και Βαβέλ: τον εξαιρετικό Ralf König, γνωστό παγκοσμίως -και- για το πολυβραβευμένο κόμικ The Killer Condom (Η Φονική Καπότα) και τον Mathias Schultheiss από τη συνεργασία του με το συγγραφέα Charls Βukowski. Ωστόσο τα σχέδια και η αφήγηση των κόμικς τους δεν ανήκουν στη Γερμανική Σχολή Κόμικς. Και οι δύο έχουν δεχτεί επιρροές από την ανεξάρτητη Αμερικανική Σχολή.
Οι Σχολές Κόμικς παγκοσμίως...
Στα δάκτυλα τους ενός χεριού, μετριούνται οι ευρωπαϊκές χώρες που μπορεί κάποιος να υποστηρίξει πως έχουν δημιουργήσει τη δική τους Σχολή στο κόμικς.
Αυτές είναι: η Αγγλία, εκεί όπου ξεκίνησε η σύγχρονη παγκόσμια ιστορία του κόμικς το 1885, το Βέλγιο, η Γαλλία και η Γερμανία.
Οι περισσότεροι ευρωπαίοι καλλιτέχνες στην ιστορία του κόμικς, που στη σύγχρονη μορφή του μετρά περισσότερο από εκατό χρόνια, είναι σαφώς επηρεασμένοι από τις εικονογραφημένες ιστορίες του Disney, των σούπερ ηρώων της DC Comics, της Marvel Comics, της Archie Comics, του περιοδικού Mad (ιδρ. 1950), αλλά και της ανεξάρτητης- εναλλακτικής Aμερικανικής Σκηνής, κάτι που φαίνεται πιο έντονα μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και ακόμη εντονότερα μετά τη δεκαετία του ΄60. Eπίσης, πολύ αργότερα, τη δεκαετία του ΄90 υπάρχουν επιρροές και από το ιαπωνικό manga.
Ίσως, η λιγότερο γνωστή Σχολή Κόμικς -στο ευρύ αναγνωστικό κοινό- είναι αυτή της Γερμανίας. Ξεχωρίζει, είναι αναγνωρίσιμη, χάρη στις επιρροές της από το καλλιτεχνικό κίνημα του Εξπρεσιονισμού που δημιουργήθηκε στη χώρα αρχές του 20ου αιώνα και άκμασε μεταξύ Α΄και Β΄Παγκόσμιου Πολέμου, κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1918-1933).
Η ιστορία της Γερμανικής Σχολής Κόμικς χωρίζεται σε δύο περιόδους.
Α' Περίοδος της Γερμανικής Σχολής Κόμικς
(Δημοκρατία της Βαϊμάρης,1918-1933)
Το πρωτόγνωρο αγαθό της Δημοκρατίας που δόθηκε στους Γερμανούς πολίτες -μετά την ήττα των Κεντρικών Δυνάμεων στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο και την εκθρόνιση του Κάιζερ Γουλιέλμου Β'- η μετριοπαθής -για τα δεδομένα και τις συνθήκες της εποχής- κυβέρνηση, η ελευθεροτυπία, η ανάγκη για δημιουργία και ελεύθερη έκφραση και η ευφυής επιλογή των ΗΠΑ να βοηθήσουν οικονομικά τη νεοσύστατη δημοκρατία, παρακάμπτοντας τους σκληρούς όρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών, δημιούργησαν το θαύμα του Γερμανικού Διαφωτισμού. Αυτή την περίοδο άκμασε ένα από τα σημαντικότερα κινήματα μοντέρνας τέχνης, ο Εξπρεσιονισμός.
Εξπρεσιονισμός και κόμικς
Στα έργα των Εξπρεσιονιστών απουσιάζει η χαρά, διαφαίνεται όμως η ελπίδα στην αναγέννηση της ανθρωπότητας. Σε γενικές γραμμές, o Εξπρεσιονισμός δεν περιέγραφε την «αντικειμενική πραγματικότητα» της εποχής -ούτως ή άλλως, ρεαλιστικά, ήταν αδιανόητα φρικτή, δεν τη χώραγε ο ανθρώπινος νους ώστε να την περιγράψει- εξέφραζε περισσότερο τα σκοτεινά και αγωνιώδη συναισθήματα που απορρέουν από αυτήν, τα οποία, εκείνη τη ζοφερή εποχή δεν ήταν και λίγα για τη γερμανική κοινωνία του Μεσοπολέμου.
Να αναφέρουμε επιγραμματικά τις πρωτόγνωρες απώλειες στα χαρακώματα λόγω των νέων όπλων (πυροβολικό, χημικά όπλα), τη βαριά και ατιμωτική ήττα της Γερμανίας στον Μεγάλο Πόλεμο (Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος) και τις επακόλουθες συνέπειές της -μεταξύ αυτών και η αναγκαστική υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλλιών- την άοκνη προσπάθεια των άκρων, Σπαρτακιστών, Εθνικοσοσιαλιστών, ακόμη και των θρησκευτικών ταγών (δίπλα τους στρατιωτικοί, γαιοκτήμονες, μεγαλοβιομήχανοι, έκπτωτοι ευγενείς κ.ά.), να καταλύσουν τη νεοσύστατη δημοκρατία της Βαϊμάρης και τέλος την Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση (Κραχ) του 1929 με έκβαση τη διακοπή κάθε οικονομικής βοήθειας από τις ΗΠΑ. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά πεθαίνει, την ίδια χρονιά, ο Γκούσταβ Στρέζεμαν, προέδρος του Γερμανικού Δημοκρατικού Κόμματος (DDP) και βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης το1926. Μέσα σε αυτό το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και ανθρωπιστικό χάος, το νέο καλλιτεχνικό κίνημα όχι μόνο άντεξε, αλλά πλέον της ζωγραφικής επηρέασε τη λογοτεχνία, το θέατρο, τη μουσική, τη φωτογραφία, την αρχιτεκτονική και τον κινηματογράφο. Ο τελευταίος μάλιστα, μαζί με την αρχιτεκτονική και το κίνημα του Μπάουχάους, έχει δώσει αριστουργήματα παγκόσμιας εμβέλειας.
Η 9η Τέχνη πήρε πολλά στοιχεία από τον Eξπρεσιονισμό, τα οποία θα ξαναδούμε ακόμη και μετά από πολλά χρόνια στα γερμανικά κόμικς. Ο Εξπρεσιονισμός υιοθετήθηκε από τους Γερμανούς με ζέση, λατρεύτηκε, και ουσιαστικά θεωρείται -και είναι- γερμανικό καλλιτεχνικό κίνημα, κίνημα το οποίο θα πέσει στη λήθη, τουλάχιστον στη Δυτική Γερμανία, για ένα μεγάλο διάστημα και θα εμφανιστεί ξανά -παραδόξως- από την απομονωμένη ανατολική πλευρά της χώρας, αμέσως μετά το τέλος του 1989 και την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου.
Ο Εξπρεσιονισμός αποτελεί το σήμα κατατεθέν της Γερμανικής Σχολής Κόμικς.
Κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης συναντάμε δύο σημαντικούς Γερμανούς σχεδιαστές, τον αντιναζιστή Ε.O. Plauen (1903-1944) με το διάσημο κόμικς Vater und Sohn (μτφ. Πατέρας και Γιος) και τον προγενέστερο Wilhelm Busch (1832-1908) και τους δύο δημοφιλείς ήρωές του Marz und Maritz (μτφ. Μαρτζ και Μάριτζ). Να αναφέρω επίσης τον εξπρεσιονιστή ζωγράφο και σχεδιαστή κόμικς, Γερμανο-Αμερικανό, Lyonel Charles Feininger (1871-1956). Η Α΄Περίοδος της Γερμανικής Σχολής Κόμικς τελειώνει με την κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ το 1933.
Β' Περίοδος της Γερμανικής Σχολής Κόμικς
Έπρεπε να περάσουν 56 χρόνια και μια σειρά κοσμοϊστορικών γεγονότων για να αναβαθμιστεί ξανά το Γερμανικό Κόμικς σε Σχολή. Το Νοέμβριο του 1989, το Τείχος του Βερολίνου έπεσε και λίγο αργότερα ήρθε η Ενοποίηση της Γερμανίας. Μέσα στους χιλιάδες Ανατολικογερμανούς που γνώρισαν για πρώτη φορά στη ζωή τους το αγαθό της δημοκρατίας ήταν τέσσερις γραφίστες: ένα κορίτσι και τρία αγόρια, είκοσι κάτι χρονών, τα οποία έμελλε να σηκώσουν στα χέρια τους το γερμανικό κόμικς και να του δώσουν ξανά, μετά από μισό αιώνα, χαρακτήρα και διεθνή αναγνωρισιμότητα.
Αυτοί ήταν οι: Anke Feuchtenberger (γεν. 1963), Holger Fickelscherer (γεν. 1963), Henning Wagenbreth (γεν. 1962) και Detlef Beck (γεν. 1958).
Oι τέσσερις σχημάτισαν μια ομάδα, μία πρωτοποριακή κολεκτίβα με το όνομα PGH4 Φλεγόμενο Μέλλον.
Anke Feuchtenberger
Η μοναδική γυναίκα της τετραμελούς κολεκτίβας PGH Φλεγόμενο Μέλλον.
Γεννήθηκε στο Ανατολικό Βερολίνο το 1963 και σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του ανατολικού Βερολίνου. Οι βάσεις της καλλιτεχνικής και ακαδημαϊκής της πορείας πρωτοδόθηκαν από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον: ο πατέρας της ήταν γραφίστας, ενώ η μητέρα καθηγήτρια τέχνης. Στην ηλικία των 15 ετών ήρθε σε επαφή με την εξόριστη Ισπανίδα ζωγράφο Nuria Quevedo (γεν. 1938), που ζούσε στο Ανατολικό Βερολίνο, από την οποία επηρεάστηκε καλλιτεχνικά.
Oι εικονογραφήσεις, η γραφιστική δουλειά και τα κόμικς της Anke Feuchtenberger έκαναν αμέσως αίσθηση, ενώ οι επιρροές της από τον Εξπρεσιονισμό, αλλά και την ιδιαίτερη αισθητική του Ανατολικού Μπλοκ, έδωσαν στη δουλειά της διεθνή ταυτότητα. Η συνεργασία με τη γερμανίδα συγγραφέα Katrin de Vries έκανε την Feuchtenberger ευρέως γνωστή σε ένα μεγάλο αναγνωστικό κοινό. Οι δύο γυναίκες δημιούργησαν, μεταξύ άλλων, την τριλογία Die Ηure h (μτφ. Η Πόρνη Η), ένα έργο που ανέδειξε το ταλέντο και την εικαστική παιδεία της Feuchtenberger.
Είναι πολυβραβευμένη και έχει στο ενεργητικό της δεκάδες ατομικές εκθέσεις σε όλο τον κόσμο.
Aξίζει να αναφέρουμε πως το 1997 κέρδισε το βραβείο E.O. Plauen, ενώ το 2008 έλαβε το βραβείο Max und Moritz. Το 1997, το πολύπλευρο έργο της αναγνωρίστηκε και από το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας. Της δόθηκε πανεπιστημιακή έδρα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών του Αμβούργου. Επίσης, θέλοντας να βοηθήσει ακόμη περισσότερο τους νέους καλλιτέχνες κόμικς ίδρυσε δική της εκδοτική εταιρία.
Henning Wagenbreth
Γεννήθηκε στο Eberswalde της Ανατολικής Γερμανίας το 1962. Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του ανατολικού Βερολίνου. Σχεδιάζει με τη μέθοδο της πικτογραφίας κόμικς, βιβλία, αφίσες και... καταπληκτικά γραμματόσημα: το 2008 του ανατέθηκε να σχεδιάσει ένα γραμματόσημο για τον πρωτοπόρο της αεροπορίας Hans Grade με αφορμή τα 100 χρόνια της αεροπορίας της Γερμανίας. Εκτός του υπολογιστή χρησιμοποιεί για τα έργα του παραδοσιακές μεθόδους σχεδιασμού. Έχει λάβει πανεπιστημιακή έδρα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών του Βερολίνου όπου διδάσκει εικονογράφηση και graphic design. O Wagenbreth θαυμάζεται ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, ενώ για τη δουλειά του έχει βραβευτεί πολλές φορές.
Οι δύο σημαντικότεροι λόγοι που η αναγέννηση του γερμανικού κόμικς ήρθε από ανατολικά...
Η Ιστορία έχει -γενικώς- πολλές δόσεις ειρωνείας. Ωστόσο, στην ιστορία της Γερμανικής Σχολής Κόμικς συναντάμε -αναμφισβήτητα- υπερβολική δόση (overdose) ειρωνείας!
Εύλογα θα αναρωτηθεί κάποιος: πως είναι δυνατόν να αναγεννηθεί η Γερμανική Σχολή Κόμικς από τέσσερις ανατολικογερμανούς γραφίστες στους οποίους ήταν απαγορευμένη από το κομμουνιστικό καθεστώς, σχεδόν οποιαδήποτε ενασχόληση με την 9η τέχνη; Και μάλιστα, η αναγέννηση, ήρθε αμέσως μετά την Πτώση του Τείχους και την ενοποίηση των δύο Γερμανιών. Δεν χρειάστηκε σχεδόν καθόλου χρόνος προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα από το κουαρτέτο των καλλιτεχνών της PGH Φλεγόμενο Μέλλον, σαν να ήταν έτοιμοι από πάντα.
Στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ) ακόμη και η χρήση της λέξης «κόμικς» ήταν ρητά απαγορευμένη, ενώ το «Κρατικό Μονοπώλειο στην Εκπαίδευση» δεν ενθάρρυνε καλλιτεχνικές αναζητήσεις.
Ο πρώτος λόγος...
Οι Δυτικοί Γερμανοί απέφευγαν λόγω εθνικής ενοχής -δικαιολογημένα εν μέρει, με υπερβολή δε- οποιαδήποτε αναφορά στο πρόσφατο παρελθόν. Αναφέρομαι στην περίοδο 1914-1945, περίοδος κατά την οποία εκδηλώθηκαν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι.
Η εκπαίδευση στη Δυτική Γερμανία
Στα εκπαιδευτικά ιδρύματα Εφαρμοσμένων και Καλών Τεχνών της Δυτικής Γερμανίας διδάσκονταν οι πιο σύγχρονες τεχνολογίες και τεχνοτροπίες. Αγνοούσαν ή στην καλύτερη περίπτωση αναφέρονταν ακροθιγώς σε παλαιότερα καλλιτεχνικά κινήματα, παλιές τεχνικές εκτύπωσης, ξυλογραφίας, χαρακτικής, βιβλιοδεσίας, εικονογράφησης, καλλιγραφίας κ.λπ. Και όλα αυτά συνέβαιναν στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας που εφηύρε την τυπογραφία τον 15ο αιώνα!
Να θυμήσω επίσης, πως στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, τη μικρή περίοδο ειρήνης μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων που πρωταγωνίστησε αρνητικά η Γερμανία, είχαμε την Δημοκρατία της Βαϊμάρης (1919-1933), το πρώτο δημοκρατικό πολίτευμα στην ιστορία της χώρας και την εμφάνιση του πολύ σημαντικού κινήματος μοντέρνας τέχνης, του Εξπρεσιονισμού. Όμως, ακόμη και αυτός, που έκανε τη Γερμανική διανόηση γνωστή στα πέρατα του κόσμου δεν είχε την αρμόζουσα θέση στα εκπαιδευτικά προγράμματα της Δυτικής Γερμανίας.
Η εκπαίδευση στην Ανατολική Γερμανία
Στην Ανατολική Γερμανία συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο, υπό την εξής έννοια: η προπαγάνδα εκεί είχε επιβάλλει την άποψη πως για το παρελθόν, για τα εγκλήματα των ναζί, αποκλειστική ευθύνη είχαν οι Γερμανοί της Δυτικής Γερμανίας!
Ο Εξπρεσιονισμός, το σημαντικό γερμανικό κίνημα, ενώ είχε «ξεχαστεί» σχεδόν στη Δυτική Γερμανία, στα Πανεπιστήμια ανατολικά είχε την τιμητική του! Η επιλεκτική, έστω, αναφορά στο παρελθόν από τους Ανατολικογερμανούς, σε αντίθεση με την ολοκληρωτική απαξίωσή του από τους Δυτικογερμανούς, διέσωσε έναν καλλιτεχνικό και εθνικό θησαυρό, ο οποίος προσφέρθηκε ξανά σε όλους τους Γερμανούς και μετά σε όλο τον κόσμο, αμέσως μετά την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989.
Ο δεύτερος λόγος...
Στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν υπήρχε σχεδιαστής ή κειμενογράφος που να βιοπορίζεται από το κόμικς. Χωρίς τα «δεσμά» της εμπορικότητας, («πέτυχε οπότε δεν το αλλάζω ποτέ»), οι καλλιτέχνες είχαν τη δυνατότητα να πειραματιστούν όσο ήθελαν, δημιουργώντας εικονογραφημένες ιστορίες για τον εαυτό τους ή το στενό κοινωνικό τους κύκλο. Επίσης, ο αποκλεισμός από κάθε εξωτερικό παράγοντα ή επιρροή, λόγω της απομόνωσης της χώρας, λειτούργησε στη συγκεκριμμένη περίπτωση θετικά.
Ο Εξπρεσιονισμός, ως συνειδητή επιλογή, ήταν η βάση της έμπνευσης, της σκέψης και του σχεδιασμού των τεσσάρων ανατολικογερμανών καλλιτεχνών της PGH Φλεγόμενο Μέλλον. «Επιβίωσε», διαφυλάχθηκε στις εκπαιδευτικές αίθουσες της Ανατολικής Γερμανίας, αλλά και μεταξύ των άτυπων καλλιτεχνικών κύκλων και περίμενε τη θεαματική του επανεμφάνιση στο καλλιτεχνικό γερμανικό, και όχι μόνο, στερέωμα.
Ο Εξπρεσιονισμός, το «ξεχασμένο» καλλιτεχνικό κίνημα των αρχών του 20ου αιώνα, που άνοιξε τα φτερά του κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, αποτέλεσε το διαβατήριο της σύγχρονης Γερμανικής Σχολής Κόμικς για τον «έξω κόσμο» αμέσως μετά την Πτώση του Τείχους το 1989. Δημιουργήθηκε σε δημοκρατία και εμφανίστηκε ξανά, πάλι σε δημοκρατία, αυτή τη φορά σε σαφώς πιο στέρεη βάση.
Το κόμικς στην ανώτατη εκπαίδευση της Γερμανίας
Οι PGH Φλεγόμενο Μέλλον άνοιξαν το δρόμο για να περάσει η τέχνη του κόμικς στην ανωτάτη καλλιτεχνική εκπαίδευση της Γερμανίας. Τα αποτελέσματα ήταν εξαιρετικά. Στην ομάδα των καθηγητών, πλέον της Feuchtenberger και του Wagenbreth, εντάχθηκαν ο σχεδιαστής διεθνούς φήμης Hendrik Dorgathen (γεν. 1957) με το γνωστό κόμικς του Space Dog, ο Μartin Tom Dieck (γεν. 1963) με το άλμπουμ «Salut Deleuze / Γεια σου Deleuze» (πρωτοκυκλοφόρησε στη Γαλλία με σχέδια δικά του και κείμενο του Jens Balzer) και ο Atak (Georg Barber) (γεν. 1967).
Τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα Καλών Τεχνών της ενοποιημένης Γερμανίας αντιμετώπισαν ιδιαίτερα θετικά την τέχνη των κόμικ και συμπεριέλαβαν στη βασική τους εκπαίδευσή την 9η τέχνη. Καθόλου τυχαίο πως κάποια γερμανικά, πολύ επιτυχημένα κόμικς είναι αποτέλεσμα ακαδημαϊκων διπλωματικών εργασιών. Να αναφέρουμε για παράδειγμα, το όνομα του Μawil (Markus Witzel) (γεν. 1976), ο οποίος αποφοίτησε από την Καλών Τεχνών του Βερολίνου και θεωρείται ένας από τους πιο χαρισματικούς Γερμανούς σχεδιαστές κόμικς. Είναι συνιδρυτής της γνωστής ομάδας Monogatari και μέλος της ομάδας Berlin Comix. Το βιβλίο του «Wir können doch Freunde bleiben» (μτφ. μπορούμε ακόμη να μείνουμε φίλοι) είχε μεγάλη επιτυχία στο γερμανικό κοινό, με πωλήσεις ακόμη και στο εξωτερικό.
Η περιοδεύουσα έκθεση Κόμικς, Μάνγκα και Σία 2014 (02-30/10) είναι μια μοναδική ευκαιρία να γνωρίσει το ελληνικό κοινό τους σημαντικότερους εκπροσώπους δύο γενιών κόμικς που με τη δουλειά τους έχουν επηρρεάσει και συνεισφέρει στη γερμανική κουλτούρα, αλλά και τις νέες τάσεις που διαμορφώνονται, όπως αυτή -για παράδειγμα- του φιλοσοφικού κινήματος της Φαινομενολογίας, μιας προέκτασης του Υπαρξισμού.
*Ο γραφίστας Μιχάλης Αντωνόπουλος έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά National Geographic, RAM, HiTECH, ΕΙΚΟΝΕΣ, MacWorld, MBike και τις εφημερίδες TO BHMA, EΘΝΟΣ, ΗΜΕΡΗΣΙΑ, ΝΕΑ ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΗ, ΙΣΟΤΙΜΙΑ.
Κόμικς του έχουν δημοσιευτεί στο RAM στη στήλη του Νίκου Δήμου, ΕΘΝΟΣ, ΝΕΑ ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΗ, ΕΘΝΟΣ, PLAYBOY, MOTORSPORT, ΝΕΟ ΕΠΙΠΕΔΟ.
σχόλια